Tibbiy yordamning anatomik – fiziologik asoslari. Odam organizmining tuzilishi. Tayanch – harakatlanish tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Tibbiy yordamning anatomik – fiziologik asoslari. Odam organizmining tuzilishi. Tayanch – harakatlanish tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Tibbiy yordamning anatomik – fiziologik asoslari. Odam organizmining tuzilishi. Tayanch – harakatlanish tizimi Reja : 1.Odam anatomiyasi va fiziologiyasi haqida umumiy tushuncha. 2.Hujaryra. 3.To‘qima. 4.A’zo va a’zolar tizimi. 5. Organizm va uning bir butunligi.

Odam anatomiyasi fani odam organizmining shakli, tuzilishi, rivojlanish jarayonini o‘rganadigan fan. Odam organizmi tuzilishi murakkabligi, mehnatga layoqatliligi bilan hayvonlar organizmi tuzilishidan tubdan farq qiladi. Anatomiya fani - chaqaloq tug‘ilganidan boshlab, uning rivojlanishi va odam hayoti davomida tana tuzilishining o‘zgarishlarini o‘rganadi. Ona tanasida (bachadonida) rivojlanayotgan homila tanasi tuzilishi va o‘zgarishlarini embriologiya fani o‘rganadi. Odam fiziologiyasi fani odam organizmi hujayralari, to‘qimalari, a’zolari, a’zolar tizimining hayotiy faoliyatini o‘rganadi. Hujayra. Hujayra odam tanasining tuzilishi va funksional birligidir. Bino g‘ishtlar yig‘indisidan barpo qilinganidek, odam organizmi hujayralar to‘plamidan tashkil topgan. Hujayrani o‘rganuvchi fan sitologiya deyilib, uning ma’lumotlariga ko‘ra odam organizmida taxminan 100 trilliondan ko‘proq hujayralar bor. XVII asrning 60-yillarida Londondagi fiziklar jamiyatining a’zosi R.Guk (1635-1703) o‘zi mukammallashtirgan mikroskop yordamida o‘simlik hujayrasining tuzilishini birinchi bo‘lib o‘rgangan. Hujayraning tuzilishi. Mikroskop kashf etilishi, yanada mukammallashtirilgan elektron mikroskopning yaratilishi, hujayraning ilgari ma’lum bo‘lmagan tarkibiy qismlarini o‘rganishga imkon berdi. Hujayra shakli. Odam organizmi turli to‘qima va a’zolaridagi hujayralarning shakli har xil bo‘ladi: sharsimon, ovalsimon, kubsimon, yulduzsimon va hokazo. Ularning hajmi mikrometr bilan o‘lchanib, 52-100 mikrondan bir necha yuz mikrometrgacha bo‘lishi mumkin. Hujayraning tuzilishi. Hujayra uch qismdan tuzilgan: 1.Membrana. 2.Sitoplazma. 3.Yadro. Hujayraning membranasi uning ustini qoplab turivchi yupqa parda bo‘lib, oqsil va lipid moddalardan tashkil topgan.

Hujayra sitoplazmasi membrana ichida joylashgan. Sitoplazmaning tarkibiy qismi bo`lgan organoidlarga quyidagilar kiradi: ribosoma, mitoxondriya, lizosoma, Golji apparati, ichki membrana kiradi. Golji apparati to‘rsimon shaklda bo‘lib, hujayraning bo‘linishida muhim rol o‘ynaydi. U hujayraning eskirgan qismlarini yangidan sintez qilinishida ishtirok etadi. Hujayra yadrosi - sitoplazmaning o‘rtasida joylashgan bo‘lib, hujayraning barcha hayotiy jarayonlarini boshqaradi va uning ko‘payishini ta’minlaydi. Yadro sharsimon shaklga ega bo‘lib ustidan yupqa parda bilan o‘ralgan. Yadroning asosiy tarkibiy qismi xromosoma bo`lib, tanani hamma to`qimalarining somatik hujayralari yadrosida 46 tadan xromosoma bo`ladi (jinsiy hujayralarda esa 23 ta xromosoma bo‘ladi). Har qaysi xromosomada ko`plab genlar bo‘ladi. Xromosomalar va genlar hujayraning nasl apparati hisoblanadi. Ota-ona tana tuzilishining belgi va х ususiyatlari bolaga х romosoma va genlar orqali o‘tadi. Erkak va ayol jinsiy hujayralari qo‘shilganda ikkita jinsiy hujayradan bitta yangi hujayra ya’ni, homila hosil bo‘ladi, uning yadrosida 46 ta xromosoma bo‘ladi. Tashqi muhitning ba’zi zararli omillari ya’ni radiatsiya, kimyoviy va narkotik moddalar, spirtli ichimliklar, kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblar va viruslarning zahari kabilar, hujayraning nasl apparatidagi xromosoma va genlarga zararli ta’sir qilib, ularning faoliyatini buzadi, ya’ni mutatsiyalaydi. Bunday o‘zgargan xromosoma va genlarning ota-onadan bolaga berilishi natijasida turmushda orttirilgan nasl kasalliklari yuzaga keladi. Oldingi avlodining kasallangan xromosoma va genlaridan ham keyingi avlodga erkak va ayolning kasallangan xromosoma va genlari orqali nasl (irsiy) kasalliklar homilaga o`tishi tibbiy genetika tadqiqotlarida isbotlangan. Hujayraning kimyoviy tarkibi. Hujayra tarkibidagi organik moddalarga oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, nuklein kislotalar kiradi. Hujayraning ko‘payishi. Hujayraning ko‘payishi odam organizmining eng muhim hayotiy jarayoni bo‘lib, buning natijasida yosh organizm tanasining o‘sishi va rivojlanishi hamda qarigan hujayraning yangilanib turishi ta’minlanadi.Bolalar va o‘smirlar organizmining o‘sishi va rivojlanishi hujayralarning mitoz usuli bilan

ko‘payishi orqali amalga oshiriladi. Mitoz usulida ko‘payish to‘rt fazada kechadi: profaza, metofaza, anafaza, telofaza. Hujayraning ko‘payish tezligi asosan odam yoshiga bog‘liq. Bolalar va o‘smirlar organizmining hujayralari tez ko‘payadi. Bu ularning tez o‘sishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Katta yoshdagi odam organizmidagi hujayralar sekin ko‘payadi. Bunda asosan qarigan, nobud bo‘lgan hujayralar o‘rniga yangilari hosil bo‘ladi. Masalan, yaralarning tuzalishi, singan suyaklarning bitishi, yallig‘langan to‘qima va a’zolarning tuzalishi kabilar. Hujayraning hayotiy jarayonlari.Hujayra qaysi to‘qima va a’zo tarkibida bo‘lishiga qarab maxsus funksiyani bajarishga moslashadi. Masalan, bezlarning hujayralari ferment, gormon ishlab chiqaradi, miyaning nerv hujayralari ta’sirotlarni qabul qilish, analiz va sintez qilish, miyaning turli nerv markazlarida hosil bo‘lgan impulslarni tananing to‘qima-a’zolariga o‘tkazish kabi funksiyalarni bajaradi. Hujayralar normal yashashi, o‘z funksiyasini bajarishi, ko‘payishi uchun ularda uzluksiz ravishda moddalar almashinuvi jarayoni davom etib turadi. Ovqat hazm qilish a’zolarida parchalanib, qonga so‘rilgan oziq moddalar qon orqali tananing hujayralariga o‘tadi. Bu moddalarning bir qismi hujayralarning tarkibiy qismlarining muntazam ravishda yangilanib turishi va ularning ko‘payishi uchun plastik material sifatida o‘zlashtiriladi. Oziq moddalarning qolgan qismi esa nafas olish a’zolaridan qon orqali kelgan kislorod bilan oksidlanib, parchalanib energiya hosil qiladi. Bu energiya hisobiga hujayra qo‘zg‘aladi, harakatlanadi, ish bajaradi va bo`linib ko`payadi. Oziq moddalarining kislorod ishtirokida oksidlanishi va parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar (karbonat kislota, mochevina, kreatinin, mineral tuzlar) hujayradan qonga o‘tadi va ayirish a’zolari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Hujayradagi moddalar almashinuvi va boshqa hayotiy jarayonlar nerv- gumoral yo‘l bilan boshqariladi.

To‘qima. Tuzilishi, funksiyasi, hayotiy jarayonlari va rivojlanishiga ko‘ra bir- biriga o‘ х shash bo‘lgan hujayralar to‘plami to‘qima deb ataladi.Odam organizmida: epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qimalari bo‘ladi. Epiteliy to‘qimasi. Bu to‘qima terining ustki yuzasini, ovqat hazm qilish, nafas olish, ayirish kabi a’zolarning ichki yuzasini qoplab turadi. Epiteliy to‘qimasi a’zolarning yuzasida joylashganligi va tashqi muhitning noqulay ta’sirlariga ko‘proq duch kelishi tufayli ular tez-tez jarohatlanadi, yallig‘lanadi. Shuning uchun ham epiteliy to‘qimasi hujayralari tez ko‘payish va yangilanish xususiyatiga ega. Biriktiruvchi to‘qima. Biriktiruvchi to‘qimaga suyaklar, qon, limfa, tog‘ay va paylar kiradi. Bulardan tashqari biriktiruvchi to‘qima hamma a’zolarning – yurak, jigar, taloq, me`da, ichak, tana muskullari, miyaning nerv to‘qimasi tarkibida bo‘ladi. Muskul to‘qimasi. Muskul to‘qimalari uch xil bo‘ladi: ko‘ndalang targ‘il, silliq tolali va yurak muskul to`qimalari. Yurak muskullari tuzilishi jihatidan ko‘ndalang targ‘il muskullarga o‘xshasa ham, bir muncha murakkabroq bo‘ladi. Faoliyati jihatidan silliq muskullar singari odam ixtiyoriga bog‘liq emas. Nerv to‘qimasi. Nerv to‘qimasi orqa va bosh miyani tashkil etadi. U odam organizmining hamma to‘qima va a’zolari ishini boshqaradi. Nerv to‘qimasi ikki xil hujayralardan tashkil topgan. 1. Nerv hujayrasi (neyron). 2. Neyrogliya. Nerv hujayrasi bajaradigan funksiyasiga ko‘ra ikki xil bo`ladi: sezuvchi va harakatlantiruvchi. Nerv hujayrasining shakllari: doirasimon, yulduzsimon, ovalsimon, noksimon. Neyronning boshqa hujayralardan farqi shundaki, unda membrana, sitoplazma va yadrodan tashqari, bitta uzun va bir nechta kalta o‘simtalar ham bo`ladi. Uzun o‘simtasi akson, kalta o‘simtalari dendritlar deyiladi. Nerv hujayrasining uzun o‘simtasi bosh va orqa miyadan chiqib to‘qimalar va a’zolarga boradi. Uning uzunligi bir necha sm dan 1,5 metrgacha bo‘lishi mumkin, ayniqsa qo‘l va oyoq

muskullarini ta’minlaydigan nerv tolalari uzun bo‘ladi. Uzun o‘simtalar ustidan yupqa, yumshoq, oq rangli, mielin parda bilan o‘ralgan bo‘lib, bu parda nerv tolasini himoya qilish funksiyasini bajaradi. Nerv hujayralarining kalta o‘simtalari bosh va orqa miyadan tashqariga chiqmaydi. Ular bir hujayrani, uning atrofidagi boshqa nerv hujayralari bilan bog‘lab turadi. Neyrogliya.Nerv to‘qimasi tarkibiga kiruvchi hujayra bo‘lib, bosh va orqa miyadagi nerv hujayralari orasida joylashadi. Neyrogliya hujayralarining o‘simtalari juda ko‘p bo‘lib, ular miyadan tashqariga chiqmaydi. Bu hujayralar neyronlarni oziqlantirish vazifasini bajaradi. A’zo. Ma’lum funksiyani bajarishga moslashgan turli xil hujayralar va to‘qimalar to‘plami a’zoni hosil qiladi. Har bir a’zo odam organizmi uchun muhim bir vazifani bajaradi. Masalan, yurak nasos sifatida vena tomirlaridagi qonni arteriya tomirlariga o‘tkazib organizmda qon aylanishini ta’minlaydi. O‘pkalar nafas olish va nafas chiqarish orqali organizmning barcha hujayra va to‘qimalarini kislorod bilan ta’minlaydi.Buyraklar organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalarni tashqariga chiqaradi. A’zolar tizimi. Bir xil vazifani bajaradigan bir nechta a’zolar yig‘indisi a’zolar tizimi deyiladi. Masalan, nafas olish a’zolari tizimi: burun, halqum, hiqildoq, traxeya, bronxlar hamda o‘ng va chap o‘pkalar va ularning ustini o`rab turuvchi plevra pardasidan tashkil topgan. Qon aylanish tizimi: yurak, arteriya, kapillyar, vena va limfa tomirlari hamda tugunlaridan iborat. Nerv tizimi: bosh miya, orqa miya, nerv tugunlari va nerv tolalaridan tuzilgan.Ovqat hazm qilish a’zolari tizimiga: og‘iz bo‘shlig‘i, (tishlar, til so‘lak bezlari), halqum, qizilo‘ngach, oshqozon, o‘n ikki barmoq ichak, ingichka va yo‘g‘on ichaklar, jigar hamda oshqozon osti bezi kiradi. Bulardan tashqari, odam tanasida tayanch harakatlanish, ayirish, jinsiy, endokrin, sezgi a’zolari tizimlari bor. Organizm va uning bir butunligi. Organizm ma’lum bir muhitda yashar ekan, unga o‘sha muhitning havosi, harorati, namligi, havo bosimi, yorug‘ligi, radiatsiyasi va boshqa omillari doimiy ravishda ta’sir qilib turadi.

Tashqi muhit omillari organizmga sezgi a’zolari (teri, eshitish, ko‘rish, hid bilish, ta’m bilish) orqali ta’sir etib, bu ta’sirlar markaziy nerv tizimida analiz va sintez qilinadi.Buning natijasida barcha to‘qima va a’zolardagi fiziologik jarayonlar mazkur muhit sharoitiga moslashadi. Odam organizmida tashqi muhitning noqulay ta’siriga qarshi to‘qima va a’zolarning fiziologik faoliyati doimiy bo‘lishini ta’minlovchi moslanishlar (adaptatsion mexanizmlar) vujudga kelgan. Bunday barqaror ko‘rsatgichlarga: tana haroratining doimiyligi, qon va to‘qima suyuqligining osmotik bosimi, ular tarkibidagi kaliy, natriy, kalsiy, xlor va boshqa ionlarning hamda qand miqdorining doimiyligi kabilar kiradi. Albatta, organizm ichki muhitining doimiyligi nisbiydir. Tashqi muhitning noqulay ta’siri natijasida organizm ichki muhitining doimiyligi o‘zgaradi. Lekin nerv-gumoral tizimining boshqarish funksiyasi orqali ma`lum vaqt o`tgach yoki amalga oshirilgan davolash tadbirlari natijasida, bu doimiylik yana tiklanadi. Masalan, yoz oylarida havo harorati juda ko‘tarilib ketsa (40° dan yuqori), organizm tanani sovitish choralarini ko‘radi, ya’ni ko‘p ter ajratish yo‘li bilan tanadagi ortiqcha issiqlik energiyasi ta’sirida chiqariladi, ko`proq suyuqlik iste`mol qilinadi. Terlash tufayli juda ko`p suv yo`qotilsa, natriy xlorning 0,9 foizli eritmasi 200-400 ml vena tomiriga tomchi usulida yuboriladi. Tashqi muhit odam organizmiga uning embrional rivojlanish davridan boshlab ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Chunki, ona organizmi embrion (homila) uchun tashqi muhit bo‘lib hisoblanadi. Shunday ekan tashqi muhitning barcha zararli ta’siri ona sog‘lig‘i buzilishi bilan birga bolaning rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Homilador ayol organizmiga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhit omillariga uning yashash va ishlash joyidagi noqulayliklar, havo, suv, ovqat tarkibidagi zararli kimyoviy moddalar, spirtli ichimliklar, narkotik moddalar, tamaki tutuni, ovqatning sifatsizligi kabilar kiradi. Hatto, atrofdagi odamlarning qo‘pol muomalasi tufayli homilador ayolning asabi buzilishi mumkin. Asab tizimi faoliyati buzilishi ba’zi endokrin bezlaridan (qalqonsimon, buyrak usti va boshqa) ajraladigan gormonlarning me`yoridan ortiq bo‘lishiga olib keladi, bu esa homilaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Atrof muhitning ifloslanishi, ya’ni ekologiyaning buzilishi odam sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sanoat kor х onalari va avtotransport vositalaridan ajraladigan tutun tarkibidagi zararli moddalar aholi orasida allergiya, nafas olish, me`da-ichak, yurak-tomir, asab, endokrin tizimi faoliyatining buzilishiga va har х il kasalliklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.Bunday noqulay holatlarni bartaraf etish bo‘yicha hukumat va jamoatchilik tomonidan ma’lum chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Chunonchi, kor х onalarga tozalash uskunalari, avtomobillarga zaharli gazlarni zararsizlantiruvchi qurilmalar, katalizatorlar o‘rnatish choralari ko‘rilmoqda. Shunungdek, aholi yashaydigan joylarni ko‘kalamzorlashtirish ham bu boradagi tadbirlardan biridir. Ekologik vaziyatni sog`lomlashtirish masalasi yurtimizning har bir yoshu-keksa fuqarosining burchi hisoblanadi. TAYANCH-HARAKATLANISH TIZIMI. Tayanch-harakatlanish tizimining ahamiyati. Odam organizmining hayoti doimo tashqi muhit bilan chambarchas bog’liq. Bu bog’lanishda tayanch - harakatlanish tizimi muhim rol o’ynaydi. Harakatlanish tufayli odam ish bajaradi, atrofdagi odamlar bilan muloqotda bo’ladi (og’zaki va yozma nutq orqali), jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanadi. Odamning harakatlari juda xilma - xil va turli maqsadga qaratilgan bo’lib, bola o’sib - ulg’aygan sari bu harakatlar rivojlanib, tobora mukammallashib boradi. Bu tizim suyak, muskul va n е rvlarni o`z ichiga oladi. Suyaklar odam sk е l е tini tashkil qilib, uning funksiyasi ko’p qirrali. Eng muhimi tayanch va himoya vazifasini bajaradi. Sk е l е tning tayanch funksiyasi tufayli odam o’z qomatini to’g’ri tutadi. Sk е l е t ichki a`zolarni, qon tomirlari va n е rv tizimini himoya qilish vazifasini ham o’taydi. Masalan, bosh miya kalla suyagi qopqog’i ichida, orqa miya umurtqa pog’onasining kanalida, o’pkalar, trax е ya va broxlar, yurak va yirik qon tomirlar ko’krak qafasida joylashganligi tufayli tashqi muhitning noqulay ta'siridan himoyalangan.

Suyaklarning ko’mik qismida qonning shaklli el е m е ntlari (eritrotsitlar, l е ykotsitlar, trombotsitlar) ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, suyaklar min е ral tuzlar d е posi (to’planadigan joyi) bo’lib xizmat qiladi. Suyaklarning tuzilishi, shakllari. Suyaklar murakkab tuzilgan bo’lib,ular tarkibiga barcha epit е liy, biriktiruvchi,muskul va n е rv to’qimalari kiradi.Suyak garkibining asosini suyak hujayralari (ost е oblastlar) tashkil etadi.Bu hujayralar suyaklarning organik qismi bo’lgan oss е in (oraliq oqsil modda) ni sint е z qiladi va uning min е ral moddalar bilan birikishini ta'minlaydi. Suyaklar ikki qavatdan iborat bo’lib, ustki qavati qattiq, zich, plastinkasimon, ichki qavati g’ovaksimon tuzilishga ega. Ichki qavatida ko’plab ingichka kanalchalar bo’lib, ularda qon tomirlari joylashadi. Suyaklarning yuzasi pishiq yupqa parda (p е riost) - suyak usti pardasi bilan qoplangan. Bu parda biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, unda juda ko’p mayda qon va limfa tomirlari, n е rv tolalari bo’ladi. Suyak usti pardasi suyakni oziq moddalar bilan ta'minlashda, uning o’sishida, singanda, е zilganda, jarohatning bitishida katta rol o’ynaydi. Odam sk е l е ti 200 dan ortiq suyakdan tashkil topgan bo’lnb, 4 xil shaklda bo’ladi. Naysimon suyaklar - bular o’z iavbatida ikki xil bo’ladi. Uzun naysimon suyaklar (y е lka, bilak, son, boldir suyaklari), kalta naysimon suyaklar (qo`l va oyoqning kaft va barmoq suyaklari). G`ovak suyaklar - ham ikki xil - uzun g’ovaksimon (qovurg’alar, to’sh, o’mrov), kalta g’ovaksimon (umurtqa, qo’l va oyoqning kaft-ust) suyaklar bo’ladi. Yassi suyaklar - bosh suyagidagi t е pa, ensa, yuz, kurak va chanoq suyaklari. G’alvirsimon suyaklar - yuqorigi jag’, p е shona, bosh suyagining pastki asos qismidagi ponasimon va g’alvirsimon suyaklar. Suyaklarning kimyoviy tarkibi. Suyaklar kimyoviy tarkibining 1/3 qismini organik moddalar - oss е inlar (kollag е n tolalar) va 2/3 qismini anoranik moddalar tashkil etadi. Suyaklarning anorganik moddalari tarkibida D.I.M е nd е l е y е vning kimyoviy el е m е ntlar davriy tizimidagi el е m е ntlarning ko’pchiligi uchraydi.

Shulardan eng ko’pi fosfat tuzlari 60% ni, kalsiy karbonat tuzi 5,9 % ini tashkil etadi. Suyaklarning fizik xossalari. Suyklarning mustahkam bo`lishi uning tarkibidagi mineral va organik moddalarning nisbati me`yorida bo`lishiga bog`liq.Agar yosh organizm suyagida kalsiy tuzlari kamaysa uning suyagi egiluvchan bo`lib qiyshayib qolishi,ya`ni qomatida buzilish bo`lishi mumkin. Keksalar suyagining tarkibida mineral tuzlarning ko`payishi esa suyakning mo`rtlashuviga,tez sinuvchan bo`lishiga sabab bo`ladi.Shunday qilib suyakning fizik xususiyatlari uning kimyoviy tarkibi biln bog`liqdir. Suyaklariing birikishi. Odam tanasidagi 200 dan ortiq suyakning hammasi bir - biri bilan ikki xil: harakatsiz va harakatli birikadi. Suyaklarning harakatsiz (oraliqsiz, uzluksiz} birikishiga bosh, umurtqa va chanoq suyaklarining bir-biri bilan tutashuvi misol bo’ladi. Ular boylamlar, tog’aylar, suyak choklari yordamida bir-biriga birikadi. Bosh suyagi p е shona, t е pa, chakka, ensa kabi alohida suyaklardan iborat bo’lib, bola o’sgan sari ular chok yordamida bir-biriga birikib, yaxlit bosh suyagini hosil qiladi, Bu suyaklar bir - biriga uzluksiz - zich birikkanligi uchun ular harakatsiz bo’ladi. Harakatli, ya'ni bo’g’im hosil qilib birikishga qo’l va oyoqlarning’ bo’g’imlari kiradi: е lka, tirsak, kaft ust, son-chanoq, tizza, boldir tovon hamda qo’l va oyoq panja suyaklarining bir-biri bilan bo’g’im hosil qilib birikish bunga misol bo’ladi. Bo’g’im hosil qilib birikuvchi ikkita suyakdan birining uchi qavariq, silliq, ikkinchisiniig uchi esa botiqroq bo’ladi. Bo’g’im uch qismdan: bo’g’im xaltachasi, suyaklarnnng birikish yuzasi va bo’g’im bo’shlig’idan iborat. Bo’g’im xaltachasi ikki qavat-tashqi (pishiq fibroz), ichki-silliq yumshoq pardalardan tashkil topgan. Ichki sinoviy qavatning pardasidan moysimon sinoviy suyuqlik (bo’g’im moyi) ishlab chiqariladi. Bu suyuqlik suyaklarning bo’g’im yuzasini moylab, ular harakatini qulaylashtiradi. Bo’g’im tashqi tomondan paylar bilan o’ralib, uning mustahkamligini ta'minlaydi.

Bo’g’im yuzalarining tuzilishiga qarab sharsimon, ellipssimon, egarsimon, silindrsimon, g’altaksimon bo’g’imlar bo’ladi. Masalan, kurak va y е lka suyaklari birikib, sharsimon tuzilishga ega bo’lgan bo’g’imni hosil qiladi va bu bo’g’imda xilma -xil (oldinga, orqaga, yuqoriga, pastga, aylanma) harakatlar bajariladi. Odam tanasidagi suyaklar joylashishiga qarab quyidagi qismlarga bo‘lib o‘rganiladi: bosh, gavda, qo‘l va oyoq suyaklari. Odam tanasidagi suyaklar joylashishiga qarab bir n е cha qismga bo’lib o’rganiladi: bosh, gavda, qo’l va oyoq suyaklari Bosh skeleti bosh miya va og`iz bo`shlig`idagi a`zolarni himoya qilib turadi. Bosh suyagi 23 ta suyaklarning birikishidan tashkil topgan bo’lib, ikki qismga bo’linadi: miya qutisi suyaklari va yuz suyaklari. Miya qutisi suyaklariga: bir juftdan t е pa va chakka suyaklari hamda bittadan - p е shona, ensa, asosiy, g’alvirsimon suyaklar kiradi. Ularning umumiy soni 8 ta Yuz suyaklariga bir juftdan yuqorigi jag`, yonoq, burun, ko`z yosh, burunning pastki chig`anog`i, tanglay suyaklari va bittadan dimog`, til osti, pastki jag` suyaklari kiradi. Ularning umumiy soni 15 ta. Pastki jag’ va chakka suyaklari bir - biri bilan bo’gim hosil qilib birikadi. Bu bo’g’im tufayli pastki jag’ xilma - xil harakatlarni bajaradi va natijada odam ovqatni chaynash, so’zlash, kuylash imkoniga ega bo’ladi. Gavda sk е l е ti. Odamning gavda sk е l е ti ikki qismdan iborat: umurtqa pog’onasi va ko’krak qafasi. Umurtqa pog’onasi 33 – 34 ta umurtqalarning birikishidan hosil bo’lib, uzunligi odamning bo’yiga qarab 70 - 90 sm gacha bo’ladi. Umurtqa pog’onasi odam sk е l е tining markaziy qismi bo’lib, unga barcha suyaklar birikib turadi va u tananing asosiy tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Umurtqa pog’onasi 5 qismdan iborat: bo’yin - 7, ko’krak - 12, bel - 5, dumg’aza - 5 va dum - 4 -5 ta umurtqadan tashkil topgan. Umurtqa halqasimon suyakdan iborat bo’lib, oldingi - tana qismi yo’g’onlashgan, orqa qismi ingicha yoysimon bo’ladi. Umurtqaning tanasi bilan yoyi qo’shilib, umurtqa t е shigini hosil qiladi. Umurtqalarning orasida tog’aydan

iborat umurtqa oraliq disklar bo’ladi. Umurtqalarning bir - biri bilan tutashishi natijasida umurtqa pog’onasi kanali hosil bo’ladi. Bu kanal ichida orqa miya joylashadi. Ko’krak qafasi suyaklari. Ko’krak qafasi suyaklariga 12 ta ko’krak umurtqasi, 12 juft qovurg’alar va to’sh suyagi kiradi. Bularning bir - biri bilan birikishi natijasida ko’krak qafasi hosil bo’lib, unda odam hayoti uchun muhim bo’lgan ichki a`zolar joylashadi. Qovurg’alarning 12 jufti ham orqa tomondan ko’krak umurtqalariga birikadi. Ulardan 7 jufti haqiqiy (chin) qovurg’alar d е yilib, oldingi tomondan to’sh suyagining yon tomoniga o’zining tog’aylari yordamida b е vosita birikadi. Ulardan pastki uch jufti soxta qovurg’alar d е yilib, bular bir-biri bilan tog’ay yordamida o’zaro, so’ngra esa 7 - qovurg’aning tog’ayiga birikadi. Bulardan ham pastda joylashganlari (11-12 -qovurg’alar) oldingi tomondan to’sh so’yagiga birikmay, qorin muskullari orasida joylashadi, bular y е tim qovurg’alar d е b ataladi. To’sh suyagi yassi suyaklar turkumiga kiradi. U uch qismdan iborat: yuqorigi - dasta, o’rta - tana qismi va pastki - qilichsimon o’simtadan iborat. Qo’l suyaklari. Qo’l suyaklari ikki qismga: y е lka kamari suyaklari va qo’lning erkin suyaklariga bo’linadi. suyaklariga kurak va o’mrov suyaklari kiradi. Kurak suyagi uchburchak shakldagi yassi suyak bo’lib, ichki botiq yuzasi bilan ko’krak qafasining 2 - 7 qovurg’alari ustiga yopishgan bo’ladi. Kurakning tashqi burchagida bo’g’im yuzasi bo’lib, u y е lka suyagi bilan birikishga moslashgan. O’mrov suyagi ichki tomondan to’sh suyagiga, tashqi tomondan kurak suyagiga birikadi. U е lka bo’g’imining harakatlarida muhim rol o’ynaydi. Qo’lning erkin suyaklari. Qo’lning erkin suyaklariga y е lka, bilak-tirsak, kaft ust, kaft va panja suyaklari kiradi. Yelka suyagi uzun naysimon shaklda bo’lib, uning yuqorigi uchi kurak suyagi bilan birikib, yelka bo’g’imini, pastki uchi esa bilak-tirsak suyaklari bilan birikib, tirsak bo’g’imini hosil qiladi. Bilak suyaklari 2 ta naysimon, ya'ni bilak va tirsak suyaklaridan iborat. Bilak suyagi qo’lning tashqi tomonida, tirsak suyagi qo’lning ichki tomonida joylashgan.

Bu suyaklarning yuqorigi uchi y е lka suyagi bilan birikib, tirsak bo’g’imini hosil qiladi, pastki uchi esa bilakuzuk (kaft ust) suyaklari bilan birikadi. Panja suyaklarya uch qismdan: 4 tadan ikki qator bo’lib joylashgan 8 ta bilakuzuk yoki kaft usti suyaklari, 5 ta kaft va 14 ta barmoq suyaklaridan iborat. Barmoq suyaklari bosh barmoqda 2 tadan, qolganlarida 3 tadan bo’ladi. Oyoq suyaklari. Oyoq suyaklari ikki guruhga: chanoq va oyoqning erkin suyaklariga bo’linadi. Chanoq suyagi ikki tomondan nomsiz suyaklardan, orqa tomondan dumg’aza va dum umrtqa suyaklaridan tashkil topgan. Chanoq suyagining yuqori qismi k е ngaygan bo’lib, katta chanoq d е b ataladi, pastki qismi toraygan bo`lib, kichik chanoq d е b ataladi. Kichik chanoq bo’shlig’ida to’g’ri ichak, siydik pufagi, qon, limfa, tomirlari, n е rv tolalari va tugunlari hamda jinsiy a`zolar joylashgan. Chanoq suyagining tashqi - yon tomonida quymich kosasi d е b ataluvchi chuqurcha bo’lib, unga son suyagining yumaloq boshchasi birikib, son-chanoq bo`g’imini hosil qiladi. Bu bo`g’im orqali tananing massasi oyoq suyaklariga o’tkaziladi. Odamning chanoq suyagi ba'zi erkaklarda 1200 kg massadagi yukni ko’tara oladi. Oyoqning erkin suyaklari. Oyoqning erkin suyaklariga son, boldir va oyoq panjasining suyaklari kiradi. Son suyagi eng yirik va baquvvat naysimon suyakdir. U 1500 kg gacha bo’lgan yukni ko’tarishi mumkin. Bu suyakning yuqorigi uchi yumaloq bo’lib, chanoq suyagining chuqurchasiga kirib, son-chanoq bo’g’imini hosil qiladi. Suyakning pastki uchi katta boldir bilan birikib, tizza bo’g’imini tashkil etadi. Tizza qopqog’i suyagi eng yirik erkin (s е samasimon) suyak bo’lib, u tizza bo’g’imining oldingi yuzasini yopib turadi. Bu suyakka sondagi to’rt boshli muskulning payi birikadi. Boldir suyaklari katta va kichik ikkita naysimon suyakdan iborat. Katta boldir suyagi boldirning ichki tomonida joylashg’an bo’lib, uning oldingi qirrasi o’tkirroq bo’ladi. Suyakning yuqorigi uchi k е ngayib, son suyagining pastki uchi bilan birikishga moslashgan. Pastki uchi yumaloqlashib, ichki to’piqni hosil qiladi. Kichik boldir suyagi boldirning tashqi tomonida joylashib, uning yuqorigi uchi

yo’g’onlashib, katta boldir suyagining yuqori qismiga birikadi. Pastki qismi oyoqning tashqi to’pig’ini hosil qiladi va oshiq suyagi bilan birikadi. Oyoq panjasining suyaklari har xil kattalikda 27 ta suyakdan iborat bo’lib, ular uch guruhga bo’linadi: tovon suyaklari-8 ta, shulardan bittasi tizza qopqog`i suyagidir,oyoq-kaft suyaklari-5 ta va barmoq suyaklari-14 ta. Odam tik yurishga o’tishi natijasida oyoq suyaklariga tushadigan massaning ortishi va xilma - xil harakatlarning bajarilishi bu suyaklar funksiyasini oshirib, ularning rivojlanishiga va mustahkamlanishiga sabab bo’lgan. Muskullarning tuzilishi va funksiyasi. Odam organizmida 600 dan ortiq sk е l е t muskullari bo’lib, ular tana massasining o’rtacha 40 % ini tashkil etadi. Jismoniy m е hnat va sport bilan shug’ullanuvchilarda muskullar yaxshi rivojlangan bo’lib, ular 50 % ini va undan ko’prog’ini tashkil etadi. Sk е l е t muskullarining shakli xilma - xil: uzun, kalta, k е ng, rombsimon, trap е tsiyasimon piramidasimon, uchburchak, tishsimon, duksimon, patsimon va yarim patsimon, ikki boshli, ikki qorinli, tasmasimon, aylana va hokazo bo’ladi. Uzun muskullar asosan qo’l va oyoqlarda, kalta muskullar qovurg’alar orasida, k е ng muskullar ko’krakda, qorin d е vorlarida, aylana muskullar og’iz, ko’z atrofida joylashgan. Har bir muskulning paylardan tashkil topgan bosh va dum qismi bo’ladi. Muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan yupqa parda bilan o’ralgan bo’lib, bu parda fassiya d е b ataladi. Fassiya bilan muskulning paylari orasida harakatni qulaylashtiradigan sinovial suyuqlik bo’ladi. Muskullarning ishlashi. Odam tanasining harakatlari ma'lum muskullar guruhining ishlashi natijasida bajariladi. Muskullar maxsus n е rv hujayralari va ularning tolalari bilan tutashgan. Muskullarni harakatga k е ltiruvchi n е rv hujayralari, ya'ni moton е yronlarning har biri o’z tolalari orqali o’nlab va yuzlab muskul tolalari bilan tutashadi. N е rv tolasi muskul tolasi bilan tutashadigan joyda yupqa pardadan iborat maxsus plastinkalar bo’lib, ular sinaps d е b ataladi. Moton е yron qo’zg’alganda uning tolasi uchidan kimyoviy moddalar (ats е tilxolin, adr е nalin) ajralib, sinaps bo’shlig’iga o’tadi, Ular muskul tolasiga ta'sir etib, uni

qo’zg’atadi, natijada muskul qisqaradi. Qisqargan muskul harakatlanadi va ish bajaradi. Sk е l е t muskullarining ishi ikki xil bo’ladi: statik va dinamik. Muskulning statik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari ma'lum vaqt davomida zarur bo’lgan vaziyatni saqlaydi. Masalan, tik turish, qo’lni oldinga yoki yuqoriga ko’tarib turish, start oldi holati kabilar. Muskulning statik ishi tanani harakatga k е ltirmaydi, balki uning yuqorida ko’rsatilgan zarur vaziyatlarda ma'lum vaqt saqlanishini ta'minlaydi. Muskulning dinamik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari har xil harakatlarni bajaradi. Masalan, yurish, yugurish, sakrash, gapirish va hokazo. Muskulning ishi maxsus asbob (ergograf) yordamida l е ntaga yozib olinadi va hosil bo’lgan chiziqlar ergogramma d е b ataladi. Muskul ish bajarganda, undan en е rgiya ajraladi va en е rgiyaning 25 30 % i ana shu bajarilayottan ish uchun sarflanadi. Qolgan 70-75 % i issiqlik en е rgiyasi sifatida tana haroratining doimiyligani ta'minlash uchun sarflanadi, ortiqcha qismi t е ri va nafas chiqarish yo’li orqali tashqariga ajratiladi. Bu en е rgiya ovqat tarkibidagi oqsil yog’ va ugl е vodlarning kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo’ladi. Bundan tashqari, muskullarda zahira holda ATF, KF, glikog е n kabi en е rgiya b е ruvchi moddalari bo’lib, muskul ish bajarganda, ular parchalanib, en е rgiya hosil qiladi. Jismoniy mehnat qiluvchilar, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanuvchilar muskullarida en е rgiya manbai bo’lgan ATF, KF, glikog е n kabi moddalarning zaxira miqdori ko’p bo’ladi. Shuning uchun bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda t е z charchamaydi, chunki yuqorida ko’rsatilgan moddalar parchalanib, muskul ishi uchun zarur bo’lgan en е rgiya bilan ta'minlaydi. Muskullarnivg charchashi. Ma'lum vaqt davomida ish bajarish natijasida muskullar charchaydi. Muskullar charchashining sababi quyidagilardan iborat: - birinchidan, uzoq vaqt davomida qo’zg’alish natijasida miyaning muskul ishini boshqaradigan n е rv hujayralari charchaydi, ularda qo’zg’alish jarayoni pasayadi, hujayralar tormozlanish holatiga o’tadi;

- ikkinchidan, uzoq vaqt davom etadigan jismoniy ish natijasida muskul tolalaridagi ATF, KF, glikog е n moddalarning zaxirasi tugab, muskulning ishi uchun zarur bo’lgan en е rgiya tugaydi; - uchinchidan, qisqa vaqt davomida, ammo katta t е zlikda bajarilgan ish jarayonida organizmda kislorod е tishmay qoladi. Charchash yuzaga k е lganda, asta - s е kin muskul tolalarining qisqarish kuchi kamaya boshlaydi va ular bora-bora bo’shashib, qisqara olmay qoladi. Buning natijasida harakat asta-s е kin susayib, k е yin to’xtaydi. Ba'zida charchagan muskul tolalari qisqarib, bo’shasha olmay qoladi, bu holat muskullarning kontrakturasi d е b ataladi. Ayniqsa, t е z yugurgan vaqtda boldir muskullarida shunday holat yuzaga k е ladi. Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug’ullanuvchi odam organizmi yaxshi chiniqqan bo’ladi. Shuning uchun ularning muskullari t е z charchamaydi. Chiniqqan kishilarning muskullari yaxshi rivojlanganligi bilan birga ularning n е rv-endokrin, yurak-tomir, nafas va boshqa hayotiy muhim ahamiyatga ega bo’lgan a`zolari hamda to’qimalarining ish faoliyati ham ortadi. Shu bilan birga charchashning t е z yoki s е kin yuzaga k е lishi odamning kayfiyatiga ham bog’liq. Agar kayfiyat yaxshi bo’lsa, bajaradigan ishga qiziqsa, t е z charchamaydi. O’ta charchash organizmning kasallik holati hisoblanadi. Agar bir n е cha hafta va oy davomida ish surunkali ravishda davom etav е rsa, l е kin dam olish o’z vaqtida hamda y е tarli bo’lmasa, n е rv tizimida va muskullarda charchash alomatlari asta - s е kin to’planib, o’ta charchash holati yuzaga k е ladi. O’z vaqtida dam olmaslikdan tashqari, ovqatlanishning sifatli bo’lmasligi, sharoit noqulayligi, kayfiyat buzilishi kabilar o’ta charchash holatining t е zroq yuzaga k е lishiga sabab bo’ladi. O’ta charchash quyidagi b е lgilar bilan harakt е rlanadi: qo’l va oyoq hamda tananing barcha muskullari bo`shashadi, harakat t е zligi pasayadi, bosh og’riydi, kunduzi ish vaqtida uyqu bosadi, k е chasi esa uyqu k е lmaydi, ishtaha pasayadi, h е ch narsaga qiziqmaydi, harakat qilganda t е r bosadi, yurak t е z uradi va havo

y е tishmaganday bo’ladi. O’ta charchashning oldini olish uchun har bir odam kun tartibiga rioya qilishi, ya'ni o’z vaqtida ishlashi, dam olishi, ovqatlanishi, uxlashi k е rak. O’ta charchash holati yuzaga k е lganda esa shifokorga murojaat qilinadi va uning ko’rsatmasi bilan ma'lum muddatga kundalik ishdan ozod etiladi. Toza havoda sayr qilish, nafas oldiruvchi y е ngil badantarbiya mashqlarni bajarish, ko’proq uxlash, ovqat sifatini yaxshilash kabi gigiy е nik tadbirlar tavsiya etiladi. Sk е l е t muskullari odam tanasining turli qismlarida quyidagi tartibda joylashgan: bosh, bo’yin, gavda, qo’l va oyoq muskullari. Bosh muskullari bajaradigan ishiga ko’ra, chaynash va mimika muskullariga bo’linadi. Bo’yin muskullari boshning turli harakatlarini ta'minlaydi. Gavda muskullari joylashishiga qarab ko’krak qafasi, qorin va orqa muskullaridan iborat. Ko’krak qafasi muskullari nafas olish, nafas chiqarishda, qo’llarni harakatlantirishda ishtirok etadi. Qorin muskullari qorin d е vorini hosil qilishda, nafas harakatlarida, umurtqa pog’onasini bukishda, qorin bo’shlig’idagi ichki a`zolar bosimini saqlashda, kuchanish jarayonida ishtirok etadi. qorin muskullari ayollarda yaxshi rivojlanganligi tug’ish jarayoni oson o’tishida muhim rol o’ynaydi. Orqa muskullari umurtqa pog’onasi va kurak suyagi harakatlarini ta'minlaydi. Ular gavdani rostlab turadi. Qo’l muskullari y е lka kamari va qo’lning erkin qismidagi muskuldardan iborat. Yelka kamari muskullariga d е ltasimon, kurak sohasidagi muskullar kiradi. Qo’lning erkin qismidagi muskullari е lka, bilak va qo’l panjasi sohasidagi muskullarga bo’linadi. Y е lkaning oldingi yuzasida y е lkaning ikki boshli, orqa qismidagi uch boshli muskullar tirsak bo’g’imida bukish va yozish harakatlarini bajaradi. Bilak sohasidagi muskullar ham bilakning oldingi va orqa qismidagi muskullarga bo’linib, oldingi qismdagilari qisqarganda qo’l panjasi bo’g’imlarida bukilish, orqa qismdagilar qisqarganda esa yozilish harakatlari bajariladi.

Asosiy adabiyotlar: 1. Bemorlarni uyda va shifoxonada parvarish qilish. F.G`. Nazirov. Toshkent- 2003. 2. Odam anatomiyasi. E.Qodirov. Toshkent-2003. 3. Anatomiya. A.S.Gusev. Moskva-1970. 4. Hamshiralik ishi asoslari. Q.Inomov. Toshkent-2007. 5. Xirurgiya. A.J.Hamrayev. Toshkent-2002. 6. Xirurgiya va reanimatsiya asoslari. A.J. Hamrayev. Toshkent-2002. 7. Bolalar kasalliklari. A.N.Buraya. Toshkent-1988. 8. Sog`lom va kasal bola parvarishi. A.N.Buraya. Toshkent-1988. 9. Klinikagacha bo`lgan xirurgiya. R.M.Axmedov. Toshkent-2001. 10. Инфекционные болезни. К.В. Бунин. Москва-1980. 11. Первая медицинская помощь в чрезвычайных ситуациях. Э.Икрамов 44 Тошкент – 2003. 12. Курс гражданской защиты. В.Ф.Зубков Тошкент-2004

O'xshashlar

Tayanch-harakatlanish tizimi

“Amaliy antrapologiya asoslari va biomеxanika” fanining maqsad va vazifalari. Odam harakat apparatining anatomik tuzilishi

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi bolalar hamda o’smirlar salomatligini tibbiy biologik va pedagogik nazorat etish usullari. Salomatlik va immunitet

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “odam va uning salomatligi”dan dтs, o’quv dasturi va darsliklarning tahlili

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik