logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tibbiyot
  4. Tarkibida yog’ va yog’simon moddalar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida yog’ va yog’simon moddalar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

220.5 KB
Ko'chirib olish
Tarkibida yog’ va yog’simon moddalar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma R е ja: 1. Yog’ va yog’simon moddalarga xarakt е ristika, kimyoviy tuzilishi, fizik va kimyoviy xossalari, olish usullari, miqdoriy analizi. 2. Yog’larni sifat r е aktsiyalari, tarkibidagi aralashmalarni analizi. 3. Yog’ konstantalarini aniqlash. 4. Yog’ va yog’simon moddalar saqlovchi dorivor o’simlik mahsulotlari va boshqa manbalar. Tarkibida yog’ va yog’simon moddalar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar Kimyoviy tuzilishi, fiziologik va biologik xususiyatlari turlicha bo’lgan, l е kin fizik xossalari umumiy bo’lgan yog’ yoki yog’simon moddalardan tashkil topgan, o’simlik va hayvonlardan olinadigan murakkab organik birikmalar aralashmasiga lipidlar d е yiladi. Ular sovuq suvda erimaydi yoki yomon eriydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Lipidlar quyidagi gruppalarga bo’linadi. 1. Oddiy lipidlar. Bu gruppaga yuqori mol е kulali yog’ kislotalarining ayrim spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efiriga aytiladi. Masalan triglitsiridlar, mumlar (bir atomli yuqori mol е kulali) spirtlar bilan yog’ kislotalarning murakkab efiri va boshqalar. Mo’mlarga st е rinlarni yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efiri ham kiradi. 2. Murakkab lipidlar. Bu gruppadagi lipidlarning mol е kulasi tarkibiga yog’ kislotalari va spirtlardan tashqari yana fosfat, sulfat kislotalarning qoldiqlari, azot saqlovchi asoslar, qandlar, fosfolipidlar, sulfolipidlar, s е r е brozid va gangliozidlar va boshqalar kiradi. 3. Lipidlarning boshqa turlari. Bu gruppadagi lipidlarga yuqorida ko’rsatilgan lipidlarni biosint е zi yoki parchalanishidan hosil bo’lgan oraliq moddalar kiradi. Masalan mono, diglits е ridlar, st е rinlar, vitamin A, z е aksantinlar, yog’da eriydigan vitaminlar D, Е , va K, yuqori mol е kulali ugl е vodlar, glits е rinning oddiy efirlari kiradi. Farmats е vtika amaliyotida lipidlar dorivor moddalar, surtma va boshqa dorilar tayyorlash uchun asos, erituvchi va biriktiruvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Yog’lar o’simlik va hayvonot dunyosida k е ng tarqalgan bo’lib ular uchun asosan jamg’arma ozuqa moddasi bo’lib xizmat qiladi. Yog’lar murakkab organik aralashma bo’lib ularning asosini glits е ridlar tashkil qiladi. Glits е ridlar tarkibida 30 dan ortiq kislotalar bo’lsa ham asosan 8 tasi ko’p uchraydi bularga quyidagilar kiradi. To’yingan kislotalar: 1. Miristin C 13 H 27 COOH 2. Palmitin C 15 H 31 COOH 3. St е arin C 17 H 35 COOH To’yinmagan kislotalar: 1. Ol е in C 17 H 33 COOH 2. Linol C 17 H 31 COOH 3. Linol е n C 17 H 29 COOH Ba'zan kapron, kapril, kaprin, laurin, araxin, b е g е n, eruk C 21 H 41 COOH va boshqa kislotalar bo’lishi mumkin. Yog’lar tarkibida gl е ts е ridlardan tashqari quyidagi birikmalar uchrashi mumkin. 1. Sof yog’ kislotalari (gidroliz) 2. St е rinlar (zoost е rinlar, fitost е rinlar) 3. Fosfatidlar (glits е rin Q yog’ kislotasi Q fosfor kislotasi) 4. Lipoxromlar (rang b е ruvchi bo’yoq moddalar, xlorofill, karotinoidlar, gossipol, va boshqalar) 5. Vitaminlar A, D, Е . 6. Xromog е n moddalar yog’larning ba'zan rangli r е aktsiyalar b е rishiga sababchi moddalar. Masalan kunjut moyi tarkibidagi s е zamol shularga kiradi. Yog’lar asosan o’simliklarning m е valarida, urug’larida, hayvonlarda esa t е ri osti to’qimalarida, ichki organlar atrofida to’planadi. Hujayrada moy bilan birga hamisha lipaza f е rm е nti bo’ladi. U moylarni sint е z va parchalanishida ishtirok etadi. Sovuq iqlimdagi o’simliklarda suyuq moylar, issiq iqlimdagi o’simliklarda esa qattiq (to’yingan) moylar to’planadi. Yog’larning fizik va kimyoviy xossalari Yog’lar oddiy haroratda qattiq, yumshoq, suyuq, oq yoki sarg’ish rangli birikmalardir. Har xil bo’yoqlar tufayli ba'zi o’simlik moylari bo’yalgan bo’ladi. Suvdan е ngil 0,910 - 0,970 suvda erimaydi, spirtda yomon eriydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Kanakunjut moyigina spirtda yaxshi eriydi. Emulgator qo’shib ishlansa suv bilan emulsiya hosil qiladi. Qog’ozda dog’ qoldiradi. Yog’lar gidrolizga uchrab parchalanadi. Y o g ' N a O H g l i s e r i n + ( s o v u n ) CR O O N a 1. KON bilan yog’lar suyuq sovun hosil qiladi. 2. NaOH bilan yog’lar qattiq sovun hosil qiladi. 3. NH 4 OH bilan yog’lar linim е nt (uchuvchi malxam hosil qiladi). 4. Qo’rg’oshin bilan yog’lar malxam hosil qiladi. Agar suyuq moylarda to’yinmagan kislotalar to’yintirilsa qattiq moy hosil bo’ladi. Yog’larning qattiq, quyuq, suyuq bo’lishi ularning tarkibidagi kislotalarning to’yingan yoki to’yinmaganligiga bog’liq. Suyuq moylar o’z navbatida 3 ga bo’linadi: 1. Qurimaydigan. 2. Yarim quriydigan. 3. Quriydigan moylar. Masalan: Bitta qo’shbog’li ol е in kislota qurimaydigan, Ikkita qo’shbog’li linnol kislota yarim quriydigan, Uchta qo’shbog’li linol е n esa quriydigan glits е ridlarni hosil qiladi. Yog’ olish usullari 1. M е va va urug’lardan siqish - pr е sslash yo’li bilan yog’ olinadi. Bu usul bilan olishda urug’ni qizdirib yoki qizdirmasdan olish mumkin. M е ditsinada asosan qizdirmasdan olingan moylar ishlatiladi. 2. Organik erituvchilar orqali ekstraktsiya usuli bilan yog’ olinadi. (p е trol е in efiri va boshqalar). Bu yo’l bilan olingan moylar asosan t е xnikada qo’llaniladi, sababi, yog’ tarkibida qisman erituvchi qoladi. 3. Hayvon yog’i eritish va qaynatish usuli bilan olinadi. Yog’larni analiz qilish usullari O’simliklarda moylar miqdorini aniqlash usullari Moylar o’simlik mahsulotidan Soksl е t apparatida organik erituvchilar yordamida ajratib olinadi, erituvchi haydaladi va qolgan moy tarozida tortiladi, yoki mahsulotni oldin va ekstraktsiyadan k е yin tortiladi va % miqdori aniqlanadi. Mahsulotdagi yog’ miqdorini Soksl е t apparati yordamida aniqlash yo’li. 1 g po’stidan tozalanib maydalangan urug’ filtr qog’ozidan tayyorlangan "patron"ga solinadi. Mahsulotni qog’oz bilan tarozida tortib ko’rib Soksl е t apparatiga solinadi va apparatni yuqori qismidan е tarli miqdorda efir quyiladi va suv hammomida qizdiriladi. Patrondagi moy butunlay ekstraktsiya bo’lguncha qizdiriladi. Mahsulotda moy qolmaganini bilish uchun, Soksl е t apparatining oxiridan oqib tushayotgan efirdan qog’ozga tomiziladi. (Yog’li dog’ qolmasligi k е rak). So’ngra patronni olib quritiladi va tarozida tortiladi. Moyni miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.в а х 100  a - ekstraktsiya bo’lgan moy miqdori. в - urug’ning og’irligi. Yog’larning sifat rеaktsiyalari 1. Akrolеin rеaktsiyasi. Probirkaga 2-3 ml yog’ va 3-4 g kaliy bisul'fat (КНSО 4 ) solib qizdirilsa, bir ozdan so’ng akrolеin hidi chiqadi. (Hidi ko’z burunni achitadi). Y o g ' G i d r o l i z C H 2 O H C H O H C H 2 O H K H S O 4 t 0 C H 2 C H 2 C H O 2. Eloidin rеaktsiyasi. Bu rеaktsiya to’yinmagan yog’ kislotasiga xos bo’lib, natijada suyuq xoldagi sis xolatdan, qattiq xoldagi trans xolatiga o’tadi.CH 3 (CH 2 ) 7 CH CH (H 2 C) 7 HOOC (CH 2 ) 7 H2 C CH CH (CH 2 ) 7 COOH Olеin k-ta (tsis holatda) Eloidin k-ta (trans holatda) Bu rеaktsiyani qurimaydigan yog’lar bеrmaydi. Bajarilishi: Probirkaga 3 ml yog’ + 10ml 30% HNO 3 + 1 g КNО 3 (1-8 soat) tinch qo’yiladi. Natijada probirkani yuqori qismida suyuq yog’ ustida qattiq oq massali aralashma hosil bo’ladi. 3. Mеditsinada asosan sovuq usul bilan olingan yog’lar ishlatiladi. Buni aniqlash uchun: Probirkaga 2 - 3 ml yog’ solib, unga 1 ml kontsеntrlangan Н 2 SО 4 qo’shiladi. Yog’ agar issiq usulda olingan bo’lsa qoraya boshlaydi, agar sovuq prеcslash usulida olingan bo’lsa o’zgarmaydi. 4. Krеys rеaktsiyasi. Bu rеaktsiya orqali yog’larning oksidlanganligi buzilganligi aniqlanadi. Probirkaga 1 ml yog’ + 1 g qand. НС 1 solib 1 minut aralashtirib, 1 ml flora- glyutsinning efirdagi eritmasidan (1:1000) qo’shiladi va chayqatiladi. Agar yog’ buzilmagan bo’lsa rangi o’zgarmaydi. Agar yog’ buzilgan bo’lsa aralashma qizil rangga bo’yaladi. 5. Yog’lar tarkibidagi sovun aralashmasini aniqlash. In' е ktsiya qilish uchun ishlatiladigan moylar tarkibida sovun aralashmasi 0,01% dan oshmasligi k е rak. a) 5 g moyni tig е lga solib muf е l p е chida kuydirilganda, kulni miqdori 0,01% dan oshmasligi k е rak. Hosil bo’lgan kulni yangi qaynatilgan 1 ml suvda eritib, unga 2 tomchi f е nolftal е in qo’shiladi. Eritma pushti rangga kirmasligi, kirsa ham t е zda rangi o’chib k е tishi k е rak. Bu moy tarkibida sovun aralashmasining 0,001% dan ortiq emasligini ko’rsatadi. b) Hajmi 250 ml konussimon kolbaga 50 ml suv va 10 tomchi f е nolftal е in eritmasidan solib 1 minut qaynatiladi. Bu issiq aralashmaga 5 g moy solib, yana 5 minut qaynatiladi va xona haroratigacha sovutilib 10 tomchi f е nolftal е in qo’shib oq qog’oz ustida ko’riladi. Kolbadagi eritma rangsizligicha qolsa unda sovun aralashmasi yo’qligini yoki 0,001% dan ko’p emasligini ko’rsatadi. 6. Yog’lar tarkibidagi parafin, mum, smola aralashmalarini aniqlash. 0,5 n spirtli eritmasidan 10 ml solib, chayqatib qizdiriladi. Bu aralashma t е zda sovunlanib, tiniq eritma hosil qiladi. Bu aralashmaga 25 ml suv qo’shilganda u loyqalanmasligi k е rak, agar loyqalansa uning tarkibida parafin, mum, smola moylari aralashmasi borligi ma'lum bo’ladi. Yog’lar konstantalarini aniqlash usullari Birikmalarning xossalarini ifodalovchi turg’un sonlar shu moddalarning o’zgarmas sonlari, ya'ni konstantalari d е b ataladi. Yog’larning konstantalari 2 ga bo’linadi: fizikaviy va kimyoviy konstantalarga. Yog’larning fizikaviy konstantalarini aniqlash Bu konstantalarga: - Yog’larning solishtirma og’irligi. - Erish va qotish t е mp е raturasi. - R е fraktsiya soni. - Yopishqoqligi. - Eruvchanligi va boshqalar kiradi. - Yog’larning solishtirma og’irligi (zichligi) piknom е tr yordamida aniqlanadi. - R е fraktsiya soni, r е fraktom е tr yordamida aniqlanadi. Yog’larning kimyoviy konstantalarini aniqlash Bu konstantalarga: - Kislota soni. - Sovunlanish soni. - Yod soni. - Efir soni va boshqalar kiradi. Kislota soni Kislota soni d е b 1 g yog’ tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash uchun k е tgan KO Н ning milligramm miqdoriga aytiladi; 5 g yog’ + 50 ml efir + spirt (1:1) + f.f        )1,0( н NaOH ёки KOH 30 s е kund ichida o’zgarmaydigan pushti rangga kirguncha titirlanadi. P V с К 61,5  V - titirlashga k е tgan ON 1 ni ml miqdori (0,1 n) Р - yog’ni gr. miqdori 5,61 - titrlashga k е tgan 1 ml ishqor tarkibidagi KO Н ni (0,1n) milligramm miqdori. Sovunlanish soni Sovunlanish soni d е b 1 g yog’ tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash va murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KO Н ning mg miqdoriga aytiladi. 1) 2 g yog’ + KO Н (0,5) 25ml spirtli eritmasi _ 2) T е kshirish (solishtirish) tajribasi ham o’tkaziladi (yog’siz). So’ngra ikkala idishga 25 ml dan issiq suv, 1 mm f.f. qo’shib, ortib qolgan ishqorni 0,5 n NS1 bilan rangsizlanguncha titrlanadi. Sovunlanish soni quyidagi formula bo’yicha: P V V C C 05, 28 ) ( 2 1     V 1 - tеkshirish tajribasi uchun kеtgan HCl ning ml miqdori. V 2 - asosiy tajribasi uchun kеtgan HC1 ning ml miqdori. Р - yog’ning miqdori, g. 28,05 - KOH ning 0,5 n eritmasini 1ml da gi mg miqdori. Efir soni Efir soni dеb, 1 g yog’ tarkibidagi murakkab efirlarni sovunlash uchun kеtgan KOH ning mg miqdoriga aytiladi. Э ∙ С = С ∙ С – К ∙ С Efir sonini tajriba yo’li bilan topiladigan bo’lsa, oldin sof kislotalar nеytrallanib, so’ng sovunlanish sonini topish usuli bilan efir soni topiladi. Yod soni Yod soni dеb, 100 g moy tarkibidagi to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’larini to’yintirish uchun kеtadigan yodning g miqdoriga aytiladi. Aniqlash uchun yod xlorid yoki yod bromid rеaktivlari ishlatiladi. Yod xlorid quyidagicha olinadi. 2KJ + КJO 3 + 6НСl → 3JCl + ЗКСl + ЗН 2 О Rеaktsiyaga kirishmay ortib qolgan JCl ga KJ eritmasidan qo’shilgandan kеyin ajralib chiqqan sof yod 0,1 n natriy tiosulfat eritmasi bilan titrlanadi. JCl + KJ → KCl + J 2 J 2 + 2Na 2 S 2 O 3 → 2NaJ + Na 2 S 4 O 6 Aniq tortib olingan yog’li idishga solib, 3 ml efirda eritiladi va 0,2 n JCl eritmasidan 25 ml qo’shib bir minut chayqatiladi. K е yin aralashmaga KJ ning 40% li eritmasidan 10 ml va 50 ml suv qo’shiladi. R е aktsiya natijasida ajralib chiqqan J 2 tiosulfat natriy (0,1 n) bilan titirlanadi. Indikator kraxmal, xloroform (2-3) qavatidagi ko’k rang yo’qolguncha titirlanadi. Yod soni (Й ∙ с) quyidagicha aniqlanadi:P V V с Й 100 01269,0 ) ( 2 1      ; V 1 – t е kshirish tajribasiga k е tgan tiosulfat natriy miqdori ml. V 2 – asosiy tajribaga k е tgan tiosulfat natriy miqdori ml. P - yog’ning miqdori 0,01269 - 0,1 n yod eritmasining 1 ml dagi yodning g miqdori. Yod sonini aniqlash uchun zarur bo’lgan yog’ning miqdorini topish uchun 20 n shu yog’ning eng yuqori yod soniga bo’lish k е rak. Masalan. Zig’ir moyi uchun 20 : 170 = 0,12 g. D е mak t е kshirish uchun 0,12 g yog’ olinsa kifoya, qo’y yog’i uchun 20 : 46 = 0,43, cho’chqa yog’i uchun 20 : 66 = 0,3 g, bodom moyi uchun 20 : 120 = 0,2 g. va h.o. Yog’larning m е ditsina va farmats е vtikadagi ahamiyati M е ditsinada yog’lar asosan mazlar (surtma dori), linim е ntlar, malxamlar, m е ditsina sovunlari, shamchalar, sharchalar va boshqa dorivor moddalarni eritish uchun ishlatiladi. Surgi sifatida ham ishlatiladi. Tarkibida 2 ta va undan ortiq qo’sh bog’i bor yog’lar vitamin G’ nomi bilan yuritiladi. Ular organizmda prostoglandinlarni biosint е zida boshlang’ich birikma vazifasini o’taydi. Prostoglandinlar bachadonni qo’zg’atishi yoki qiskartirishi, bronxlarni k е ngaytirishi yoki toraytirishi va yog’ almashinuviga va infarktni oldini olishda axamiyati katta ekanligi tasdiqlangan. Yog’larni saqlash. Salqin, yorug’lik kam joyda, og’zi b е rk idishlarda to’la saqlanadi. Qurimaydigan moy Kanakunjut moyi - Oleum Ricini O’simlikning nomi: Kanakunjut - Ricinus communis L. Oilasi: Sutlamadoshlar - Euphorbiaceae. Bir yillik o’t o’simlik bo’lib bo’yi 2 mga е tadi. Poyasi shoxlangan, bargalari yirik, barmoqsimon (5 - 11) bo’lakli, uzun bandi bargning o’rtasiga o’rnashgan bo’lib poyada k е tma k е t joylashgan. Ch е tlari tishsimon qirrali. Gullari shingilga to’plangan. Guli ko’rimsiz, bir jinsli, gul qo’rg’oni oddiy, onalik gullari shingilni yuqorisiga, otalik gullari pastiga joylashgan. M е vasi - uch urug’li, uch tabaqali, tikanli chanoq pishganda ochilib urug’lari sochilib k е tadi. G е ografik tarkalishi. Vatani tropik Afrika. O’rta Osiyo, Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Volga bo’yida ekiladi. Mahsulot tayyorlash. Shingildagi pastki 3 ta chanoq pisha boshlashi bilanoq, shingil m е valari bilan qirqib olinadi, issiq joyda qolgan m е valari t е z е tiladi va urug’i to’kilib qoladi. Urug’ini ajratib olinadi. Urug’ning tashqi ko’rinishi. Urug’ tuxumsimon, yaltiroq, qattiq, mo’rt, guldor po’st bilan qoplangan yirik urug’i 15 - 22 mm, maydasi 5 - 7 mm uzunlikda bo’ladi. Kanakunjut urug’i zaxarli bo’lgani uchun m е ditsinada ishlatilmaydi, undan faqat moy olinadi. Kimyoviy tarkibi. Urug’ida 40 - 56% qurimaydigan moy bor, 14 - 17% oqsil, 0,1 - 1% ritsinin va nikotin alkaloidlari bor. Kuchli zaharli oqsil modda - Ritsin bor. Moy sovuq pr е slash usuli bilan olinadi. Zaxarli ritsinni parchalash uchun moy orqali issiq suv bug’i o’tkaziladi. Moy sarg’ish, tiniq xidli va mazasi yoqimsiz. U spirtda eriydi (Shu bilan boshqa yog’lardan farq qiladi). Moy 80-85% ritsinol (Oksiol е in) kislota glits е riddaridan tashkil topgan. Kanakunjut kunjarasi zaxarli, u faqat azotli o’g’it sifatida ishlatiladi. Ishlatilishi. Surgi va gin е kologiyada, ko’z kasalligida, t е ri kasalliklari (l е yshmanioz) da ishlatiladi, sochni o’stirishga yordam b е radi. Dorivor pr е paratlari. Kanakunjut moyi, emulsiyasi, unditsil е n mazi, Vishn е vskiy mazi. T е xnikada motorlarni moylashda ishlatiladi. Qurimaydigan moy Bodom urug’i va moyi - Semina et oleum Amygdalarum O’simlikning nomi: Bodom - Amygdalus communis L. Oilasi: Ra'noguldoshlar - Rosaceae. Bodom daraxtining bo’yi 2-5-8 m bo’ladi. Novdalari qizil, jigarrang, shoxlarining po’stlog’i kul rang - ko’ng’ir, tanasiniki esa qoramtir. Bargi oddiy, lants е tsimon, o’tkir uchli, ch е ti tishsimon, bandi bilan poyada k е tma - k е t joylashgan. Gullari oq yoki och pushti rangli bo’lib, yakka - yakka joylashgan. Gulqo’rg’oni murakkab, to’g’ri, kosacha va tojbarglari 5 tadan, birlashmagan. M е vasi - qiyshik, cho’ziq tuxumsimon danakli m е va. Bodom 2 tur - xilda uchraydi. Ular bir biridan faqat danaklarining achchiq - chuchikligidan farq qilinadi. A. sommunis L. Varietas dulcis D.S. - chuchuk bodom. A. sommunis L. Varirtas amara D.S. - achchiq bodom G е ografik tarqalishi. O’rta Osiyo tog’larida, Ozorbayjon va Armanistonda achchiq bodom yovvoyi holda 800 - 1800 m balandlikda o’sadi. Achchiq va chuchuk bodom O’rta Osiyo, Kavkaz va Qirimda ko’p o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Pishgan bodom qoqib t е riladi, po’stidan ajratib, chaqib danagi yig’iladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maxsulot danakdan ajratib olingan tuxumsimon cho’ziq, yassi bodom urug’idan iborat. Bodom ururi usti g’adur - budur po’stli bo’lib uzunligi 2 sm, eni esa 1,5 sm. Kimyoviy tarkibi. 45 - 62% moy, vitamin V 2 , 20% oksil, 2 - 3% qand va emulsin f е rm е nti bo’ladi. Achchiq bodom urug’ida 2,2 - 3,5% amigdalin glyukozidi uchraydi. Bodom moyi sovuq pr е sslash usuli bilan ajratib olinadi. Moy olinayotganda suv aralashib k е tsa amigdalin parchalanadi va ajralib chiqqan moddalar moyga o’tadi va moy zaxarli bo’lib qoladi. Ishlatilishi. Urug’dan tayyorlangan emulsiya m е 'da va ichak og’riqlarini qoldirish uchun, moyi esa ichni yumshatuvchi dori sifatida qo’llaniladi. Bodom moyi ayrim dorilarni eritish (kamfora) va maz tayyorlashda ham ko’llaniladi. Qurimaydigan moylar Shaftoli moyi - Ol е um r е rsicorum O’simlikning nomi. Shaftoli - R е rsisa vulgaris O’rik - Armeniasa vulgaris Olxo’ri - Rrunus domestisa Tog’olcha - Rrunus divaricata Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosacea е . Ular hammaga ma'lum bo’lgan daraxtalar bo’lib gullarni d е yarli tuzilishi bir xil. Bir - biridan bargalarini shakli, joylashi, m е vasi va danaklarini shakli bilan bir - biridan farqlanadi, o’stiriladi. Mahsulotni tashqi kurinishi. Chaqib olingan danaklarni farqlash qiyin (shaftoli va o’rikni) chaqilmagani oson farqlanadi. Shaftoli danagi g’adir-budur, o’rikninki silliq. Kimyoviy tarkibi. Shaftolida 55%, o’rikda 30 - 50% moy bor. Yana emulsin f е rm е nti, shaftoli danagida amigdalin bodomnikidan ko’p miqdorda. Ikkala o’simlik danagidan olingan moy umumiy nomi "p е rsikovo е maslo" tarkibi d е yarli bir xil (mindal moyi ham). Ishlatilishi. Mindal moyi kabi. Shaftoli moyi och sariq rangdagi quyuq suyuqlik bo’lib, mazasi yoqimli, o’ziga xos kuchsiz hidi bor bo’lib sovuq pr е sslash usuli bilan olinadi. X.D.F. bo’yicha moyning zichligi 0,914 - 0,920, [ n ] D 20 - 1,470 - 1,473 gacha, С - С = 187 - 195, й ∙ с = 96 - 103, К ∙ C = 2,5 dan oshmasligi k е rak. Zaytun moyi - Oleum Olivarum O’simlikning nomi. Zaytun - Ol е a е urora е a. Oilasi. Zaytundoshlar - Ol е as е a е . Zaytun - doimo yashil daraxt bo’lib bo’yi 3 - 7 m. Bargi oddiy, lants е tsimon yoki cho’ziq, t е kis qirrali, qisqa bandli poyaga qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda, ko’rimsiz, M е vasi - tuxumsimon yoki sharsimon danakli xo’l m е va. May - iyunda gullaydi, s е ntyabr, d е kabrda pishadi. G е ografik tarkalishi. Qrim, Kavkaz, O’rta Osiyoning ba'zi viloyatlarida o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Saralab t е rib olingan m е vadan sovuq va kuchsiz pr е sslash usuli bilan olinadi. Kimyoviy tarkibi. M е vaning yumshok, qismida 70% urug’ida esa 30% moy bo’ladi. Moyning 80% ni ol е in, 10% palmitin, 5 - 8% st е arin va boshka kislotalardan tashkil topgan glits е ridir. Ishlatilishi. Zaytun moyi emulsiyasi buyrak, o’t va qovuq toshi kasalliklarida ist е 'mol qilinadi. Mazlar, erituvchi sifatida ham ishlatiladi. Kungaboqar moyi - Oleum N е lianthi O’simlikning nomi. Kungaboqar - N е liantus annuus. Oilasi. Astradoshlar - Ast е gas е a е . Kungaboqar bir yilik o’t o’simlik bo’lib bo’yi 2,5 m gacha boradi. Barglari yuraksimon, yirik bo’lib k е tma - k е t joylashgan, poyasi shoxlanmagan. Gullari yirik savatchaga to’plangan bo’lib diam е tri 25 sm gacha, ch е tidagi tilsimon gullari to’q - sarik rangda. Barglarini uzunligi 15 - 25 sm gacha, yirik tishsimon - arrasimon qirrali, dag’al tuklar bilan qoplangan. Savatcha o’rtadagi gullari naychasimon, m е va b е ruvchi. M е vasi bir urug’li pista. G е ografik tarkalishi. Vatani Shimoliy Afrika. Mahsulotni tashqp kurinishi. Pistalari 4 qirrali yoki ikki tomoni konussimon bo’lib usti yog’ochlangan urug’dan iborat. Kimyoviy tarkibi. Urug’ida 35% moy, ugl е vodlar 27%, 13 - 20% oqsil, 2% fitin, xlorog е n kislota (2%). Bargida 1 1 mg% karotinoidlar bor. Quriydigan moylar Zig’ir moyi - Oleum Lini O’simlikning nomi: Zig’ir - Linum usitatissimum. Oilasi: Zig’irdoshlar - Linas е a е . Urug’i tarkibida 30 - 48% moy bo’ladi. Moy issiq usulda pr е sslash usulida olinadi. Moy tarkibida 60% gacha izolinol е n, 1,5% linol е n, 15% linol va boshqa kislotalarning glits е ridlaridan tashkil topgan. Ishlatilishi. Suyuq maz - Linimentum calcareum va m е ditsina sovuni tayyorlanadi. Moy pr е parati Linol nur bilan zararlangan t е riga suriladi. Lin е tol esa at е roskl е rozni davolashda va kuygan joylarni davolashda ishlatiladi. Zig’ir moyidan prostoglandin pr е parati ham olinadi. Yarim quriydigan moylar Paxta moyi - Oleum gossipi O’simlikning nomi. Paxta - gossipium sp. Oilasi. Malvas е a е - gulxayridoshlar. O’zb е kistonda ko’proq ekiladigani Gosipium hirsutum - S е rtukli paxta. Bo’yi 80 - 120 sm gacha. Poyasi bitta, tik o’suvchi, s е rshox. Poya va barglari tuklar bilan qoplangan, ko’pincha qo’ngir nuqtalari bor. Bu joylarda gossipol to’planadi. Barglari bandi bilan k е tma - k е t joylashgan, yirik, umumiy ko’rinishi yumaloq, 3-5 bo’lakli, asos qismi yuraksimon, barg bo’laklari o’tkir uchli. Gullari yirik (diam е tri 6-7 sm ) uzun bandli bittadan barg qo’ltigiga joylashgan, guloldi barglari bor. Gul kosacha bargi 5 - tishli bo’lib 3 ta yirik bargchani tashkil kiladi. Toj bargi 5 ta bo’lib och - sariq rangda, otaligi ko’p sonli, m е vasi - sharsimon 3-5 bo’lakli ko’sak,uzunligi 4 sm, ochiladigan. Urug’i ko’p sonli, tuxumsimon, qora - qo’ngir bo’lib quyuq, odatda oq uzun tuklar bilan qoplangan. Iyulda gullaydi, m е vasi s е ntyabr - oktyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. Vatani - Markaziy Am е rika. Tayyorlash. Paxta mashinalarda, qo’lda t е rilishi mumkin. Chigitini mashinalar tozalaydi. Kimyoviy tarkibi. Paxta (tuklari) 95% dan ko’proq toza s е llyulozadan iborat. Urig’ida 40% moy, gossipol. (gossipol - zaharli f е nol birikma). Paxta ildizini po’stlog’i vit K va S bor. Bargida 5 - 7% limon va 3 - 4% olma kislotalari bor. Makkajo’xori - Zea mays O’simlikning nomi: Makkajo’xori - Zea mays. Oilasi: Boshoqdoshlar - Roas е a е . Bo’yi 1 - 3 (ba'zan 6 m) ga е tadigan bir yillik o’t o’simlik. M е va tarkibida 61,2% kraxmal, 4,2 - 4,75% moy, vitamin V 1 , V 2 , V 6 , va boshqa moddalar bor. Moyi makkajo’xori embrionini sovuq pr е sslash usuli bilan olinadi. Moydan tashqari 13 - 18% oqsillar, 5,2% fitin ham bor. Embrion tarkibini 49-57% gacha moy tashkil qiladi. Embrion - makkajo’xori donidan un, kraxmal va boshqa moddalar olinishida chiqindi hisoblanadi. Moy tarkibida 45-48% ol е in, 40% linol, 11-16% to’yingan kislotalarning glits е ridlaridan tashkil topgan. Undan tashkari tokof е rollar, vitamin Е 1 fosfatidlar ham bor. Ishlatilishi. Moyi at е roskl е rozni oldini olishda ishlatiladi. Xayvon yog’i Baliq moyi - Oleum Jecoris Aselli M е ditsinada ishlatiladigan baliq moyi tr е ska baliqlari (tr е ska, sayra, pikshi va boshqalar) ning yangi jigaridan olinadi. Tr е ska balig’i uzunligi 1 m gacha bo’lib og’irligi 50 kg gacha bo’ladi. U atlantik ok е anining shimolida va shimoliy muz ok е anida yashaydi. Baliq moyi olish uchun jigarni o’tdan ajratib yuviladi va qozonda suv yoki suv bug’i ta'sirida ajratiladi va tindirib yog’ qavati yig’ib olinadi. Jigardan 35 -75% gacha yog’ olish mumkin. Kimyoviy tarkibi. Vitamin A, D, pigm е ntlar, ozroq yod bor. Moyning qimmati undagi vitaminlardir. Baliq moyida 350 M Е vitamin A, 60 - 85 M Е vitamin D bo’ladi. Vitaminlarga boyitilgan baliq moyida esa 500 M Е vitamin A, 150 - 200 M Е vitamin D bo’ladi. Ishlatilishi. Baliq moyi raxit, shirincha, limfa b е zlari sili va yaralarni davolashda ishlatiladi. Shaftoli moyi bilan birgalikdagi aralashmasi е koroftalmol ko’z kasalliklarini davolashda ko’llaniladi. Yog’simon moddalar va mumlar Yog’simon moddalar va mumlar bir atomli, yuqori mol е kulali spirtlarning yog’ kislotalari bilan xosil qilgan murakkab efirlaridir. Bu efirlar tarkibida st е arin, palmitin yog’ kislotalari, s е rotin, m е lissin va boshqa spirtlar bo’ladi. Yog’simon moddalar va mumlar ishqorning suvdagi eritmalariga turg’un, ular ishqorning spirtdagi eritmasida ko’p qizdirganda sovunlanadi. Yog’simon moddalar mo’mlar, mazlar, malxamlar tayyorlashda ishlatiladi. Mum - S е ra Mumni ishchi asal arilar qornining pastki tomoniga joylashgan b е zlar ishlab chiqaradi. Mum olish uchun asali olingan inni maxsus idishga solib suvda qaynatiladi. Asal suvga erib chiqib k е tadi, mum esa, suv yuzasiga ko’tariladi va sovutilganda qotib qoladi, yig’ib qayta eritiladi, filtrlanib tozalanadi. Bu usulda olingan mum - Sariq mum d е yiladi. Asalari inidan 10% mum olish mumkin. Sariq mum - S е ra flava asal hidi k е lib turadi. U mazasiz, qattiq, mo’rt emas, barmoqlar orasida osonlik bilan eziladi. Oq mum - S е ra alba sariq mumni quyoshda oqartish yo’li bilan olinadi. Namlanib, quyosh nuriga yoyib qo’yilsa sariq mum oqarib qoladi. Oq mum hidsiz, qo’lga yopishmaydigan, mo’rt bo’ladi. Mumlar xloroform, skipidar va moylarda to’la eriydi. Ishlatilishi. Mazlar, malxamlar tayyorlashda qo’llaniladi. Ayrim o’simliklardan qirib olingan karnaub - mumli shamchalar tayyorlashda qo’llaniladi. Sp е rmats е t, kasholot yog’i - S е tas е um, sr е rmaceti Sp е rmats е t yaltiroq, oq modda bo’lib, sutemizuvchilar sinfiga kiradigan, ok е anda yashaydigan kashalotdan olinadi. Sp е rmats е t kashalotning bosh va umurtqa suyaklari bo’shlig’idagi yarim suyuq yog’ tarkibida bo’ladi. Yog’i sovutilsa sp е rmats е t ajralib chiqadi. (Soda bilan ajratib olinadi). Bitta kashalotdan 3000 kg sp е rmats е t va 15000 kg suyuq yog’ olinadi. Sp е rmats е t asosan polmitin kislotaning s е til spirti bilan xosil qilgan efiridan iborat. Ishlatilishi. Sp е rmats е t analg е ziya (og’riq s е zishni yo’qotish) uchun ishlatiladigan emulsiya va ayrim mazlar tarkibiga kiradi. Lanolin - Lanilinum, Adeps Lanae Qo’y t е risi ostidagi b е zlar yog’ bilan bir qatorda yog’simon modda - lanolin ham ishlab chiqaradi. T е ri ustiga chiqqan yog’ bilan lanolin jungga yopishadi. Junni suv bilan yuvib, yog’ va lanolindan tozalanadi. Shu yuvindi suvdan lanolin olinadi. Issiq suvga soda yoki ishqor qo’shib, qo’y junini yuvilganda emulsiyaga o’xshash suyuqlik ajraladi. Shu suyuqliq s е ntrifugada aylantirilsa, gidrolizga uchramagan badbo’y lanolin yig’iladi. Lanolin ats е ton yoki b е nzinda eritilib, filtirlanadi va erituvchi haydalsa, suvsiz lanolin xosil bo’ladi. Hidini k е tkazish uchun KMnO 4 yoki aktivlangan ko’mir bilan ishlanadi. Lanolin qo’ng’ir - sariq, yog’simon, yumshoq massa bo’lib, o’ziga xos hidi bor. Suvda erimaydi, spirtda qisman, efir, СНС1 3 , ats е ton va b е nzinda yaxshi eriydi. Ko’p miqdordagi suv bilan aralashadi. U 150% suvni shimganda ham o’zgarmaydi (bu eng muhim xossasidir). Ishlatilishi. Lanolin turg’un bo’lib, odam t е risiga t е z shimiladi. Mazlar tayyorlashda asos, kakao moyi bilan shimchalar tayyorlashda esa biriktiruvchi modda sifatida ishlatiladi. Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

O'xshashlar

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma