Қўзғалувчан тўқималар физиологияси - Tibbiyot - Referatlar

Қўзғалувчан тўқималар физиологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Қўз ғ алувчан тўқималар физиологияси Режа: 1. Биологик реакциялар. 2. Таъсир этиш. 3. Қ ўзғалувчанлик. 4. Қ ўзғалиш. 5. Мембрананинг тинчлик потенциали. 6. Ионлар насоси ва фаол ташилиш. Локал жавоб ва деполяризациянинг критик даражаси. 7. Харакат потенциали. 8. Иш потенциаллари. 9. Ҳ аракат потенциалининг ҳосил бўлиш механизми. 10. Таъсиротнинг хосил бўлиш механизми. 11. Таъсиротнинг бўсаға кучи. 12. Реобаза “Бор ёки йўқ қонуни” Лабиллик ёки функционал ҳаракатчанлик. 13. Рефракторлик.

Биологик реакциялар. Ҳ ар қандай организм ва унинг барча ҳужайралари таъсирланувчан бўлади, яъни ташқи муҳит таъсир этганда ёки ҳолати бузулганда ўз структурасини ўзгартириш, фаолият кўрсатиш, бу фаолиятни кучайтириш ёки сусайтириш билан жавоб беради, бу эса модда ва энергия алмашинувининг сифат ҳамда миқдор ўзгаришларига чамбарчас боғлиқ. Турли таъсирларга жавобан организм ва ҳужайралари структурасининг ўзгаришини биологик реакциялар, уларни вужудга келтирадиган юзага чиқарадиган таъсирларни эса таъсирловчилар (таъсирлар) деб юритилади. Биологик реакция тушунчаси ғоят кенг бўлиб, турли таъсирларга жавобан организм, аъзолари ва ҳужайраларни кўрсатадиган фаолиятнинг ҳамма турларини ўз ичига олади. Ҳужайралар реакцияси шакли, структураси, ўсиш ва бўлиниш жараёнининг ўзгаришида, уларда турли кимёвий бирикмалар ҳосил бўлишида, потенциал энергиянинг кинетик энергияга (электр, механик, иссиқ, ёруғлик энергиясига) айланишида, бирон иш бажарилишида (фазода кўчиш, муайян моддаларни чиқариш, ҳажайрада муайян моддаларни концентрлаш соҳасидаги осмотик ишда) намоён бўлади. Бутун организмнинг реакциялари, айниқса хулқ-атворининг барча мураккаб актлари ғоят турли-туман. Улар юзага чиқаётганда кўп аъзолар ва сон-саноқсиз ҳужайралар фаолияти ўзгаради, чунки организм ҳамиша турли таъсирларга бутун, ягона мураккаб тизим сифатида реакция кўрсатади. Модомики шундай экан, организм реакцияларни айрим ҳужайраларнинг реакцияларидан иборат қилиб қўйиш ярамайди. Тизимнинг қонуниятларини шу тизимдаги айрим элементларнинг қонуниятларидан иборат деб билиш мумкин эмас. Таъсир этиш. Таъсир этиш ташқи муҳитнинг ёки организм ички ҳолатининг ҳар қандай ўзгаришини етарлича катта бўлса, етарлича тез рўй берган бўлса ва тарлича

узоқ давом этса, тирик ҳужайранинг ёки бутун организмнинг таъсирловчиси бўла олади. Ҳужайра ва тўқималарнинг таъсирловчиларини физи-кавий, физик- кимёвий ва кимёвий таъсирловчилар деб уч гуруҳга ажратиш мумкин. Физикавий таъсирловчиларга ҳарорат, механик (уруш, игна санчиш, босим, фазода силжиш, тезланиш ва бошқалар), электр, ёруғлик, товуш каби таъсирлар киради. Осмотик босим, муҳитнинг актив реакцияси, коллоидал ҳолат, электролитлар таркибининг ўзгариши физик-кимёвий таъсирловчилар ҳисобланади. Таркиби ва хоссалари ҳар хил бўлиб, ҳужайралар структурасини ва улардаги модда алмашинувини ўзгартирадиган кўпгина моддалар кимёвий таъсирловчиларга киради. Ташқи муҳитдан кирадиган озиқ моддалар, дорилар, заҳарлар, шунингдек организмда вужудга келадиган кўпгина кимёвий бирикмалар, масалан, гормонлар, модда алмашинув маҳсулотлари физиологик реакцияларга сабаб бўла оладиган кимёвий таъсирловчилар ҳисобланади. Ҳужайраларга таъсир этиб, уларнинг фаолиятига сабаб бўладиган, ҳаётий жараёнларда алоҳида муҳим роль ўйнайдиган таъсирловчилар нерв импульсларидир. Улар ҳужайраларнинг табиий (яъни организмнинг ўзида вужудга келадиган), электр ва кимёвий таъсирловчиларидир. Нерв импульслари нерв охирларидан толалари орқали МАТга бориб ёки ундан периферик аъзоларга, мушакларга ва безларга келиб, уларнинг ҳолатини ёки фаолиятини ўзгартиради. Барча таъсирловчилар физиологик аҳамияти жиҳатидан адекват ва ноадекват таъсирловчиларга бўлинади. Биологик структура (ҳужайра ёки аъзо) қайси таъсирловчиларни сезишга махсус мослашган ва уларга нисбатан ғоят сезувчан бўлса, табиий шароитда шу биологик структурага таъсир этадиган таъсирловчилар адекват таъсирловчилар деб аталади. Кўз тўр пардасининг таёқча ва колбачаларига - қуёш спектрининг кўринадиган қисмидаги нурлар, терининг тактил сезгиларига - босим, тилнинг там билиш сўрғичларига - ҳар хил кимёвий моддалар, скелет мушакларига –

ҳаракатлантирувчи асаб толалари орқали келадиган нерв импульслари адекват таъсирловчи ҳисобланади. Шу ҳужайра ёки аъзо қайси таъсирловвиларни сезишга махсус мослашмаган бўлса, ўша таъсирловчилар ноадекват таъсирловчилар деб аталади. Масалан, мушак адекват таъсирловчи (ҳаракатлантирувчи асаб орқали келадиган импульслар) таъсиридагина эмас, табиий шароитда унга таъсир этмайдиган таъсирловчилар: кислота ёки ишқор, электр токи, бирданига чўзилиши, механик зарб, тез иситиш ва шунга ўхшашлар таъсирида мушак қисқаради. Ҳужайралар ноадекват таъсирловчилардан кўра адекват таъсирловчиларга сезгир бўлади. Бу эса эволюция жараёнида келиб чиққан функционал мосланиш ифодасидир. Ҳужайра, тўқима, аъзолар фаолиятини ўрганиш учун, жумладан нерв ҳужайралари ва бутун нерв тизимининг функциясини текшириш учун физиологик тажрибада турли таъсирловчилар кўп қўлланилади. Электр билан таъсир этиш шу мақсадлар учун қулайроқ. Шу жиҳатдан қулайлик, электр токи тирик тўқимага айтарлик зиён етказмайдиган куч билан таъсир этади. Электр токининг таъсири тез бошланади ва тез тўхтайди: уни осонгина улаш ва узиш мумкин: кимёвий моддалар ва ҳарорат эса узоқроқ таъсир этади. Бундан ташқари электр токини унинг кучи, таъсир этиш вақти ва ритми жиҳатидан дозалаш осон. Физиологик тажрибаларда текшириладиган тўқима (мушак ёки без)га бевосита ёки шу аъзони иннервацияловчи асаб толаларига (бевосита) таъсир этиш усули қўлланилади. Асаб толаларига таъсир этилганда уларнинг ўзи иннервацияланган аъзога қандай таъсир кўрсатишини аниқласа бўлади. Асаб тизимининг реакцияларини ўрганиш учун нерв охирлари - рецепторларга (ёки МАТга борадиган нерв толаларига) таъсир этилади. Қўзғалувчанлик асаб, мушак ва без тўқималари таъсиротга тез реакция кўрсатишга махсус мослашган. Бундай хужайралар ва тўқималар

қўзғалувчан деб аталади, уларнинг таъсиротга қўзғалиш билан жавоб қайтараш хоссаси эса қўзғалувчанлик деб юритилади. Таъсирловчининг қўзғалишига сабаб бўладиган минимал кучи қўзғалувчанлик ўлчови бўлиб хизмат қилади. Таъсиротнинг шу минимал кучи таъсирот бўсағаси деб аталади. Реакцияларни юзага чиқариш учун зарур таъсиротнинг минимал кучи қанча катта бўлса, яъни таъсирот бўсағаси қанча юқори бўлса, қўзғалувчанлик ўшанча паст бўлади ва аксинча, таъсирот бўсағаси қанча паст бўлса, қўзғалувчанлик ўшанча юқори бўлади. Таъсирот бўсағаси турли таъсирловчиларга нисбатан турлича бўлиши мумкин. Рецепторларнинг адекват таъсирловчиларга нисбатан қўзғалувчанлиги айниқса юқори. Масалан, С.И. Вавиловнинг маълумотларига қараганда, кўз тўр пардасининг ёруғликни сезувчи асаб элементлари - таёқчалари 8 ёруғлик квантига, қолаверса хатто 3-4 квантга ҳам реакция кўрсатади. Кўз тўр пардасининг таъсирот бўсағаси энергияси шу қадар озки, 1г сувни фақат 1 0 С иситиш учун бу энергия 60 млн йил таъсир этиши кераклиги ҳисоблаб чиқилган. Бошқа рецепторларнинг қўзғалувчанлиги ҳам ғоят юқори: масалан, ҳидлов ҳужайраси таъсирланиши учун унга ҳидли моддаларнинг атиги бир неча молекуласи таъсир этиши кифоя. Қўзғалиш таъсирловчиларнинг таъсирига реакция кўрсатишнинг специфик формаси қўзғалувчан ҳужайраларга характерли: уларда тўлқинсимон физиологик жараён-қўзғалиш рўй беради. Қўзғалиш физикавий, физик-кимёвий, кимёвий жараёнлар ва функционал ўзгаришлар йиғиндисида намоён бўладиган мураккаб биологик реакциядир. қўзғалиш жараёнида ҳужайра юзасидаги мембрананинг электр ҳолати албатта ўзгаради. ҳужайралар қўзғалиш жараёнида физиологик тинчлик ҳолатидан шу ҳужайрага хос физиологик фаол ҳолатига ўтади: мушак толаси қисқаради, без ҳужайраси шира чиқаради. Фақат асаб ҳужайралари билан асаб толаларида қўзғалиш жараёни соф ҳолда учраб, бунда фаол ҳолатнинг қандай бўлмасин бошқа бир белгиси кузатилмайди.

Қўзғалувчан ҳужайрада унинг цитоплазмаси билан ташқи муҳит ўртасида, яъни ҳужайра юзасидаги мембрананинг иккала томонида электр потенциаллари доим фарқ қилади. ҳужайра мембранаси шу тариқа қутбланган (поляризацияланган) - ички юзаси ташқи юзасига нисбатан манфий зарядли. Шу потенциаллар фарқини мембрана потенциали деб аташади. Бу фарқ бир неча ўн милливолтга мос келади. Потенциалларнинг шундай фарқ қилишига сабаб шуки, ҳужайра ичи - цитоплазма б илан , сиртидаги тўқима суюқлиғида ионлар концентрацияси тенг эмас . Тўқима суюқлиғига нисбатан цитоплазмада калий ионлари кўпроқ, натрий ионлари эса камроқ. Тинчлик ҳолатида ҳужайра мембрананинг ўтказувчанлиги ошади, у мусбат зарядли натрий ионларини ҳужайра ичига ўтказади, натижада мембрана потенциалларининг фарқи камаяди (мембрана деполяризацияси) ва ҳатто қарама - қарши белгили потенциаллар фарқи вужудга келади. Қўзғалишда электр потенциаллари фарқининг ўзгариши ҳаракат потенциали деб аталади. Тўқиманинг қўзғалган қисми қўзғалмаган қисмига уланганда электр токи вужудга келади, бу токни ҳаракат токи деб аталади. Қ ўзғалиш таъсирловчи таъсирида мембрана ўтказувчанлигининг ўзгариши сабабли келиб чиқадиган портлаш жараёни деса бўлади. ўтказувчанликнинг ўзгариши аввалига бирмунча кам бўлиб, таъсир этилган жойдаги деполяризация ва мембрана потенциалининг бирозгина камайиши билан давом этади, лекин қўзғалувчан тўқима бўйлаб тарқалмайди (маҳаллий қўзғалиш деб шунга айтилади). Потенциаллар фарқининг ўзгариши критик - бўсаға даражасига етгач кўчки сингари харакатланади ва тез (асаб толасида секунднинг ўн мингдан бир неча бўлагида) максимумга етади. Дастлаб калий ионларининг ҳужайраларидан чиқиши сабабли потенциаллар фарқи аввалги ҳолатига келади - мембрана реполяризацияси деб шунга айтилади. Сўнг, натрий - калий насоси туфайли, цитоплазма билан ҳужайра ўртасидаги муҳит ионлар концентрациясининг баравар эмаслиги тикланади (калий ионлари қайтадан ҳужайрага киради, натрий ионлари эса

ҳужайрадан чиқиб кетади). Бу тикланиш жараёни бир қадар энергия сарфлашни талаб қилади, моддалар алмашинуви эса энергияни етказиб беради. Ҳужайра қўзғалган пайтда - мембрананинг максимал деполяризация даврида - ҳужайранинг янги таъсирга жавоб қайтара олмаслиги унинг характерли хусусиятидир. ҳужайра қўзғалган пайтда унинг қўзғалувчан бўлмай қолиш ҳолати рефлектерлик деб аталади. Қўзғалиш - тўлқинга ўхшаб тарқалувчи жараён. қўзғалиш бир ҳужайрада ёки унинг бир қисмида, масалан, ачаб толасининг бир қисмида вужудга келгач тарқалади, бошқа ҳужайраларга ёки қўзғалган ҳужайранинг бошқа қисмларига ўтади. қўзғалиш жараёнининг ўтишини сабаб шуки, бир ҳужайрада ёки унинг бир қисмида (масалан, асаб толасининг бир қисмида) вужудга келган ҳаракат потенциали қўшни қисмларнинг қўзғалишига сабаб бўладиган таъсирловчи бўлиб қолади. Асаб толалари ва мушакларда электр токи билан таъсир этиш натижасида қўзғалишнинг ўтиши асаб охирларида қўзғалишнинг ўтишида фарқ қилади. Бу ерда қўзғалиш бир нерв ҳужайрасидан иккинчи асаб ҳужайрасига ёки асаб толасидан мушак ё без ҳужайрасига кимёвий йўл билан ўтади. Асаб охирида импульсни ўтказадиган кимёвий бирикмалар медиаторлар деб аталади. Асаб охири қайси қўзғалувчан ҳужайрада жойлашган бўлса, медиаторлар ўша ҳужайранинг қўзғалишига сабаб бўлади. Қўзғалиш жараёнидаги биоэлектр потенциалларини ўлчаш ҳужайра, тўқима ва аъзоларда шу жараёнларнинг келиб чиқиши ва ўтишини жуда яхши кўрсатиб беради. Шу сабабли элекрофизиологик тадқиқотлар экспериментал лабораторияларда ва клиникаларда кенг қўлланилади. Қ ўзғалиш жараёнидаги электр ҳодисаларини ўрганиш учун ҳужайрадаги энг ингичка (диаметри микрон бўлак - ларича келадиган) микроэлектрод киритилмоқда; айни вақтда иккинчи электрод ҳужайра атрофидаги муҳитга жойлаштирилади. ҳаракат потенциалларини

тўқима ва аъзолар сиртидан катта диаметрли электродлар билан ҳам олиб кетиш мумкин. Бутун организмни текширишда электр потенциаллари гавда сиртидан олиб кетилади. Жумладан юрак ишлаб турганда келиб чиқадиган электр ўзгаришларини кўрсатувчи эгри чизиқ - электрокардиограмма шундай текширилади. Тирик ҳужайра таъсирланганда ҳамиша бир қадар яширин (латент) даврдан кейин шу таъсиротга жавобан қўзғалади (ва шу муносабат билан электр реакцияси рўй беради): мушак ҳужайраси қисқаради, без ҳужайраси шира чиқаради. Таъсирот бошланган пайтдан тортиб тўқима шу таъсиротга жавобан реакция кўрсатгунча ўтадиган давр яширин (латент) давр деб аталади. Реакция юзага чиқиши учун тўқима ҳолати қандай ўзгариши зарур бўлса, яширин даврда шандай ўзгариши керак. Тўқима электр реакциясининг латент даври мушак қисқариши билан секретор жараённикига қараганда калтароқ. Секретор жараённинг яширин даври ўзоқроқ бўлади. Мембрананинг тинчлик потенциали. қўзғалувчан тўқима тинч ҳолатда бўлганида, мембрананинг ички юзаси ташқи юзасига нисбатан манфий потенциалга эга. Тинч ҳолатдаги асаб ҳужайраси ва толаларининг мембрана потенциали 70мв га тенг. Бу потенциаллар фарқи мембрананинг тинчлик потенциали деб аталади. Мембрана ни асосан икки қаватли лип идлар асосан фосфолипидлар молекулалари ташкил қилади. Буларнинг орасида жойлашган оқсил молекулалари сув ва ионларни ўтказувчи канал ва ион нососларни шакллантиради. Липид қаватининг ташқи юзасида жойлашган мукополисахаридлар рецепторлар вазифасини бажаради. Бу рецепторлар муайян вазиф аларни бажаради. Ҳужайра мембранаси сезиларли даражада электр қаршиликка эга. Мембрананинг электр қаршилиги ион каналларининг ёпиқ ёки очиқлигига боғлиқ бўлади.

Сув ва сувда эрувчи кичик ионлар мембранадаги каналлардан ҳар икки томонга ўта олади. Сувда эрувчи йирик моддаларнинг мембранага кириши ёки чқиши учун махсус механизмалар иштирок этиши керак. Ёғда эрувчи моддалар мембрананинг липид асосида эриб, ундан бемалол ўтаверади. Тўқималарнинг нормал фаолияти учун уларнинг мембираналарида Na + , K + , Ca 2+ , Cl - ионларини ўтказувчи махсус каналлар жойлашган. Улар танлаб ўтказувчи (селектив) ўзига хос бўлган (специфик) ва ўзига хос бўлмаган (носпецифик) каналларга бўлинади. Специфик каналлардан юқорида санаб ўтилган ионлардан фақат биттаси ўта олади, чунки ҳар қайси ионнинг ўз канали бор. Бу каналлар очилиб ёпиладиган «дарвоза» механизмига эга. Физиологик тинч ҳолатда мембраналардаги натрий каналларнинг барчаси ёпиқ бўлса, калий каналларнинг кўпчилиги очиқ туради. Носпецифик каналлар эса доимо очиқ ҳолда бўлгани учун ионлар икки тарафлама бемолол ўта олади. Мембранада тинчлик потенциалининг хосил бўлишини асосий сабабчиси ҳужайра ичи ва ташқарисидаги суюқликлардаги ионларнинг миқдоридаги фарқ хисобланади. ҳужайра ичидаги суюқликда 100.000 К + бўлса, тўқима суюқлигида, яъни ҳужайра ташқарисида 2000 К + бўлади. ҳужайра суюқлигида 10.000 Na + бўлса, тўқима суюқлигида 108.000 Na + бўлади. Хлор анионннинг ҳужайра суюқлигидаги миқдори, тўқима суюқлигидаги миқдордан 20 - 100 марта оз. ҳужайра суюқлиги мавжуд бўлган анионларнинг кўп қисмини йирик молекулали оқсиллар ва органик кислоталар ташкил қилади. Мембранада тинчлик потенциалининг мавжудлигининг асосий сабаби турли ионларнинг ҳужайрани ичи ва ташқарисида тенг тақсимламаганлигида. Мембранада К + каналларнинг кўп қисми очиқ турганлиги учун калий катиони ҳужайрадан ташқарига диффузияланиб чиқиб туради. Мембрананинг ташқи юзасида мусбат зарядларни миқдори кўпаяди, чунки тинч ҳолатда мембрананинг натрий к атиони ва ионлар учун ўтказувчанлиги паст.

Шунинг учун мембрананинг ташқи юзасида К + нинг миқдори ортиб, ички юзасида манфий анионлар кўпаяди. Шу сабабли мембранада тинчлик потенциали ҳосил бўлади. Калий катионидан ташқари мембрананинг тинчлик потенциали миқдорига натрий ва хлор ионларининг ҳужайра ичига диффузия йўли билан кириши ҳам таъсир қилади. Натрий катиони бу потенциални бирозгина камайтирса, хлор аниони эса, аксинча уни кўпайтиради. Мембрана потенциалининг аҳамияти ниҳоятда катта. Чунки у мембрана атрофида сезиларли тарангликка эга бўлган элект майдон ҳосил қилади. Шу сабабли ҳам мембрананинг зарядли макромолекулалари фазода тартибли жойлашади. Мембрана аторфида элект майдоннинг борлиги натрий каналларини активацион «дарвоза» ларини ёпиқ ва инантивацион «дарвоза»ларини очиқ ҳолда туришини таъминлайди. Энг асосийси, мембрана потенциали ҳужайра мембранаси орқали моддалар алмашинувига таъсир кўрсатади. Ионлар насоси ва фаол ўтказиш . Мембрананинг ташқи юзасида мусбат зарраларни кўпайиши, К + ни ичкаридан ташқарига чиқишига қаршилик кўрсатади. Шу сабабли ҳам К + ни ҳужайра ичида қолиши таъминланади. Бундан ташқари, мембранадаги натрий-калий насос К + нинг ҳужайра ичида, Na + нинг ҳужайра ташқарисида кўп бўлишини таъминлаб туради. Мембранадаги Na , К-АТФ-аза энзими насоснинг асосий қисми ҳисобланади. Насоснинг ишлаши учун зарур бўлган энергия АТФ парчаланганда ажралади. Насос Na + ни ҳужайранинг ичидан ташқарига, К + ни эса, ташқаридан ҳужайрага киритиб туради. Демак, икки катионнинг ҳаракати улар кам бўлган суюқликдан, кўп бўлган суюқликка, яъни миқдорий градиентга қарши йўналтирилади. Шу сабабли бу жараён энергия сарфига мухтож бўлади. Энергиядан ташқари насос фаоллиги учун К + ва Na + лар ҳам керак. Унинг тажрибасидаги ташувчиларга (микромолекулаларга) ҳужайра ташқарисидан К + , ичкарисидан Na +

бирикмаса, насос ишламайди. Фаол ўтказиш деб, ионларнинг миқдорий градиентига қарши ўтказ илишига айтилади. Натрий-калий насосининг мембрана потенциали тикланишидаги иштироки, биринчидан, мембрананинг икки юзасида К + ва Na + миқдорларидаги фарқни сақлашдан иборат бўлса, иккинчидан, унинг ўзи ҳам потенциал ҳосил қилади. Чунки, насос ёрдамида ҳужайрадан ташқарига чиқарилган ҳар учта Na + га ҳужайрага киритилган иккита К + тўғри келади. Бу эса, ташқарида мусбат зарядларнинг кўпайишига, мембрана потенциалининг ошишига олиб келади. Локал жавоб ва дополяризациянинг критик даражаси . Агар асаб толасига кучсиз электр токини қисқа вақт таъсир қилинса, тола ичидаги тинчлик потенциали бирозгина ўзгаради ва буни электротоник потенциал деб аталади. Асаб толасига ўзгармас электр токи таъсир қилинганда мемабрана потенциалининг ўзгариши манфий электрод (катод) ва мусбат электрод (анод) атрофларида ҳар хил бўлади. Ток таъсир эттирилганда ташқарида ўрнатилган катодда деполяризация пайдо бўлади ва б уни катэлектротон деб аталади. Айни пайтнинг ўзида анодда гиперполяризация келиб чиқади ва буни анэлектрон деб аталади. Кучсиз ток таъсирида мем-бранада ҳосил бўладиган катэлектротоник ва анэлектроник ўзгаришлар соф физик табиатлилиги учун, буларни потенциалнинг суст ( пассив ) ўзгаришлари деб аталади. Аммо бу суст ўзгаришлар мембрана қўзғалувчанлигига таъсир кўрсатади. Бунда, катэлектротонга учраган қисмида қўзғалувчанлик ошиб, анэлектротонга учраган қисмида эса аксинча пасаяди. Электр токининг кучи бирозгина оширилса бўсағада паст таъсирлаш самараси кузатилади. Бунда катэлектротоник потенциалга озроқ миқдорда яна деполяризация қўшилиб махаллий ( локал ) жавоб ҳосил бўлади. Локал жавобнинг миқдори критик даражага етиши билан ҳаракат потенциали пайдо

бўлади. Мембрана потенциалининг –7 0 - 80 мв дан -50 мв гача камайиши кўпчилик толалар учун критик даража ҳисобланади. Ҳ аракат потенциали . Табиий шароитда ҳаракат потенциали мембрананинг маълум бир нуқтасида пайдо бўлади ва шу ердан тарқала бошлайди. Ҳ аракат потенциали мембрананинг жуда қисқа вақт давом этувчи акс қутбланишидан иборат. Тола ёки ҳужайра мембранаси қўзғолган қисмининг ички юзаси ташқисига нисбатан мусбат зарядга эга. Ҳаракат потенциали жуда тез кўтарилувчи ва секинроқ пастга тушувчи тўлқин шаклига эга. Эгри чизиқнинг кўтарилувчи қисми мембрана потенциалининг манфий-ликдан мусбат ҳолатга ўтишини кўрсатади. Тинч ҳолатда –70мв га тенг бўлган асаб толасининг мембрана потенциали 0,2-0,5мс давомида 110мв га кўтарилади. Буни ҳаракат потенциалининг деполяризация босқичи деб аталади. Деполяризация мембрананинг манфий заряди йўқолиши билан чекланмайди. Эгри чизиқнинг бу қисмини нишондан ўтиб кетиш (ове р шут) деб аталади. Деполя риза ция чўққисига етганда, мембрананинг мусбат заряди 30 - 40мв ни ташкил этади, умуман унинг деполяризацияланиш миқдори 100 - 110мв га тенг. Сўнгра деполяризация босқичи бошланади ва мембрана потенциали асл ҳолатга қайтади. Из потенциаллар . Айрим толаларда ( асаб ёки му шак ) реполяризациянинг охирги қисми чўзиқроқ бўлади. Реполяризация бошланиб, орадан 1мс ўтгач, чизиқ бўғинлари ва потенциалнинг қайта тикланиши секинлашади. Баъзи бир толаларда эгри чизиқнин реполяризация қисми тез пастга тушиб, тинчлик потенциали даражасида н ўтиб кетади ва мембрананинг потенциали тинчлик потенциалига нисбатан манфийроқ бўлиб қолади. Эгри чизиқнинг бу қисми ифодалайдиган потенциални гиперполяризацион из потенциали деб аталади. Баъзи толаларда из потенциалининг деполяризация қисми ҳам кузатилади.

Асаб толаси ва тарғил му шак толасининг ҳаракат потенциали 0,1-5мс ни ташкил қилади. Ҳаракат потенциалининг хосил бўлиш механизми . Ҳаракат потенциал и нинг пайдо бўлиши мембрананинг Na + ва K + га нисбатан ўтказил увч анлигини ўзгаришига боғлиқ. Электр токи мембра н ани бирозгина деполяризацияга учратади, натижада натрий каналларининг бир қисми очилиб, ҳужайра ичига қаратилган кучсиз натрий оқими пайдо бўлади. Оқим деполяризацияни тезлаштиради, очилган каналларнинг сони кўпайиб, мембранани Na + учун ўтказувчанлиги 10 - 20 м а р та гача ошиб кетади. Натижада Na + электркимёвий градиент бўйича ҳужайра ичига жуда катта тезлик билан кира бошлайди. Мембранадаги потенциаллар қутби ўзгаради, яъни унинг ички юзаси ташқисига нисбатан мусбат зарядга эга бўлади. Бу ҳаракат потенциалининг деполяризация босқичи. Шундай қилиб, деполяризацияни, яъни натрий каналларининг очилиши ва ҳужайрага Na + нинг тез киришини пайдо қилади. Ион каналлари мембранани кесиб ўтган жуда ҳам ингичка, нозик найчага ўхшайди. Бу найнинг девори оқ с ил макромолекулаларидан иборат. Канал ташқи учига яқин жойда 0,3 - 0,5 н м гача тораяди. Диаметри шунга яқин бўлган моддаларгина шу каналдан ўта олади. Каналчанинг торайган қисми катионларни саралаб ўтказади ва шу сабабан ҳам уни селектив (танл лаб ўтказувчи ) фильтр деб аталади. Мембрананинг бир квадрат м икр ометр сатҳида 20 - 30тагача каналчалар бўлади. Каналчанинг ҳужайра ичига қаратилган қисми анчагина кенг ва бу ерда икки тавақали «дарвоза» жойлашган. «Дарвоза» тавақаларининг ёпилиб-очилиши бир-бирига боғлиқ эмаслиги учун ҳам уларни иккита мустақил «дарвоза» ҳисобланади. «Дарвоза» ларнинг бири мембрананинг деполяризацияланиш таъсирида тез очилгани учун активаци он «дарвоза» деб аталади. Унинг очилиши Na + ни ҳужайрага киришига имконият яратади. Бу «дарвоза» лар физиологик тинчлик ҳолатда ёпиқ бўлади. Улар мембрана деполяризацияланганда,

нисбатан секинроқ ёпилади. Ана шу сабабли ҳаракат потенциалининг деполяризация босқичининг бошида активацион «дарвоза» лар очилган бўлса ҳам инактивацион «дарвоза» лар ёпилиб улгурмайди. Бу нда иккала «дарвоза» очиқ бўлиб, каналдан Na Қ ни ўтишга тўсиқ бўлмайди. Деполяризацияни тугаши билан инактивацион «дарвоза» аста секинлик билан очилиб, активацион «дарвоза» эса жуда тезлик билан ёпилади ва каналлар асли ҳолига қайтади. Активацион «дарвоза»ларнинг ёпилиб-очилиши мембрана потенциалига боғлиқ. «Дарвоза» ларнинг мембранага ботиқ учи мусбат зарядга эга. ҳужайра тинч ҳолатда бўлганда мембрананинг ички юзасидаги манфий зарядлар уни ўзига тортади. Каналга нисбатан «дарвоза» кўндаланг ҳолатда уни тўсиб туради. Деполяризация мусбат зарядли учини манфий зарядга эга бўлиб қолган деб юза ни торта бошлайди. «Дарвоза» канал «қирғоғида» деб фараз қилинган нуқтадаги ўқ атрофида айланиб, каналга нисбатан узунасига жойлашади ва натижада канал очилади. Натрий каналларининг мембранадаги сони бир квадрат микронида 10тадан 1000тагача етиш мумкин. Натрий каналларини фаолиятини тет р одотоксин тўхтади. Калий каналларининг тузилиши ва фаолияти натрий каналларникига ўхшаш, аммо уларнинг фарқланиши - каналларнинг с е лективлик (танлаб ўтказиш) даражасида ва инактивация ривожланишининг тезлигида. Калий каналларининг танлаб ўтказиш қобилияти ниҳоятда юқорилиги сабабли улардан бошқа катионлар деярли ўтмайди. Асаб толаларидаги калий каналларининг инактивацияси деполяризация бир неча секунд давом этгандагина кузатилади. Таъсиротнинг бўсаға кучи . Мембрананинг потенциалини критик даражагача ўзгартириш имкониятига эга бўлган таъсирот кучини таъсирот бўсағаси деб аталади. Бўсаға миқдоридан кучсизроқ бўлган таъсирни бўсағадан паст таъсирловчи деб аталса, бўсаға миқдоридан кучлироқ бўлган рағбатни бўсағадан юқори таъсирловчи дейилади. Бўсағанинг мутлоқ миқдори тўқималарнинг

ҳоссааларига, физиологик ҳолатига ва таъсирот бериш усулига боғлиқ бўлади. Таъсирот бўсаға кучига эга бўлгани билан жуда қисқа вақт таъсир этса қўзғалиш пайдо бўлмайди. Демак, қўзғалишни пайдо қиладиган таъсир, биринчидан, энг кам бўсаға кучга эга бўлиши, иккинчидан, маълум вақтгача таъсир этиб туриши керак. Реобаза . Электр токининг қўзғалишини содир этувчи энг кам кучини реобаза деб аталади. Бир реобазага тенг электр токи билан таъсир этиб ҳаракат потенциалини олиш учун зарур бўлган энг кам вақтни фойдали вақт дейилади. Маълум чегарада токни кучайтириш вақтни қисқартиришга олиб келади. Амалда фойдали вақтни аниқлаш қийин, сабаби реобаза миқдори мембраанинг функционал ҳолатига боғлиқ ҳолда автоматик равишда ўз- ўзидан ўзгариб туради. Ана шу сабабли ҳам, бошқа шартли миқдорни, яъни хронакцияни аниқланади. Хронакция – икки реобазага тенг электр токи билан тўқимага таъсир қилиб, уни қўзғатиш учун сарфланган энг кам вақтни билдиради. «Бор ёки йўқ» қонуни . Бўсағадан паст таъсиротлар узоқ вақт таъсир этгани билан қўзғалиш содир этмайди, демак, «самара» йўқ; бўсаға кучига эга бўлган таъсирот жуда катта миқдордаги қўзғалишни пайдо қилади, демак, «самара» бор. «Бор ёки йўқ» қонуни якка асаб ёки му шак толаларида кузатилади. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, биринчидан, «йўқ», яъни бўсағадан паст кучга эга бўлган рағбат ( стимул ) ҳам мембранада маълум ўзгаришларни (масалан, локал жавобни) содир этади, иккинчидан, «бор» нинг миқдори ҳам ўзгармас эмас. У ҳам тўқималарнинг фаолий ҳолатига қараб маълум чегарадан ошиб ёки камайиб туриши мумкин. Лабиллик ёки функционал ҳаракатчанлик .

Қўзғалувчанлик тўқимага кетма-кет тез-тез бериладиган таъсиротлар сабабли шу тўқима 1 сонияда қанча кўп ҳаракат потенциалини пайдо қила олса, ўшанча ҳаракат потенциалларининг миқдори лабиллик ўлчови ҳисобланади. Ихтиёрий ҳаракатларни пайдо қиладиган ҳаракатланувчанлик асаб толаларидан сезувчи асаб толалари 1000 дан ортиқ импул ь сларни ўтказа олади. Шундай қилиб, сезувчи асаб толаларининг лабилиги ҳаракатлантирувчи асаб толалариниикига нисбатан анчагина кўп. қ ўзғалувчан тўқималарнинг лабиллиги уларнинг фаолий холатига караб ўзгаради. Лабилликнинг кўпайиши ёки камайиши ҳам мембраналарнинг ионлар учун ўтказувчанлиги ўзгаришларининг ва бу ўзгаришлар сабабли ривожланадиган рефрактерликка боғлиқ бўлади. Рефрактерлик . Маҳаллий жавоб вақтида асаб толасининг қўзғалувчанлиги бирозгина кучаяди. ҳаракат потенциали чўққига етиши билан толанинг қўзғалувчанлиги бутунлай йўқолади, аммо, реполяризация бошланиши билан қайта тикланади. Мембрана қўзғалувчанлиги бутунлай йўқолган вақтни мутлоқ рефрактерлик даври дейилади. Натрий каналларининг деярли тўла инактивациялангани, калий учун мембрананинг ўтказувчанлигини ошгани бу ҳолатнинг ривожланишига сабаб бўлади. Реполяризация натрий каналларининг фаолиятини қайта тикланишига ва калий оқиминнг секинлашишига олиб келади. Шу сабабли асаб толасида қўзғалувчанлик аста секин қайта тикланади. Бу вақт да рефрактерлик эса 5 - 10мс давом этади. Юрак му шак толаларида мутлоқ рефрактерлик даври 270 м с дан иборат бўлса, нисбий рефрактерлик ф азаси 30мс ни ташкил қилади. Агар, асаб толаси 1 с екун да 1000та ҳаракат потенциалини пайдо қилса, юрак му шаг и атига 3 - 4 марта қўзғалиши мумкин. Демак, асаб толасининг лабиллиги юрак му шаг и толасиникига нисбатан 250 - 300 марта кўп. Толаларнинг қўзғалиши из потенциали билан тугаса ҳам қўзғалувчанлик ўзгармайди. Из

деполяризацияланиш вақтида қўзғалувчанлик одатдагидан бирозгина юқори, из гиперполяризацияланиш даврида эса, аксинча бирозгина пастроқ бўлади.

O'xshashlar

Бириктирувчи тўқималар, толали ва махсус хусусиятга эга бириктирувчи тўқималар. Тоғай тўқимаси

Туғиш Физиологияси

Бўғозлик физиологияси

Мушак тизими физиологияси

Нафас аъзолари физиологияси