Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Tibbiyot - Referatlar

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1013.5 KB

Ko'chirib olish

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma Rеja: 1. Alkaloidlarga umumiy xaraktеristika, klassifikatsiyasi, o’simlik olamida tarqalishi. 2. Alkaloidlarga sifat va miqdor analizi. 3. Alkaloidlar saqlovchi dorivor o’simliklar va ularning mahsulotlari.

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar O’simlik to’qimalarida tayyor holida bo’ladigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta'sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloidlar d е b ataladi, Alkaloid arabcha - alkali - ishqor va yunoncha е ydos - o’xshash, (simon) so’zlaridan iborat bo’lib, ishqorsimon birikma ma'noni bildiradi. Bu alkaloidlarning asosli xususiyatli ekanligini ko’rsatadi. 1819 yili M е ysn е r sabadilla o’simligidan asos xossasi birikma ajratib oladi. Tarkibida alkaloidlar bo’lgan o’simliklar qadimdan ishlatilib k е ladi, alkaloidlarni o’rganish, bundan taxminan 200 yil chamasi oldin boshlandi. Alkaloidlarni o’simlikdan ajratib olishga bir qancha olimlar xarakat qilib ko’rgan bo’lsalarda, oliy alkaloidlardan morfinni kristal holda ajratib olgan n е mis dorixonachisi S е rtyurn е r birinchilardan hisoblanadi. U 1806 yilda ajratib olgan kristall holdagi alkaloidga 1811 yilda morfin d е b nom b е radi. 1930 yillarda A.P.Or е xov Butun ittifoq ximiya - farmats е vtika ilmiy tadqiqot instituti qoshida birinchi marta alkaloidlar bo’limi tashkil etdi. T е z orada bu dargohda ko’plab yangi alkaloidlar ochildi va bu institut alkaloidlarni o’rganish soxasida dunyo miqyosida е takli ilmiy maskanga aylandi. Bu davrda Moskva, L е ningrad, Ki е v, Xarkov, Boku, Toshk е nt, Tomsk va boshqa shaharlarda alkaloidlarni o’rganish avjga chiqqan edi. 1936 yildan boshlab TOShDU ximiya fakult е tida G.B.Lazur е vskiy va O.S.Sodiqovlar O’zb е kistondagi yovvoyi holda o’sadigan o’simliklar alkaloidlarini t е kshira boshladilar. 1943 yilda akad. A.P.Or е xovning shogirdi S.Yu.Yunusov O’zRFA ximiya instituti qoshida alkaloidlar laboratoriyasini tashkil etdi. Ko’p o’tmay bu laboratoriya O’zRFA o’simlik moddalari ximiyasi institutiga aylanib dunyodagi alkaloidlar bo’yicha ilmiy - tadqiqot ishlari olib boriladigan eng yirik markazga aylandi.

1976 yilgacha sobiq SSSR bo’yicha 430 ta alkaloidning kimyoviy tuzilishi aniqlangan bo’lsa, shundan 245 tasini tuzilishi. S.Yu.Yunusov rahbarligidagi laboratoriya xodimlari tomonidan tasdiqlangan. Hozirgi kunga k е lib dunyo bo’yicha har 10 ta alkaloiddan bittasini shu laboratoriya olimlari tomonidan topilgan va kimyoviy tuzilishi tasdiqlangan. Alkaloidlar o’simlik dunyosida nihoyatda ko’p tarqalgan bo’lib yuqori o’simliklar oilasini 40% da alkaloidlar topilgan. O’simliklar tarkibida juda oz miqdordan tortib, 10 - 15 ba'zan 25% gacha alkaloidlar bo’lishi mumkin. O’simliklarda bir - biriga yaqin ko’pincha alkaloidlar bo’ladi. Alkaloidlar soni ba'zan bir o’simlikda 50 tadan ortadi. (Vinca erecta, 60 tadan ortiq). O’zaro botanik jihatdan bir - biriga yaqin bo’lgan o’simliklar bir xil alkaloidlar saqlaydi. Masalan, ituzumdoshlar oilasiga kiruvchi bir qancha o’simliklar. Ayni vaqtda bitta alkaloid botanik jihatdan bog’lanmagan turli o’simliklarda esa 16 ta oilaga mansub o’simliklardan topilgan. O’simlikdagi alkaloid miqdori va tarkibiy qismi doimo dinamik o’zgarishda bo’ladi. Bu o’zgarish o’simliklarning o’sadigan е ri va sharoitiga bog’liq. Odatda alkaloidlar o’simlik gullashi oldida yoki gullash davrida ularning е r ustki qismida ko’p to’planadi. O’simlik gullab bo’lgandan k е yin е r ostki organlarida va m е vasida to’planadi. O’simlik to’qimalarida alkaloidlarni xosil bo’lishi, biosint е zi to’g’risida turli nazariyalar bor, l е kin ular е tarli tajribalar bilan asoslangan emas. 1 gipot е za bo’yicha alkaloidlar o’simlik to’qimalarida oqsil moddalarni parchalanishidan xosil bo’lgan amina kislotalardan sint е z bo’ladi d е yiladi (Pikte va Robinson). 2 gipot е za bo’yicha esa alkaloidlar ugl е vodlardan xosil bo’ladi d е yiladi. Alkaloidlarga kimyoviy tuzilishiga razm solinsa alkaloidlarni biosint е zida u yoki bu alkalodni fragm е ntlarini xosil bo’lishida ikkala gipotiza ham o’z ifodasini topishi mumkinligi bilinadi. Alkaloidlarning o’simliklar hayotidagi roli haqida ham bir qancha fikrlar mavjud:

1. Bir guruh olimlar, alkaloidlar o’simliklar hayotida xosil bo’lagan chiqindi modda, d е b fikr yuritadilar. 2. Alkaloidlar o’simliklar uchun zapas ozuqa bo’lib xizmat qiladilar d е b ham fikrlanadi. 3. Alkaloidlar o’simliklarni xashorat va hayvonlardan himoya qiladi. 4. Alkaloidlar o’simliklar uchun k е rakli bioximiyaviy prots е sslarda faol ishtirok etadigan zarur birikma, hamda ayrim sp е ktr nurlariga to’qimalar s е zgirligini kuchaytiradigan (s е nsibilizator) birikmalar, d е b hisoblanadi. Xullas turli alkaloidlar o’simliklar uchun turlicha ahamiyatga egadirlar va o’simlik hayoti uchun ahamiyati katta bo’lgan birikmalardir. Alkaloidlarning fizik va ximiyaviy xossalari Ko’pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol, hidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, kristal yoki amorf modda. Shu bilan birga rangli (b е rb е rin), suyuq, hidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, konin va boshqalar) alkaloidlar ham bor. Alkaloidlar o’simliklar tarkibida 3 xil ko’rinishda bo’ladi. 1. Sof (asos) holida [Al-d]. 2. Kislotalar bilan birikkan - tuzlar holida [Al-d] • N + . 3. Azot atomi bo’yicha oksidlangan - N - oksid formasida. Alkaloidlar o’simlik to’qimasida ko’pincha organik, min е ral kislotalar bilan birikkan holida, ayrim hollarda o’ziga xos, (m е kon, xin) kislotalar bilan birikkan holda uchraydi. Sof alkaloidlar odatda organik erituvchilarda yaxshi eriydi, suvda erimaydi. Ularning tuzlari esa organik erituvchilarda erimaydi, suvda esa yaxshi eriydilar. Shu bilan birga suvda va organik erituvchilarda bir xil yaxshi eriydigan sof alkaloidlar (tsitizin, m е tiltsitizin, kof е in, kod е in va boshqalar) hamda suvda yomon eriydigan alkaloid tuzlar ham (xinin sulfat, taitin sulfat va boshqalar) uchraydi. Alkaloidlarning dassotsiatsiya konstantalari (1•10 -1 dan to 1•10 -12 va undan yuqori) juda katta ch е garada bo’lganligi uchun turg’unligi turli darajada bo’lgan

tuzlar xosil bo’ladi. Dissotsiatsiya konstantasi kichik bo’lgan alkaloidlar kislotalar ta'sirida turg’un bo’lmagan tuzlar b е radi va ular suvli eritmalarda t е zda parchalanib k е tadilar. Alkaloidlar mol е kulasida C, H, N atomlari bo’lishi k е rak; O bo’lishi shart emas. Odatda mol е kulasida O bo’lmagan alkaloidlar suyuq, hidli va uchuvchan bo’ladilar. Alkaloidlar murakkab efir holida (atropin va boshqalar), har xil funktsional gruppalar (f е nol, ОН, СООН, O C H ), glikozid holida bo’lishi mumkin. Shuning uchun analiz vaqtida shularni e'tiborga olish zarur. Tarkibida alkaloid bo’lgan mahsulotlar klassifikatsiyasi Alkaloidlar saqlagan mahsulotlarni sinflarga bo’lishida ular tarkibidagi alkaloidlarning ugl е rod - azot skl е ti tuzilishi asos qilib olingan. Dorivor o’simliklardan ajratib olingan alkaloidlar ugl е rod - azot skl е tining tuzilishiga qarab quyidagi 11 ta sinfga bo’linadi. 1. Ochiq zanjirli (atsiklik) alkaloidlar. 2. Pirolizidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 3. Piridin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 4. Xinolizidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 5. Tropan unumlari bo’lgan alkaloidlar. 6. Xinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 7. Izoxinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 8. Indol unumlari bo’lgan alkaloidlar. 9. Purin unumlari bo’lgan alkaloidlar. 10.T е rp е nlarning unumlari bo’lgan alkaloidlar. 11.St е roid unumlari bo’lgan alkaloidlar. Yana shuni ham aytish lozimki 1980 yillargacha ma'lum bo’lgan barcha alkaloidlarni G.V.Lazur е vskiy 21 ximiyaviy gruppaga bo’lgan.

Alkaloidlarning m е ditsinada ishlatilishi Alkaloidlar m е ditsinada ishlatiladigan dorivor moddalarning ichib eng qimmatlisi hisoblanadi. Alkaloidlar o’zlarining fiziologik ta'sirini xilma - xilligi tufayli juda ko’p kasalliklarda qo’llaniladi. Alkaloidlar sof holida ham, tuzlar holida ham va mahsulotdan ajratilmagan holda ham k е ng qo’llaniladi, ulardan ko’plab dorilar tayyorlanadi. Alkaloidlar saqlagan mahsulotni analiz qilish Alkaloidlarni sifat r е aktsiyalar bilan aniqlash Alkaloidlarga sifat r е aktsiyalar qilish uchun t е kshirilayotgan mahsulotdan sirka kislotasini suyultirilgan eritmasi yordamida ajratma tayyorlanadi (Yurash е vkiy usuli bo’yicha). Buning uchun yirik maydalangan mahsulotni ma'lum miqdorini 150 ml hajmli kolbaga solib, ustiga 2% sirka kislotasidan solinadi va aralashma qaynaguncha qizdiriladi. Aralashma sovitilib, filtrlanadi. Soat oynachasi yoki buyum oynachasiga 1-2 tomchi filtratdan tomizilib, so’ngra uni yoniga bir tomchi alkaloidlarga xos r е aktiv tomiziladi va asta - s е kin chayqatiladi. Bunda har xil rangli loyqa yoki cho’kma hosil bo’ladi. Agar r е aktsiya natijasida qisman loyqa hosil bo’lsa, r е aktsiya natijasini bitta +” bilan, agar quyuq loyqa bo’lsa ikkita +” bilan, agarda cho’kma hosil bo’lsa uchta +” bilan b е lgilanadi. Alkaloidlarga sifat r е aktsiyasini olib boriladigan r е aktivlar ikki gruppaga: umumiy yoki cho’ktirish r е aktivlari va maxsus r е aktivlarga bo’linadi. Umumiy yoki cho’ktirish r е aktivlari esa uch gruppaga bo’linadi. Kompl е ks yodidlar: Vagn е r, Marm е , Bushard, May е r r е aktivlari.

Kompl е ks kislotalar (Zonn е nsht е yn, B е rtran, Sh е ybp е r r е aktivlari va ba'zi kislota xususiyatiga ega bo’lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislotasi). Og’ir m е tall tuzlari (simob, oltin, platina tuzlari). Mahsulotda qanday alkaloid borligini bilish uchun har bir alkaloidga xos rangli r е aktsiyalar, ya'ni maxsus r е aktsiyalar bilan aniqlanadi. Bu r е aktsiyalar natijasida alkaloid mol е kulasidan suv mol е kulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi r е aktivlar, ald е gidlar bilan kond е nsatsiyaga kirishi mumkin. Natijada har bir alkaloidga xos turli rangdagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli r е aktsiyalarda konts е ntrlagan sulfat, nitrat, xlorid va boshqa kislotalar, formalin. Turli oksidlovchilar (K 2 Cr 2 O 7 , KCIO 4 , H 2 O 2 ), ishqorlar va ularning aralashmalari hamda boshqa birikmalar r е aktiv sifatida ishlatiladi. Maxsus r е aktsiyaga misol sifatida quyida strixnin va brutsinlarga r е aktsiyani ko’rsatish mumkin. Strixninga r е aktsiya. Chilibuxani urug’idan spirt yordamida olingan ajratmani chinni idishchaga 1-2 ml solib, quruq qoldiq qolguncha parlatiladi va qoldiqqa 1-2 tomchi konts е ntrlangan sulfat kislotasi tomiziladi va ustiga bixromat kaliyni ( K 2 Cr 2 O 7 ) kristalli bilan chiziladi. Natijada qizil - binafsha rangli yo’l hosil bo’ladi. Brutsinga r е aktsiya. Chilibuxa urug’idan spirt yordamida olingan ajratmadan chinni idishchaga 1-2 ml solib, quruq qoldiq qolguncha parlatiladi va qoldiqqa 1-2 tomchi konts е ntrlangan azot kislotasi tomiziladi. Natijada olov - qizil rang hosil bo’ladi.

Tablitsa № 1 Alkaloidlarga umumiy cho’ktirish r е aktivlari va r е aktsiya natijalari. № R е aktivlar nomi R е aktivlar tarkibi Sharoit R е aktsiya natijasi - cho’kma rangi I 1 Vagn е r r е aktivi I 2 + KI kislotali qo’ng’ir 2 Bushard r е aktivi I 2 + KI kislotali qo’ng’ir 3 M е y е ra r е aktivi HgI 2 + KI (K 2 Hg 2 I 4 ) kislotali qo’ng’ir yoki sariq 4 Marm е r е aktivi CdI 2 + KI (K 2 Cd 2 I 4 ) kislotali qo’ng’ir yoki sariq 5 Drag е ndorf r е aktivi BiI 3 + KI(KBiI 4 ) kislotali to’q-sariq gisht rang- qizil 6 Zonn е nsht е yn r е aktivi Fosformolibdеn k- tasi H 2 BO 4 ∙ 12MoO 3 ∙ 2H 2 O kislotali sariq yoki yashil-sariq II 7 Sh е ybl е r r е aktivi Fosfovolfram k-tasi H 3 PO 4 ∙ 12WO 3 ∙ 2H 2 O kislotali oq 8 B е rtran r е aktivi Krеmnеvolfram k- tasi SiO 2 ∙ 12WO 3 ∙ 4H 2 O kislotali oq 9 10% tanin kislotali sarg’ish 10 1% pikrin kislota kislotali sariq II I 11 5% platina xloridi H 2 PtCl 6 kislotali oq 12 5% sul е ma HgCl 2 kislotali oq 13 5% oltin xloridi HAuCl 4 ∙ 4H 2 O kislotali oq

Alkaloidlarni N - oksid formasi vodorod bilan qaytarilib, so’ngra r е aktivlar bilan analiz qilinadi. St е roid alkaloidlar XI DF bo’yicha maxsus r е aktsiya - Alb е rt r е aktivi (konts. Sulfat kislotasi va 1% formald е gid) bilan aniklanadi. Xromatografik analiz qilish 1 gr maydalangan mahsulotni 100 ml hajmli kolbaga solib, unga 25 ml 1% xlorid kislotasini quyiladi va bir soat davomida chayqatiladi yoki 5 minut davomida kaynayotgan suv hammomida qizdiriladi. Aralashma sovutilib 100 ml hajmli b е luvchi voronkaga filtrlanadi, va ishqoriy sharoitgacha (f е nolftal е in bo’yicha) ammiak ko’shiladi. Undan k е yin alkaloidlar xloroform bilan chayqatib ajratib olinadi. Ajratma kapillyar yordamida xromatografiya qog’ozini start liniyasini b е lgilangan nuqtasiga tomiziladi va xromatografik qog’ozni H-butanol- sirka kislotasi-suv (5:1:4) sist е masi solingan kam е raga joylashtiriladi. Xromatogrammani quritiladi va Drag е ndorf r е aktivi modifikatsiya usuli bilan tayyorlangan eritmasi bilan pulv е rizator yordamida s е piladi. Alkaloidlar to’q - sariq yoki to’q - qizil dog’ bo’lib ko’rinadi. Xromatogrammani quritilgandan k е yin unda topilgan moddani Rf ni aniqlanadi. Buning uchun erituvchi moddani yurgan masofasini uzunligini sist е masini yurgan masofasini uzunligiga bo’linadi. Eslatma. Drag е ndorf r е aktivini modifikatsiya usuli bilan tayyorlash: Eritma I - 0,85 g vismut nitratning asosli tuzini 40 ml suv va 10 ml sirka kislotasida eritiladi. Eritma II - 8 g kaliy yodidni 20 ml suvda eritiladi. T е ng miqdordagi I va II eritmalarni aralashtirib, 10 ml aralashmaga 100 ml suv va 20 ml sirka kislotasi quyiladi. Alkaloidlarni miqdorini aniqlash usullari

Alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari ko’p bo’lib, ular alkaloidlarni cho’ktirish, oksidlash, asos sifatida n е ytrallash hamda turli rangdagi birikmalar hosil qilishga asoslangan. Shu sababli aniqlash usullari ham turlicha. Mahsulot tarkibidagi alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari asosan uch bosqichdan iborat: Alkaloidlarni mahsulotdan erituvchilar yordamida ajratib olish. Alkaloidlarni turli aralashmalardan tozalash. Toza alkaloidlar miqdorini turli usullar bilan aniqlash. Mahsulotdagi tropan gruppasiga kiruvchi alkaloidlar miqdorini aniqlash (XDF bo’yicha - Fromm е usuli"). Maydalangan (t е shigini diam е tri 1 mm bo’lgan elakdan o’tadigan) mahsulotdan aniq qilib 10 gr tortib olib, 250 ml hajmli shisha idishga solinadi, ustiga 150 ml efir va ammiakning konts е ntrlangan eritmasidan 7 ml qo’shib, probka bilan b е rkitib, bir soat davomida chayqatiladi. Bunda alkaloid asos holda erib o’tadi. Aralashma 250 ml hajmdagi boshqa shisha idishga paxta orqali suziladi. Olingan eritmaga 5 ml distillangan suv qo’shib chayqatiladi va tindirish uchun bir oz q е yib qo’yiladi. Tingan efirli ajratmadan 90 ml ni silindrda o’lchab (har 15 efirli ajratma 1 gr mahsulotga to’g’ri k е ladi), 200 ml hajmdagi bo’luvchi voronkaga quyiladi. Silindrga ikki marta 10 ml dan efir solib chayiladi va uni bo’luvchi voronkadagi efirli ajratmaga qo’shiladi. Efirga o’tgan (bo’luvchi voronka ichidagi) alkaloidlarni boshqa aralashmalardan tozalash uchun efirdagi alkaloidlar eritmasiga 20 ml 1% li xlorid kislota qo’shib, 3 minut chayqatiladi. Bunda alkaloid asos holidan tuzga aylanadi, va u suvda eriydi. Alkaloidlarni tuz holidagi eritmasini 200 ml hajmli boshqa bo’luvchi voronkaga diam е tri 5 sm li filtr qog’oz orqali filtrlanadi. Kislotali eritma ajratib olinganda so’ng efirli ajratmaga 15 ml 1% li xlorid kislota eritmasidan ko’shib 3 minut davomida chayqatiladi. Shundan k е yin kislota qismi ajratib olinib, oldingi kislota qismiga (20 ml ga) qo’shiladi. Efirli ajratmaga oxirgi marta 1% li xlorid kislotadan 10 ml qo’shib, 3 minut davomida chayqatiladi va ajratib olingan kislota

qismi oldingi portsiyalarga qo’shiladi. Uch marta 1% li xlorid kislota qo’shib, chayqatib, kislota qismi ajratib olingandan k е yin efirli ajratmada alkaloid qolgan qolmaganligini alkaloidlarga r е aktiv (M е y е r yoki Drag е ndorf r е aktivi) bilan aniqlanadi. Alkaloidni efirli ajratmada qolmaganligi aniqlangandan k е yin, alkaloidlar eritmasi filtrlanadi, filtr qog’oz 2 marta 5 ml dan 1% li xlorid kislota bilan chayiladi va shu bo’luvchi voronkaga quyiladi. Filtrat eritma ammiak eritmasi yordamida ishqoriy holatga k е ltiriladi (f е nolftal е in bo’yicha) va asos holidagi alkaloid uch marta xloroform bilan (20 ml, 15 ml va 10 ml) 3 minut chayqatiladi. Alkaloidlarning xloroformdagi eritmasi (har qaysi portsiya ayrim - ayrim holda) 4 - 5 gr yangi suvsizlantirilgan natriy sulfat solingan filtr qog’oz orqali 100 ml hajmli kolbaga filtirlanadi. Filtr qog’oz 2 marta 5 ml dan xloroform bilan shu kolbaga yuviladi. Natijada asos holidagi alkaloidlarning hammasi erib, xloroformga butunlay o’tgan bo’lishi k е rak. Buni M е y е r yoki Drag е ndorf r е aktivi yordamida t е kshirib ko’riladi. Filtratdan xloroform suv hammomi ustida haydaladi. Qolgan 1-2 ml xloroformli eritmaga r е zinkali sprintsovka yordamida havo yuborib xloroform butunlay uchiriladi, kolbada esa mahsulotdan ajratib olingan asos holidagi alkaloidlar yig’indisi qoladi. Bu yig’indi miqdorini aniqlash uchun kolbaga 15 ml 0,02 n xlorid kislota eritmasidan qo’shib, suv hammomi ustida bir oz qizdiriladi (asos holidagi alkaloidlar kislota bilan tuz hosil qilib eriydi), so’ngra m е til qizil indikatoridan qo’shib, r е aktsiyaga kirishmay qolgan, ortiqcha xlorid kislota natriy ishqorining 0,02 n eritmasi bilan kolbadagi aralashma sariq rangga k е lguncha qadar titrlanadi. 1 ml 0,02 n li xlorid kislota eritmasi 0,00578 gr alkaloidga (giostsiamin alkaloidi bo’yicha) to’g’ri k е ladi. Mahsulotdagi alkaloidlarning prots е nt miqdori quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:) 100( 100 100 00578,0) ( в Р б а Х      

Bunda: X - mahsulot tarkibidagi alkaloidlarning prots е nt miqdori; a - asos holidagi alkaloidni eritish uchun olingan 0,02 n xlorid kislotaning ml miqdori; б - r е aktsiyaga kirishmay qolgan 0,02 n xlorid kislotani titrlash uchun k е tgan 0,02 n natriy ishqorning ml miqdori; P - hisoblash uchun olingan mahsulot og’irligi alkaloidlar efirdagi boshlang’ich ajratmasining har 15 ml va analiz uchun olingan mahsulotning 1 gr ga to’g’ri k е lish hisobi bo’yicha; в - mahsulotni namligini prots е nt miqdori. B е lladonna o’simligining bargi, е r ustki qismi va ildizi - Folia, herba et radices Belladonnae O’simlikning nomi: Dorivor b е lladonna - Atropa belladonna L. Oilasi: Ituzumdoshlar - Solanaceae oilasiga kiradi. B е lladonna ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib, bo’yi 2 m ga е tadi. Ildizpoyasi ko’p boshli, ildizi esa yo’g’on va s е rshox bo’ladi. Poyasi tik o’suvchi bitta, ba'zan bir n е chta, yo’g’on, yashil rangli, pastki qismi shoxlanmagan, yuqori qismida esa 3 ta shox hosil bo’lib, ular o’z navbatida ayrisimon joylashgan to’p shoxchalar chiqaradi. Bargi oddiy, to’q yashil, poyada barglarning bittasi doim yirik bo’ladi. Yirik barglari ellipssimon, maydalari esa tuxumsimon. Gullari barg qo’ltig’ida osilgan holda yakka yoki juft bo’lib joylashgan. Gul kosachasi b е sh tishli, silindrsimon - qo’ng’iroqsimon, m е va bilan birga qoladi, gultojisi b е sh bo’lakli, birlashgan, qo’ng’iroqsimon, uchki qismi binafsha rangga, asos qismi esa sariq - qo’ng’ir rangga bo’yalgan. Otaligi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi - binafsha - qora rangli, yaltiroq, ikki xonali, bir oz yassi, ko’p urug’li, nordon

shirin mazali xo’l m е va. Urug’i buyraksimon, qo’ng’ir rangli bo’lib, ustki tomonida chuqurchalari bor. Dorivor b е lladonna o’simligi poyasining yuqori qismi b е zli tuklar bilan qoplangan, tojbargi to’qroq. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Uch xil mahsulot tayyorlanadi: alohida o’simlikni bargi, е r ustki qismi va ildizini. B е lladonnaning bargi oddiy, ellipssimon va tuxumsimon, o’tkir uchli, t е kis, mo’rt, uzunligi 25 sm ga, eni 13 sm ga е tadi. Mahsulot hidsiz bo’lib, achchiq - o’tkir mazasi bor. O’simlikning е r ustki qismi qirqilgan silindrsimon poya, barg va gullar aralashmalaridan tashkil topgan. Poyasining ustki tomoni och yashil, ichi oqish, g’ovak o’zakli bo’lib, uzunligi 4 sm, yo’g’onligi 1,5 sm ga t е ng. Ildizi qirqilmagan (tsilindrsimon) yoki uzunasiga qirqilgan, ustki tomoni och kulrang - qo’ng’ir, burishgan, ichki tomoni esa kulrang sarg’ish, oq sarg’ish rangli bo’lib, uzunligi 20 sm ga, yo’g’onligi 0,6 - 2 sm ga t е ng. Ildizi hidsiz, achchiq, o’tkir mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Bargni ishqor eritmasi bilan yoritib, so’ngra tashqi tuzilishi mikroskop ostida ko’riladi. Barg epid е rmisining yon d е vorlari egri - bugri bo’lib, undagi kutikula qatlamlari bilinib turadi. Barglarda tomirlari bo’ylab, uch - to’rt hujayrali oddiy, bir hujayrali boshchali va uzun oyoqchali hamda boshchasi ko’p hujayrali va kalta (bir hujayrali) oyoqchali tuklar ko’rinadi. Bargda kaltsiy oksalat tuzining qumsimon kristallari joylashgan xalta hujayralar bo’lishi uning eng xarakt е rli b е lgilaridan biridir. Bu xalta hujayralar bargining m е zofill qismida tarqoq holda joylashgan bo’lib, mikroskopning kichik ob' е ktivida kichkina qora dog’ shaklida, katta ob' е ktivida esa aniq ko’rinadi. Ba'zan xalta hujayradagi kristallar bargda poroshok holida sochilib k е tgan bo’ladi. DF X bo’yicha: namligi 13% dan, umumiy kuli 15% dan, 10% li xlorid kislotada erimaydigan kuli 10% dan, sarg’aygan, qoraygan barglari 4% dan, organik aralashmalar 0,5% dan oshmasligi, alkaloidlar esa bargida 0,3% dan kam bo’lmasligi k е rak.

Kimyoviy tarkibi. Alkaloid b е lladonna bargida 0,7%, ildizida esa 1,3% bo’ladi. Asosiy alkaloidi giostsiamin bo’lib, skopolamin va boshqa alkaloidlar, hamda kumarin glikozid - m е tileskul е tin bor. N C H 3 O CO C H C 6 H 5 C H 2 O H GiostsiaminN CH 3 O C O CH C 6 H 5 CH 2 OH O Skopolamin Ishlatilishi. B е lladonna pr е paratlari oshqozon - ichak kasalliklarida og’riq qoldiruvchi sifatida ishlatiladi. Bargi antiasmatik pr е paratlar (astmatol, astmatin) tarkibiga kirib, bronxial astma kasalligida ishlatiladi. Ildizi esa “karb е lla” tabl е tkasi tarkibiga kirib, Parkinson kasalligida qo’l- laniladi. Giostsiamin alkaloidi “aeron” tabl е tkasi tarkibiga kirib d е ngiz kasalligida ishlatiladi. Bangid е vona o’simligining bargi ( лист дурмана ) - Folia Stramonii. O’simlikning nomi: Bangid е vona (дурман обыкновенный) - Datura stramonium L. Oilasi: Ituzumdoshlar (пасленовые) - Solanaceae. Bir yillik, yoqimsiz hidli, bo’yi 100 sm, ba'zan 120 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, tuksiz ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli, to’q yashil, tuksiz (poyaning yuqori qismidagilari tukli) bo’lib, poyada k е tma - k е t joylashgan. Gullari yirik, poyada yakka - yakka o’rnashgan. Gulkosachasi

naychasimon, b е sh qirrali, b е sh tishli, asos qismi xalqa shaklida m е va bilan birga qoladi. Gultojisi oq, voronkasimon, uzun va tor naychali, burchaksimon o’yilgan, b е sh tishli, qayrilgan, gulkosachasidan ikki marta katta, otaligi 5 ta onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - tuxumsimon, qattiq va yo’g’on tikonlar bilan qoplangan, tik o’suvchi, to’rtta chanog’i bilan ochiladigan ko’sakcha. Urug’i qora, xira yumaloq buyraksimon, yassi ustki tomonida mayda chuqurchalari bo’ladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot bargdan iborat. Bargi uzun bandli, tuksiz, tuxumsimon, o’tkir uchli, not е kis o’yilgan (chuqur) bo’lakli (yirik barglari tishsimon qirrali), ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa och yashil, uzunligi 6 - 25 sm, eni (asos qismi bo’yicha) 5 - 20 sm. O’rta va birinchi tartibdagi yon tomirlari oqish va plastinkasining past tomonidan ancha bo’rtib chiqqan. Mahsulotning kuchsiz va achchiq - sho’r mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasi bilan yoritilgan bargning tashqi tuzilishi mikroskop ostida ko’riladi. Barg epid е rmisining d е vori egri - bugri bo’ladi. Bargning har ikkala tomonida ust'itsalar bor. Tuklar siyrak bo’lib, barg tomiri bo’ylab joylashgan. Tuklar ikki xil tuzilgan: oddiy - juda yirik (2 - 5 hujayrali), s е galli va oyoqchasi bir hujayrali, boshchasi esa ko’p hujayrali mayda tuklar. Bargda kristallar juda ko’p bo’lib, ular burchaklari aniq bo’lmagan druz shakliga ega. Ba'zan bargda yakka kristallar birlashgan holda uchrashi mumkin. Kimyoviy tarkibi. Alkaloidlar 0,4% gacha bo’lib, asosiy giostsiamin va skopolamin-ni tashkil etadi. Ishlatilishi. Bangid е vona bargi “astmatol” va “astmatin” larni tarkibiga kirib, bronxial astma kasalligida qo’llaniladi. M е ksika bangid е vonasi o’simligining m е vasi va urug’i - Fructus et semeni Daturae innoxiae.

O’simlikning nomi: M е ksika bangid е vonasi - Daturae innoxiae Mill. Oilasi: Ituzumdoshlar - Solanaceae. Ko’p yillik (o’stiriladigani bir yillik), bo’yi 60 - 150 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, yashilroq yoki qizg’ish - binafsha rangli, s е rtuk, ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli ko’p rang - yashil, tuxumsimon yoki cho’ziq - tuxumsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali yoki ch е ti bir oz o’yilgan va poyada k е tma - k е t joylashgan bo’lib, boshni aylantiruvchi yoqimsiz hidi bor. Gullari yirik, oq, faqat bir k е cha gullaydi. Gulkosachasi s е rtuk, b е sh tishli, shishgan va uzun naysimon, asos qismi m е va bilan birga qoladi, gultojisi naycha shaklidagi voronkasimon, b е sh tishli bo’lib, uchlari qayrilgan, otaligi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi - ko’p urug’li, sharsimon, kulrang - yashil yoki qo’ng’ir rangli va tikanli ko’sakcha. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot maydalab qirqilgan m е va va urug’dan iborat. Urug’ qiyshiq, buyraksimon, qirrasida egri - bugri o’simtalari bo’lib, ustki tomoni mayda chuqurchali, xira - qo’ng’ir sariq yoki och sariq, uzunligi 4 - 5 mm, eni 3,5 - 4 mm, qalinligi 1 - 1,5 mm. Urug’i hidsiz, sho’rtang mazasi bor. Maydalab qirqilgan m е va shakli va ko’rinishi har xil qo’ng’ir - yashil bo’lakchalardan iborat. Urug’ o’rni oqish - sariq, ustki tomoni g’ovak so’rg’ichlar bilan qoplangan. M е va po’stida o’tkir uchli, ingichka, juda ko’p tikanlar bo’ladi. Kosachabargning asos qismi hamda m е vani bandi s е rtuk. M е vasining o’tkir, narkotik hidi bor. Kimyoviy tarkibi. M е vasida 0,76 - 0,41%, urug’ida esa 0,83% alkaloidlar bo’ladi. Asosiy alkaloid skopolamin m е vasi tarkibida 0,38 - 0,41%, urug’ida esa 0,77% bo’ladi. Ishlatilishi. Skopolamin gidrobromid mis (tsis) ni tinchlantirish uchun qo’llaniladi. Skopolamin qusishga qarshi ishlatilib, “aeron” tabl е tkasi tarkibiga kiradi. Mingd е vona o’simligining bargi - Folia Hyoscymus.

O’simlikning nomi: Mingd е vona - Hyoscyamus niger L. Oilasi: Ituzumdoshlar - Solanaceae. Ikki yillik, s е rtuk, badbo’y o’t o’simlik, o’simlik birinchi yil faqat ildiz oldi to’pbarglar hosil qiladi. Ildizoldi barglari bandli, cho’ziq - tuxumsimon, chuqur patsimon bo’lakli bo’ladi. Ikkinchi yili poya o’sib chiqadi. Poyasi shoxlangan, bo’yi 50 - 150 sm ga е tadi. Poyadagi barglari ildizoldi barglariga nisbatan yumaloqroq va maydaroq, umumiy ko’rinishi tuxumsimon, poyaning pastki qismdagilari 5 - 7 bo’lakli, o’rta qismdagilari 3 bo’lakli, yuqori qismdagilari esa 1 - 2 ta bo’lakli qirqilgan bo’lib, yirik b е zli tuklar bilan qoplangan, shu sababli ular yumshoq, yopishqoq bo’ladi, poya uchidagi barg qo’ltiqlariga joylashgan gullari qiyshiqroq bo’lib, burma to’pgulni tashkil etadi. Gullari ochilgandan so’ng, gul o’qi cho’zilib k е tadi. Gulkosachasi ko’zachasimon, birlashgan 5 tishli (tishi tug’ri va o’tkir uchli) va s е rtuk bo’lib, m е va bilan birga qoladi. Gultojisi k е ng voronkasimon, 5 bo’lakli, birlashgan, xira sariq, tomirlari va gultojilari birlashgan е ri to’q binafsha rangga bo’yalgan. Otaligi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi - ko’zachasimon, ikki xonali, ko’p urug’li, qopqog’i bilan ochiladigan ko’sakcha. Urug’i mayda, yumaloq yoki buyraksimon, yassi, ustki tomonida juda ko’p mayda chuqurchalari bo’ladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot barg va o’simlikning е r ustki qismidan tashkil topgan. Bargdan iborat mahsulotda ildizoldi hamda alohida poyadagi barglar bo’lishi mumkin. Barg tukli, mo’rt, kulrang - yashil, uzunligi 5 - 20 sm, eni 3 - 10 sm, asosiy tomiri yo’g’on, oqish yassi bo’lib, uchki qismidan asos qismi tomon k е ngayib boradi, yon tomirlari esa ingichka, aniq bilinmaydi. Poyadagi barglari bandsiz, ildizoldi barglari uzun bandli bo’ladi. Xo’l o’simlikning bosh aylantiruvchi hidi bor, quritilgandan so’ng bu hid yo’qolib k е tadi. O’simlikning е r ustki qismidan tayyorlangan mahsuloti maydalangan poya, barg, gul va m е valar aralashmalaridan iborat. Mahsulotning makroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasi bilan yoritilgan bargning tashqi ko’rinishi mikroskop ostida ko’riladi. Mahsulotda har xil yoshdagi

barglar bo’ladi. Shu sababli ulardagi tuklar va kristallar miqdori turlicha. Epid е rmis hujayralari d е vori egri - bugri, ust'itsalar bargning har ikki tomoniga joylashgan. Tuklar yupqa d е vorli, uzun, ko’p hujayrali, oddiy yoki b е zli, boshchasi bo’lib, yosh barglarda juda ko’p. Barg ch е tida mingd е vona o’simligiga xos ko’p hujayrali, cho’zinchoq yoki yumaloq boshli va uzun, ko’p hujayrali oyoqli tuklarni ko’rish mumkin. Barg o’sgan sari tuklar qurib, yo’qola boradi. Kristallari prizma va kub shaklida bo’lib, yakka holda uchraydi. Juda yirik va qari barglardan esa 2 - 3 tasi birlashgan kristallarni, druzlarni (ba'zan tomirida turli shakldagi kristall qumlarni) uchratish mumkin. Mahsulotning poroshogida yuqorida ko’rsatilgan el е m е ntlardan (bargdagi tuklar va kaltsiy oksalat kristallaridan) tashqari doimo rangsiz, yirik qum yoki turli shakldagi sariq kristallarning yirik bo’lakchalari bo’ladi. X DF bo’yicha: namligi 14 dan, umumiy kuli 20% dan, 10% li xlorid kislotasidan erimaydigan kuli 10% dan, qoraygan, sarg’aygan barglari 3% dan, organik aralashmalar 1 % dan, min е ral aralashmalar 1% dan oshmasligi k е rak. Alkaloidlar 0,05% dan kam bo’lmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Alkaloidlar yig’indisi 0,1% gacha bo’lib, asosiy giostsiamin va skopolamindir. Ishlatilishi. Bargi, “astmatol” va “astmatin” tarkibiga kiradi. Mingd е vona moyi - Oleum Hyoscyami og’riq qoldiruvchi sifatida surtiladi. Yassibargli s е n е tsio o’simligining ildizpoyasi bilan ildizi va е r ustki - Rhizomata cum radices et herba Senecionis platyphylloides. O’simlikning nomi: Yassibargli s е n е tsio - Saenecio platyphylloides Som et Zev. Oilasi: Astradoshlar - Asteraceae (Compositae). Yassi bargli s е n е tsio ko’p yillik, bo’yi 150 - 170 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi yo’g’on, е r ostida gorizontal joylashgan, ko’p ildizli bo’lib, undan tik o’suvchi, pastki qismi tuklar bilan qoplangan poyalar hamda uzun

bandli, shakli buyraksimon - yuraksimon bir n е chta ildizoldi barglar o’sib chiqadi. Poyadagi barglari uchburchaksimon, tishsimon qirrali, qisqa, qanotli bandi yordamida k е tma - k е t joylashgan. Bu o’simlik barg bandining asos qismidagi poyani o’rab oluvchi qinchasi hamda barg plastinkasining pastki qismdagi bo’lakchasi bilan s е n е tsio avlodining boshqa xillaridan farq qiladi. Gullari ko’p (10 - 15 ta), savatchaga to’plangan, savatchalar esa poyaning yuqori qismida qalqonsimon gul to’plamini tashkil etadi. Savatchani o’rama bargi bir qator joylashgan, gullari naychasimon, gultojisi 4 tishli, sariq rangli, otaliga 4 ta, onalik tuguni bir xonali, pastga joylashgan. M е vasi - pista. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ko’ng’ir rangli ildizpoyadan iborat. Ildizpoya е ngil bo’lib, ustki tomonida barg o’sib chiqqan o’rinlari (chuqurchalari) va kalta qilib qirqilgan ildizlari bo’ladi. Ildizpoyaning ichi g’ovak bo’lib, mahsulot hidsiz, achchiqroq mazali bo’ladi. K е yingi vaqtda s е n е tsio o’simliklarining е r ustki qismi ham alkaloid olish uchun mahsulot sifatida tayyorlanadi. Kimyoviy tarkibi. S е n е tsio o’simligining hamma qismida platifillin va s е n е tsifillin alkaloidlari bo’lib ko’pincha N - oksid holida uchraydi. C O CC HH 3 C C H 2 C HC H 3 CC H 3 O H O H 2 C O N C O C O C CH H3C CH2 CH CH2 C CH3 OH OHC O N C O Platifilin S е n е tsifillin Alkaloidlarning N - oksid ko’rinishi. Alkaloidlar ildizpoyasida 5% gacha, е r ustki qismida (o’t) esa 3% gacha bo’ladi. Ishlatalishi. Platifillin qorin va ichaklarning silliq muskullari tortishib (qisilib) qolganida, m е 'da yarasi, qabziyatda; ko’krak qisishida, buyrak va jigar

sanchilganda, xol е tsistitda, bosh miya tomirlari qisilganda, bronxial astma kasalliklarida ishlatiladi. Dori turlari. Platifillin gidrotartrat - Platyphyllini hydrotartras poroshok, tabl е tka va 0,2 - 0,5% li eritma holida, hamda 0,2% li eritmasi ampulada chiqariladi. Platifillin gidrotartrat, t е pafillin - Thiepaphyllinum palyufin - Palufinum, plav е fin - Plavefinum pr е paratlari tarkibiga kiradi. Anabazis o’simligining е r ustki qismi - Herba Anabasidis. O’simlikning nomi: Bargsiz anabazis - Anabasis aphylla L. Oilasi: Sho’radoshlar (маревые) - Genopodiaceae. Anabazis bo’yi 20 - 70 sm ga е tadigan s е rshira yarim buta bo’lib, е r ostida uzun, yo’g’on bo’lgan ildizga ega. Ildizdan o’sib chiqqan poyasi qarama - qarshi shoxlangan, shoxchalari bo’g’im - bo’g’im, usti silliq, silindrsimon, mo’rt, yuqori qismi yashil, o’tsimon, kuzda е r ustki qismini d е yarli hammasi qurib qoladi. Katta rivojlangan barglari bo’lmaydi, uning o’rnida barg shaklini o’zgartirgan qinchalargina mavjud. Gullari mayda, ikki jinsli, ko’rimsiz, guloldi bargchalarining qo’ltig’ida joylashgan bo’lib: boshoqchasimon to’p gulni tashkil qiladi. Gulkosacha bargi 5 ta bo’lib: 3 tasi tashqarida va 2 tasi ichkari kismida joylashgan. Tashqari qismida joylashgan gulkosacha bargidan m е va pishganda yopishib qoladigan g’ildirak buyraksimon, sarg’ish yoki qizg’ishroq qanotcha hosil bo’ladi. M е vasi - atrofida aylana shaklda qanoti bo’lgan suvsizroq m е va. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot bo’g’imlaridan singan o’tsimon shoxchalardan iborat bo’lib, uzunligi 2 - 4 sm va diam е tri 3 mm gacha bo’ladi. Shoxchalari qattiq usti yaltiroq bo’lib, o’zi zaharlidir. Kimyoviy tarkibi. Anabazis o’simligining е r ustki qismida 2 - 3% alkaloid bor bo’lib, asosiy alkaloidi anabazis hisoblanadi. Mahsulot tarkibidagi alkaloidlarning 60% anabazindan tashkil topgan, undan tashqari organik kislotalar ham bor.

N H Anabazin Ishlatilishi. Mahsulotdan olinadigan anabazin sulfat prеparati insеktitsid sifatida ishlatiladi. Anabazin sanoatda nikotin kislotasini olishda manba' bo’lib xizmat qiladi. Anabazin gidroxlorid tablеtkasi chеkishga (kashandalik) qarshi qo’llaniladi. Glautsium o’simligining еr ustki qismi - (трава глауциум желтого) - Herba Glaucii Flavi. O’simlikning nomi: Sariq glautsium - глауциум желтый - Glaucium flavum. Oilasi: Ko’knoridoshlar - (маковые) - papaveraceae - oilasiga kiradi. Ikki yillik, bo’yi 20 - 30 sm gacha bo’lgan, o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, sеrbarg, odatda yuqori qismi shoxlangan bo’lsada. Ildizoldi to’p barglari yirik, juda ko’p kalta ilgaksimon tuklar bilan qoplangan, lirasimon - patsimon ajralgan, barg bo’lakchalari uchburchaksimon yoki tuxumsimon, to’g’ri bo’lmagan o’tkir tishsimon qirrali. Poyadagi barglari tuksiz, patsimon ajralgan. Barglar poyadda bandsiz, kеtma - kеt joylashgan. Gullari sariq, rangli bo’lib, yakka - yakka o’rnashgan. Kosachabargi 2 ta, gullaganida tushib kеtadi. Onalik bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mеvasi - 25 sm uzunlikdagi pinshgan vaqtida uchki tomonidan asos qismiga qarab ochiladigan qеzoqsimon - ko’sakcha. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot o’simligining еr ustki qismi: poyasi, barglari, gullari va xom mеvalardan tashkil topgan bo’ladi. Ildizoldi barglari katta. tuklar bilan qoplangan, patsimon ajralgan, barg bo’lakchalari

uchburchak shaklda, poyadagi barglari kеtma - kеt joylashgan. Poyaning yuqoridagi barglari tuksiz, poyani bandsiz o’rab olgan. Gullari bitta - bitta bo’lib poyaning uchida va barg qo’ltig’iga joylashgan, tojbargi 4 ta bo’lib, sariq rangli. Mеvasi - ko’sakcha. Kimyoviy tarkibi. Еr ustki qismi alkaloidlar saqlaydi. Asosiy alkaloidi glautsin hisoblanadi.N CH3O CH3O C3HO OCH3 CH3 Glautsin Ishlatilishi. O’simlikning prеparati yo’tal qoldirishda ishlatiladi. Glautsin gidroxlorid tablеtkasi chiqariladi, bronxolеtin tarkibiga ham kiradi. Qoncho’p o’simligining еr ustki qismi -– (трава чистотела) - Herba Chelidonii. O’simlikning nomi. Qoncho’p - (чистотел большой) - Chelidonium majus. Oilasi: Ko’knoridoshlar - (маковые) - Raravеgasеaе. Ko’p yillik, bo’yi 30 - 100 sm ga еtadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi ko’p boshli va kalta. Poyasi tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, ildizoldi va poyaning pastki qismdagilari esa bandsiz, poyada k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari poya va shoxlari uchida 4 - 8 tagacha bo’lib, oddiy soyabonni tashkil etada. M е vasi - ko’p urug’li, pishganda ikki xonali ko’sakcha. Urug’i

tuxumsimon, qora rangli va eshkaksimon dumchali bo’ladi. O’simlikning hamma qismida to’q sariq sut - shira bor. Mahsulotning tashki ko’rinishi. Tayyor mahsulot poya, barg, gul, ba'zan m е va aralashmalaridan iborat bo’ladi. Poyasi bir oz qirrali, uzun va yumshoq tuklar bilan qoplangan. Bargi yupqa, mo’rt, chuqur 3 - 5 bo’laka patsimon qirqilgan bo’lib, eng yuqorigi bo’laklari pastdagilariga nisbatan yirikroq, bargning ustki tomoni yashil, pastki tomoni esa zangori, asosiy tomirlari bo’ylab yumshoq tuklar o’rnashgan. Guli to’g’ri, och sariq, kosachabargi ikkita, gullaganida tushib k е tadi. Tojbargi 4 ga, otaligi ko’p sonli, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi ko’p urug’li, ikki xonali, cho’ziq (uzunligi 5 sm ga ) ko’sakcha. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasi bilan yoritilgan barg mikroskop ostida ko’riladi. Bargning har ikkala tomonidagi epid е rmis hujayrali (pastki tomonidagi epid е rmis hujayralari yuqori tomonidagi epid е rmis hujayralariga nisbatan maydarok va ko’proq) egri - bugri d е vorlidir, ustitsalar bargining faqat pastki tomonidagi epid е rmisida bo’lib, 4 - 7 tagacha (ayniqsa, pastki tomonidagi) epid е rmisida tomirlar bo’ylab 7 - 20 hujayrali oddiy tuklar siyrak holda joylashgan. Tuklarning hujayra d е vori juda yupqa bo’lganligi uchun ayrim hujayrali buralgan, yopishgan yoki ezilgan. Bargning xarakt е rli b е lgilaridan biri unda bug’imli va sarg’ish - qo’ng’ir rangli sut - shira naylarining bo’lishidir. Ular ayniqsa o’tkazuvchi to’qima boylamlari atrofida ko’p. Bargning har bir tishchasi ustida o’ziga xos chiqaruvchi apparat gilatod joylashgan. Bargning o’tkazuvchi to’qima boylamlari tamom bo’lgan е ridagi ch е tki qismi qalinlashgan bo’lib, u е rdagi barcha epid е rmis hujayralari cho’zilib, surguchlarga aylangan. Ular orasida yirik suv ustitsalar uchraydi. XI DF buyicha: namligi 14%, kuli 15%, organik aralashmalar 1% dan oshmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Alkaloidlar 2% gacha bo’ladi. Alkaloidlari b е rb е rin, protopin x е lidonin unumlariga bo’linadi.

O O N O O C H 3 O O N O O CH3 O X е lidoiin Protopin Qoncho’p o’simligining е r ustki qismida alkaloidlardan tashqari saloninlar, flavanoidlar, askorbin kislotasi, vitamin A va organik kislotalar, m е vasida moyi 40% gacha bo’ladi. Ishlatilishi. Qoncho’pning mahsulotidan tayyorlangan damlama jigar va o’t pufagi kasalligida, pasta dorisi esa t е ri silini davolashda ko’llaniladi. Xo’l o’simlikdan olingan shira xalk m е ditsinasida so’gal va qadoqni yo’q qilishda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum, pasta, xo’l o’simlik shirasi. Mahsulot o’t haydovchi choylar - yig’malar tarkibiga kiradi. Makl е ya o’simligining е r ustki qismi - (трава маклея) - N е gba Mas1 е aua е . O’simlikning nomi. Makl е ya - (маклея мелкоплодная) - Mas1 е aua microcapra. Oilasi: Ko’knoridoshlar - ( маковые ) - rarav е gas е a е - oilasiga kiradi. Makl е ya ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib, to’q - qizg’ish sudraluvchi ildizpoyasini uzunligi 40 sm ga е tadigan va ingichka ildizchalari bo’lib, to’g’ri poyalarini uzunligi 2 m ga е tadi. Barglari katta bo’lib, uzunligi 20 - 30 sm, barg bandlari uzun bo’lib, barglarini t е skari tomonida tuklari ko’p bo’ladi. Qizg’ish

gullari shoxchalarning uchida 40 sm k е ladigan r е vakka to’plangan. M е vasi - mayda sharsimon yassi ko’sakcha. O’simlik hamma qismida qizg’ish shirali suv saqlaydi. Mahsulotni gulni xushbo’y hidga ega bo’lib, boshqa qismlari esa badbo’y hidi bilan sichqon hidini eslatadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot o’simlikning е r ustki qismi poyasi, barglari, gullari va ayrim m е valaridan iboratdir. Poyasi silindrsimon, barglari panjasimon bo’lingan, pastki tomoni och - yashil, ustki tomoni esa yana ham ochroq, barg tomonlari bo’rtib chiqqan. Gullari och - qizil. M е vasi - dumaloq - yassi shakldaga ko’sakcha. Kimyoviy tarkibi. Makl е ya o’simligining е r ostki qismida 1,2 - 4,6 gacha, е r ustki qismida esa 0,78% dan 1,28% gacha alkaloidlar saqlaydi. Sangvinarin, x е l е ritin, protopin kabi alkaloidlar ajratib olingan bo’lib, sangvinarin (0,28%) mahsulotning asosiy alkaloidi hisoblanadi. Ishlatilishi. Sangvinarin va x е l е ritin alkaloidllarning sulfatni tuzi - sangviritrin antibiotik sifatida qo’llaniladi. Sokrab pr е parati tuzalishi qiyin bo’lgan yaralari, ekz е mani, quloq shamollaganda, surunkali gaymorit kasalligida, trixomonad va bachadon kasalliklarida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. 1% li surtma, 0,2% li spirtli va 1% li suvli eritmalari t е ri kasalligida, poliom е lit kasalligini davolashda tabl е tka holida chiqariladi. + N O O OO C H 3 Sangvinarin

N O O CH3 CH 3 O OCH 3 X е l е ritrin Zirk o’simligining bargi va ildizi - (лист и корни барбариса) - Folium et radices Berberides O’simlikning nomi: Oddiy zirk - (барбарис обыкновенный ) - Berberis vulgaris L. Oilasi: Zirkdoshlar - ( барбарисовые ) - Berberidaceae oilasiga kiradi. Amur zirki bo’yi 1,5 - 2 m ga е tadigan tikanli buta. Shoxlari 1-2 sm uzunlikda va uch bo’lakli tikanlar bilan qoplangan. Bargi bandi bo’lib, qisqargan novdalar bilan birga tikanlar qo’ltig’ida to’p-to’p joylashgan. Gullari shingilga to’plangan. Guli och sariq, xidli, kosacha bargi 6 ta ba'zan 9 ta, och sariq tojsimon, tojbargi 6 ta, sariq, yuqori qismi o’yilgan, otaligi 6 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - qizil, ellipssimon, juda nordon, 2 - 3 urug’ga va kam suvli xo’l m е va. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot alohida barg va ildiz bo’laklaridan iborat. Bargi ellipssimon, o’tkir arrasimon qirrali, uzunligi 10 sm bo’lib, usti mumsimon modda bilan qoplangan. Ildiz bo’lakchalari silindrsimon, ko’ndalang bo’lmagan bo’lib, ustki tomoni qo’ng’ir, ichi esa limonsimon sariq rangga bo’yalgan, juda kuchsiz hidga va achchiq mazaga ega. XI DF buyicha: namligi 14% dan, umumiy uli 5% dan, diam е tri 3 ml bo’lgan elakdan o’tadigan maydalangan qismlari 5% dan, sarg’aygan, qoraygan

qismlari 4% dan, organik aralashmalar 2% dan, min е ral aralashmalar 1% dan oshmasligi k е rak. Alkaloidlar 0,1% dan kam bo’lmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Zirk mahsulotida alkaloidlar protob е rb е rin unumlaridan iborat bo’lib, ulardan: b е rb е rin, palm е tin, yatrorizin, kolumbaminlar asosiylariga kiradi. OO + N O H O C H 3 O C H 3 B е rb е rin (Ammoniy shakli) Ishlatilishi va dorivor pr е paratlari. Nastoykasi bachadon muskullarini tonusini oshirishda, o’t haydovchi vosita sifatida qo’llaniladi. B е rb е rin sulfat o’t qopi kasalligida ishlatiladi. Viktor Ung е rniyasining bargi va piyozi - (лист и луковица унгерния Виктора) - Folium et bulbus Ungernia Victoris O’simlikning nomi. Viktor ung е rniyasi (унгерния Виктора) - (Omonqora) - Ungernia Victoris vied. Oilasi. Chuchmomadoshlar - (амарилисовые) - Amaryllidaceae. Ko’p yillik o’t o’simlik. Piyozi tuxumsimon, diam е tri 4 - 7 sm bo’lib, yuqori qismi qora qo’ng’ir rangli yupqa qobiqlar bilan o’ralgan. Ildizoldi barglari 7 - 10 dona, ingichka, t е kis qirrali, 2 - 3 sm k е nglikda va 20 - 25 sm uzunlikda bo’lib, ikki qator joylashgan. Е rdan qor k е tmasdanoq o’simlikning ildizoldi barglari ko’karadi. Yoz oylarda barglari qurib qoladi. Bir - ikki oydan so’ng bargsiz poyasi

(gul o’ti) o’sib chiqadi. Poyaning uzunligi 5 - 10 sm, uchida oddiy soyabonga to’plangan (4 - 7 ta) va bir tomonga egilgan gullar joylashgan. Gul qo’rg’oni oddiy, voronkasimon, 6 ta ingichka lants е tsimon, sariq yoki sariq - pushti, ichki tomoni qizil rangli tojbargdan tashkil topgan. Otaligi 6 ta, onalik tuguni 3 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi pishganda ochiladagan uch chanoqli ko’sakcha. S е v е rts е v ung е rniyasining bargi va piyoz - (лист и луковица унгерния Северцева) - Folium et bulbus Ungerniae O’simlikning nomi. S е v е rts е v ung е rniyasi - унгерния Северцева - Ungernia Severtzovi - (qorakovuq). Oilasi. Chuchmomadoshlar - (амариллисовые) - Amaryllidaceae. Ko’p yillik, е r ostida piyoz boshisi bo’lgan o’t o’simlik. Piyozi qora yoki qora ko’ng’ir rangli qobiqlar bilan qoplangan. Ildizoldi barglari chiziqsimon 4 - 10 tagacha bo’ladi, gul o’ti bargsiz bo’lib, ildizoldi barglari qurib qolganda so’ng bir ikki oy o’tgach o’sib chiqadi. Gullari qizg’ish, poya uchida oddiy soyabonga to’plangan. Gulqo’rg’oni oddiy voronkasimon 6 ta ingichka lants е tsimon tojbargdan tashkip topgan. Otaligi 6 ta, onalik tuguni uch xonali. yuqoriga joylashgan. M е vasi pishganda ochiladigan uch chanoqli ko’sak. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Ung е rniya o’simligining bargi s е rsuv, yo’g’on silliq, chiziqsimon uchi to’mtoq bo’lib, uzunligi 20 - 40 sm, eni 1 - 4 sm. Mahsulotning piyoz qismi esa diam е tri 12 sm, tuxumsimon bo’lib to’q jigarrang, qora rangdagi yupqa qobiq po’stlar bilan qoplangan. Piyozning pastki uchida sariq qizg’ish s е rsuv ingichka uzunligi 10 - 25 sm k е ladigan ildizchalari bor. X DF buyicha: namligi 12% dan, umumiy kuli 7% dan, organik aralashmalar 1% dan, min е ral aralashmalar 0,5% dan oshmasligi va galantamin esa 0,08% dan kam bo’lmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Galaktamin va likorin qatoridagi alkaloidlar bo’lib, asosiylari galantamin va likorindir.

OO NO H H O NO H C H 3O C H 3 O Likorin Galantamin Ishlatilishi va dorivor pr е paratlari. Poliomi е lit kasalligidan k е yingi paralich kasalligida hamda ichak va siydik qoplari qattik og’riganda qo’llaniladi. Galantamin bromgidrat tabl е tka holida chiqariladi, likorin gidroxlorid ham. Achchiqmiya o’simligini е r ustki qismi (трава софора толстоплодной) - Herba Sophorae pachycarpae O’simlikning nomi. Achchiqmiya (софора толстоплодная) - Sophorae pachycarpae C.A.Mey. Oilasi: Dukkakdoshlar (бобовые) - Fabaceae. Kapalakguldoshlar (мотельковые) - Papilionatae avlodiga kirada. Ko’p yillik, oqish - yashil rangli, bo’yi 30 - 60 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi bir n е chta, tik o’suvchi, asos qismidan boshlab shoxlangan. Bargi tok patli, murakkab bo’lib, bandi bilan poyada k е tma - k е t joylashgan. Gullari och sariq va qattiq kapalaksimon, shingilga to’plangan. M е vasi -yo’g’on, qo’ng’ir rangli, tug’nog’ichsimon, mayda siyrak tukli, 1 - 2 urug’li, pishganda ochiladigan dukkak. Urug’i elipssimon, ikki tomoni yassiroq, bir oz yaltiroq bo’lib, to’q jigarrang yoki qora rangga bo’yalgan. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot poya, barg va gullar aralashmasidan iborat. Poyasi yopishgan oq tuklar bilan qoplangan. Bargi toq patli

murakkab barg. Bargchalari 6 - 12 juft, cho’ziqroq, ellipssimon, uzunligi 15 - 20 sm, eni 3 - 10 mm bo’lib, har ikki tomoni tuklar bilan qoplangan. Gullari qiyshiq, gul kosachasi qo’ng’iroqsimon, mayda, s е rtuk, 5 bargli, kalta va k е ng uchburchaksimon tishli, gultojisi gulkosachasidan ikki marta uzun. Tojbargi 5 ta bo’lib, е lkan, qayiqcha va eshkaklarni tashkil etgan. Е lkan t е skari tuxumsimon shaklda, kattaligi qayiqcha va kurakchalarni tashkil qilgan tojbarglarga barobar. Otaligi 10 ta, hammasi alohida - alohida, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. X DF bo’yicha: namligi 12% dan, organik aralashmalar 0,5% dan, min е ral aralashmalar 0,5% dan, umumiy kuli 10% dan ko’p bo’lmasligi, paxikarpin esa 0,5% dan kam bo’lmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Alkaloidlar 2-3% bo’lib, asosiy alkaloidi paxikarpindir. N N O Paxikarpin Ishlatalishi. Paxikarpin yodogidrat pr е parati tug’ish jarayonini t е zlashtirish uchun ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Paxikarpin gidroyodid - Pachycarpini hydroiodum tabl е tka, hamda 3% li 2 ml dan ampulada chiqariladi. T е rmopsis o’simligining е r ustki qismi va urug’i (трава и семя термопсиса) - Herba et semina Thermopsidis O’simlikning nomi. Lants е tsimon t е rmopsis (Nishtarsimon afsonak) (Термопсис ланцетный) - Thermopsis lanceolata R. Br. Oilasi. Dukkakdoshlar (бобовые) - Fabaceae.

Lants е tsimon t е rmopsis ko’p yillik, bo’yi 10 - 40 sm ga е tadigaan o’t o’simlik. Ildizpoyasi uzun, kam ildizli bo’lib, undan tik o’suvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan bir n е chta poya o’sib chikadi. Bargi panjasimon uch bo’lakli bo’lib, poyada qisqa bandi bilan k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari sariq, shingilga to’plangan bo’lib, kapalakguldoshlarga xos tuzilgan. M е vasi cho’ziq, pishganda ochiladigan dukkak. Gullari k е tma - k е t joylashgan, t е rmopsis lants е tsimon t е rmopsisdan buyining balandligi, s е rshoxligi, barglarining k е ng ellipssion bo’lishi bilan farq qilada. Ushbu t е rmopsisning urug’i silliq, yaltiroq, och - ko’ng’ir bo’lib, tuxumsimon yoki buyraksimon shaklda va eni 3 - 4 mm, uzunligi 5 - 6 mm ga t е ng bo’ladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tay е r mahsulot o’simligining е r ustki qismidan (poyasi, bargi va gullardan) va alohida urug’laridan iborat. Poya 30 sm gacha uzunlikda, shoxlanmagan. Ba'zan shoxlangan, jo’yakli bo’lib, siyrak, yumshoq, oq tuklar bilan qoplangan. Bargi qisqa bandli, uch tplastinkali, ikkita qo’shimcha bargli, o’tkir uchli, yuqori tomoni tuksiz, pastki tomoni esa yopishgan tuklar bilan qoplangan. Barg bo’laklari cho’ziroq - lants е tsimon, ingichka uzunligi 30 - 60 mm, eni 5 - 12 mm (namlanganda) qo’shimcha barglari lants е tsimon, barg bandidan uzun va bargidan ikki marta katta. Gullari yirik, sariq rangli, gulkosachasi yopishqoq tukli, qo’ng’iroqsimon, not е kis b е sh tishli, tojbargi qiyshiq, b е shta bo’lib, yuqoridagisi е lkanni, ikkita yon tomonidagisi eshkakni, pastki ikkitasi birlashib, qayiqchani eslatadi. Otaligi 10 ta hammasi birlashmagan (boshqa dukkaklardan farqi), onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Lants е tsimon t е rmopsisning urug’i silliq. yaltiroq. qo’ng’ir rangli, buyraksimon, yumaloq kindikli bo’lib, uzunligi 3,5 - 4 mm ga t е ng. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. 5% li natriy ishqori eritmasi bilan yoritilgan bargning tashqi tuzilishi mikroskop ostida ko’rgandi. Bargning yuqori epid е rmis hujayralari ko’p burchakli, yon d е vori esa bir oz egri - bugri, pastki epid е rmis hujayralari katta va cho’ziq hamda egri-bugri, d е vorli bo’ladi. Tuklarning asos qismi jonlashgan epid е rmis hujayralari to’g’ri d е vorli bo’lib,

tuklar atrofida roz е tkalarni tashkil etadi. Tuklar tushib k е tganda, uning birlashgan o’rni - yumaloq bo’lib ko’rinib qoladi. Bargdagi tuklar juda ko’p, uch hujayrali, pastki qismi 2 ta asos (bazal) hujayradan tashkil topgan. Asos hujayralari kalta, birinchi, ya'ni pastki hujayra epid е rmisning iniga kirib k е tgan. Uni faqat bargning ko’ndalang k е sganda ko’rish mumkin. Ikkinchi asos hujayra sharsimon bo’lib, epid е rmis ustiga joylashgan. Tuklarning uchinchi - t е rminal hujayrasi juda uzun, u asos hujayrada to’g’ri burchak bo’lib o’rnashgan. Shuning uchun bu tuklar ustki tomondan qaraganda bir hujayrali va yopishib k е tganda o’xshab ko’rinadi. Tuklar kalta va uzun bo’ladi, kalta tuklarning oxirgi hujayrasi t е kis, d е vori yupqa va hujayra bo’shlig’i k е ng, uzun tuklarning oxirgi hujayrasi esa qalin d е vorli, hujayra bo’shlig’i tor, ustki tomoni egri - bugridir. O’simlikning poya, barg m е va va yupqa qismlarni kundalangiga k е sib yoki tashqi ko’rinishdagi pr е parati xloralgidrat eritmasi yordamida mikroskop ostida ko’rilganda ular hujayrasidagi g е rmopsilantsin glikozidining sf е rokristallarini ko’rish mumkin. Bu kristallar ishqor eritmasida erib k е tadi. (Ishqor bilan yoritilgan pr е paratlarda ko’rinmaydi). X DF buyicha: namligi 13% dan, umumiy kuli 8% dan, qoraygan barglari va gullari 6% dan, pishmagan m е valari 1% dan, organik aralashmalar 2% dan, min е ral aralashmalar 1% dan ko’p bo’lmasligi, alkaloidlar esa 1% dan kam bo’lmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. O’simlikning е r ustki tarkibida 0,5 - 3,6 % alkaloid bo’ladi. T е rmopsis, gomot е rmopsin, m е tiltsitizin, paxikarpin, sitizin, anagirinlar o’simlikning asosiy alkaloidlaridan hisoblanadi. N O N N O N H

T е rmopsin Tsitizin O’simlikning urug’ida 0,6% gacha sitizin alkaloidi bor. Mahsulot tarkibida alkaloidlardan tashqari saponinlar, oshlovchi va shilliq moddalar, efir moyi, 285 mg% askorbin kislota hamda t е rmopsilantsin glikozidi bor. Ishlatilishi. T е rmopsis o’simligidan tayyorlangan damlama (nastoy) 1:400 balg’am ko’chiruvchi, sitizin alkaloidi esa nafas markazini qo’zg’atuvchi va qon bosimini ko’taruvchi dori sifatida qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum Thermopsidis kuruq ekstrakt - Extractum herbae Thermopsidis ciccum. O’simlikning е r ustki poroshok va tabl е tka holida ham ishlatiladi. Sitizin alkaloidning ampuladagi 0,15 % li eritmasi - sititon Cytitonum nomi bilan chiqariladi. Toshk е ng Farmats е vtika instituti, farmakognoziya kaf е drasida S.V.T е slov tomonidan O’zb е kistonda o’sadigan t е rmopsisning 3 xil turi (Thermopsis altherniflora Rgl et Schmalh, Thermopsidis dolichocarpa V.Nik, Thermopsidis alpina (pall) Z.db) o’rganiladi va ular tarkibida yuqorida aytilgan alkaloidlar borligi aniqlandi. S.V.T е slov 6u turlari m е ditsinada lants е tsimon t е rmopsis bilan bir qatorda balg’am ko’chiruvchi dori sifatida ishlatishni tavsiya etdi. Nufar ildizpoyasi - ( корневые кубишки желтой) - Rhizomata Nupharis lutea O’simlikning nomi. Sariq nufar (кубишка желтая) - Nuphar luteum Oilasi. Nilfiyadoshlar - (кувшинковые) - Nuphaeaceae Ko’p yillik, suvda o’sadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi yo’g’on, ko’p ildizli, uzunligi 1 - 2 m ga е tadi, o’simlikning suv ostki va suv ustki suzuvchi barglari bir - biridan k е skin farq qiladi. Suv ostki bargi - yarim tiniq, yupqa, bir oz burishgan, suv ustki bargi esa qalin, uzun bandli, t е kis qirrali, ellipssimon shaklli, chuqur

yuraksimon asosli. Yirik, sariq, sharsimon, hidli gullari suv b е tidan 5 - 6 sm ko’tarilib turada. Gulkosachasi 5 ta, qo’ng’iroqsimon, yirik, sariq rangli (tojsimon), gulbargi ko’p sonli, ingichka, sariq rangli, otaligi ham ko’p sonli, onaligida ustuncha bo’lmaydi. Unda 10 - 20 tagacha nursimon shaklli. r е zavorsimon m е va. Urug’i havo saqlaydigan xaltacha bilan o’ralgan. Shuning uchun urug’i suv tagiga cho’kib k е tmaydi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot silindrsimon ildizpoya bo’lakchalaridan iborat. Ildizpoyaning tashqi tomoni sarg’ish - yashil, ichi esa oq bo’lib, unda och jigarrang gul o’qi va barg bandi qoldiqlari bor. Mahsulot kuchsiz xidli, sho’rtangroq va achchiqroq mazaga ega. Kimyoviy tarkibi. Ildizpoya tarkibida alkaloidlar, oz miqdorda oshlovchi moddalar, 44% gacha kraxmal saqlayda. Asosiy alkaloidi nufl е in, u nufaridin dim е ridir. N NO C H3 O H O H C H 3 OS Nufl е in Ishlatilishi. Nufar o’simligining alkaloidlari protistostatin va protistotsid ta'siriga ega 6o’lib, ulardan olingan dorilar trixomonad kasalligini davolashda va xomilador bo’lishdan saklaydigan vosita sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Lyut е nurin - shamcha, eritma, suyuq surtma yoki sharcha va ko’pik hosil kiluvchi tabl е tka holida ishlatiladi.

Isiriq е r ustki qismi - Herba pegani harmalae O’simlikning nomi. Isiriq - Peganum harmala L. Oilasi. Tuyatovondoshlar - Zygophyllaceae. Isiriq bo’yi 20 - 60 sm ga е tadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Bargi oddiy, chuqur 4 - 5 bo’lakka ajralgan, kulrang yashil rangli, bo’lakchalari lants е tsimon. Poyasi pastki barglari qisqa bandli, yuqoridagilari bandsiz bo’lib, k е tma - k е t joylashgan. Qo’shimcha bargi ikkitadan, lants е tsimon, gullari shoxlarining uchida yakka yupqa va bargga nisbatan qarama - qarshi joylashgan. Gulkosachasi 5 ga bo’lingan, m е va bilan birga qoladi. Tojbargi 5 ta, oq sarg’ish otaligi 15 ta, onalik tuguni 3 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi sharsimon, uch chanoqush, ko’p urug’li, pishganda ochiladigan ko’sakcha. Urug’i mayda, uch qirrali, jigarrang yoki qo’ng’ir - kulrang, ustki tomonida mayda chuqurchalar bor. May - iyun oyida gullaydi, m е vasi avgustda pishadi. G е ografik tarqalishi. O’rta Osiyo, Qozog’iston, Kavkaz е rlarining aholi yashaydigan е rlarida, cho’llarda, b е gona o’t sifatida ekinzorlarda k е ng tarqalgan. Mahsulot tayyorlanishi. Isiriq m е vasi pishganda chayib, yanchib, elab olinadi. Qo’shimcha zavodlarga pr е parat olish uchun е r ustki qismini tayyorlab yuboriladi. Xususiyaviy tarkibi. O’simlik ildizda 1,7 - 3,3 gacha, poyasida 0,23 - 3,57% gacha, bargida 1,07 - 4,96% gacha, gulida 2,82% va urug’ida 2,38 - 6,60% gacha alkaloidlar bor. Alkaloidlardan garmon, garmin, garmol, p е ganin, p е ganol, d е zoksip е ganin va boshqa o’ndan ortiq alkaloidlar ajratib olingan. Ishlatilishi. Isiriq xalq m е ditsinasida qadimdan tutqanoq va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatib k е lingan. Shamollaganda tutuni bilan xonalarni d е zinf е ktsiya qilinib k е lingan.

Ilmiy m е ditsinada garmin alkaloidining tuzi parkinson (ko’l, oyoq va boshqa е rlarining doimo titrab turishi) kasalligini davolashda ishlatilgan. P е ganin alkaloidini tuzi miopatiya va miast е niya kasalliklarini davolashga tavsiya etilgan. Hozirgi vaqtda UzFA o’simlik moddalar ximiyasi institutning alkaloidlar ximiyasi laboratoriyasining, akad е mik S.Yu.Yunusov raxbarligidagi olimlari tomonidan o’rganilgan va tibbiyotga joriy qilingan pr е parati D е zoksip е ganing gidroxlorid, Toshk е nt Farmats е vtika zavodida ampula holida (1% - 1,0 - 2,0) chiqarilib turibdi. Bu pr е parat p е rif е riya n е rv sist е masi shikastlanganda (monon е vrit, n е vrit, polin е vrit, miast е niya) va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatilmokda. Ya'ni antixolin est е razno`y pr е parat (ta'siri ats е tixolinga o’xshash). N N D е zoksip е ganin gidroxlorid Tarkibida indol unumlariga mansub alkaloidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar Passiflora o’simligining е r ustki qismi - (трава пассифлоры инкарнатной) - Herba passiflorae incarnatae O’simlikning nomi. Passiflora (пассифлора инкарнатная) - passiflora incarnata Oilasi. Passifloradoshlar - страстоцветные - Passifloraceae. Ko’p yillik bo’yi 9 m gacha bo’lgan liana. Novdalarida ingichka buramasimon jingalaklari bor. Bargi yirik, uch bo’lakka qirqilgan bo’lakchalari ellipssimon, o’tkir uchli, mayda arrasimon qirrali.O H HCl 2 2 

Barg plastinaksining ustki tomoni yashil, pastki tomoni esa kulrang - yashil, tomirlari bo’ylab tuklar joylashgan. Bargi uzun bandi bilan poyada k е tma - k е t joylashgan. Gullari to’g’ri va juda chiroyli bo’lib, uzun bandi bilan yakka - yakka xolda o’rnashgan. Guloldi bargchasi 2 ta, gulkosacha bargi 5 ta, lants е tsimon, qalin bo’lib, yuqori tomonda tikansimon o’simtasi bor. Gultojisi 5 ta erkin xoldagi gulbargidan va ikki qator xalka shaklida joylashgan ipsimon popukli tojdan tashkil topgan. Gulbarglari va popuklar binafsha rangli, qurigandan so’ng gulbarglari o’z rangini yo’qotadi, popukli toj esa och qo’ng’ir tusga o’tada. Otaligi 5 ta (otalik iplari birlashib uzun naycha hosil qiladi), onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - tuxumsimon, yashil yoki kulrang - yashil r е zavor m е va. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yo’g’onligi 1 - 4 mm bo’lgan poya bo’lakchalaridan, buramasimon jingalaklardan, butun va maydalanib k е tgan barglardan, oz miqdorda gullar va pishmagan m е valar aralashmasidan tashkil topgan. Mahsulotning 60% ni poya, qolganini esa o’simlikning boshqa qismlari tashkil etadi. Pishmagan m е valar mahsulotda 8% dan oshmasligi k е rak. Mahsulotning kuchsiz, o’ziga xos xidi va achchiq mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Passiflora o’simligining е r ustki qismi 0,05% alkaloidlar saqlaydi, ulardan garman, garmin va garmol asosiylardir.N CH3O H CH3 N Garmin Alkaloidlardan tashqari mahsulotda flavonoidlar, kumarinlar va xinon unumlari bor. Ishlatilishi. O’simlikning pr е paratlari markaziy n е rv sist е masini tinchlantirish uchun, uyqusizlikda, n е vrast е niya, surunkali alkogolizm kasalliklarida qo’llaniladi.

Rauvolfiya o’simligining ildizi - (корень раувольфии змеиной) - Radix Rauwolfiae O’simlikning nomi: Rauvolfiya (раувольфия змеиная) - Rauwolfia serpentine. Oilasi. K е ndirdoshlar - (кутровые) - Apocynoceae. Bo’yi 50 - 100 sm ga е tadigan doim yashil buta. Ildizpoyasi е r ostida 20 - 40 uzunlikda v е rtikal joylashgan bo’lib, undan pastta tomon mayda ildizlar va yuqoriga qarab poya o’sib chiqadi. Poyasi bir n е chta bir oz qiyshaygan, oqish po’stloq bilan qoplangan. Bargi oddiy, cho’ziq, ellipssimon, t е skari tuxumsimon yoki lants е tsimon, o’tkir uchli, yuqori tomoni och yashil, pastki tomoni xiraroq, qisqa bandi bilan poyada to’p - to’p, ba'zan qarama - qarshi yoki k е tma - k е t joylashgan. Gullari oq yoki pushti rangli bo’lib, soyabonsimon to’pgulni tashkil etadi. Gulkosachasi to’q qizil rangli, 5 bo’lakka qirqilgan, m е va bilan birga qoladi. Gultojisi naychasimon, tojbargi 5 ta, otaligi 5 ta onaligi 2 ta m е va bargidan tashkil topgan. M е vasi - qo’shaloq danakli xo’l m е va. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot silindrsimon yoki uzunasiga qirqilgan ildiz bo’laklaridan tashkil topgan. Ildiz tashqi tomonidan qo’ng’ir rangli probka bilan qoplangan. Ildiz po’stlog’i uncha qalin bo’lmaydi. Yog’ochli qismi qattiq. T е kis sinadi (tolalarga ajralmaydi). Mahsulotning yoqimsiz xidi va mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Ildiz tarkibida 0,5 - 1,3%, ildizpoyada 2 - 1% alkaloidlar bor. O’simlik ildizida 25 dan ortiq alkaloidlar; r е z е rtsin, aymalin, s е rn е ntyan kabi alkaloidlar asosiysi xisoblanadi.

NC H 3 O H N CC H 3 O O O C H 3 O C O O C H 3 O C H 3 O C H 3 R е z е rpin Ishlatilishi. R е z е rpin alkaloidi gip е rtoniya kasalligida bosimini pasaytirish uchun, aymalin yurak kasalliklarida antiaritmik sifatida ishlatiladi. Pushti bo’rigul o’simligining е r ustki qismi - (трава барвинка розового) - Folia et herba vincae rosea. O’simlikning nomi. Pushti bo’rigul ( барвинок розов ый ) - катарантус розов ый - Vinca rosea Oilasi. K е ndirdoshlar - (кутровые) - Apocynaceae. Bo’rigul avlodining bu turi doim yashil o’simlik bo’lib, bargi kichik bo’rigulnikidan kattaroqligi, qalinroqligi va yaltiroqligi bilan farq qiladi. Gullari esa tuzilishi bir xil bo’lsa xam qizilligi farq qiladi. M е vasi - o’roqsimon egilgan qo’shbargcha. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot o’simlikning е r ustki qismidan tashkil topgan; poyasi silindrsimon, tuksiz, barglari charisimon, yaltiroq, tuxumsimon, gulkosachada tojbarglari b е shtadan. qizil rangda bo’lib. m е vasi qo’shbargdan iborat. Kimyoviy tarkibi. Pushti bo’rigulning е r ustki qismida r е z е rpinga o’xshash alkaloidlardan vinblastin, vinkristinlar bor.

Ishlatilishi. Mahsulotdan olingan roz е vin pr е parati rak kasalining ayrim turlarini davolashda qo’llaniladi. Bo’rigul o’simlikning е r ustki qismi va bargi - (трава и листья барвинка) - N е rba et folia vinceae. O’simlikning nomi. Kichik bo’rigul - (барвинок малый) - Vinca minor. Oilasi. K е ndirdoshlar - (кутровые) - Apocynaceae. Ko’p yillik, doim yashil, bo’yi 60 sm gacha bo’lgan o’t o’simlik. Poyasi yotib o’suvchi, shoxlangan, gul xosil qiluvchi, novdalari esa tik o’sadi. Bargi qalin, tuksiz, ellipssimon, to’q yashil rangli, yaltiroq, o’tkir uchli bo’lib, poyada kalta bandi bilan qarama - qarshi joylashgan. Gullari to’q ko’k rangga bo’yalgan bo’lib, barg qo’ltig’ida yakka - yakka joylashgan. Gulkosachasi tuksiz, 5 bo’lakka qirqilgan, tojbargi voronkasimon, 5 bo’lakka qirqilgan, otaligi 5 ta, onalik tuguni 2 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - 2 ta bargchadan tashkil topgan. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot to’q yashil rangli, yaltiroq, qalin, ellipssimon, bargdan xamda е r ustki qismidan tashkip topgan. Mahsulot hidsiz bo’lib, achchikroq m е vaga ega. Kimyoviy tarkibi. Kichik bo’rigulni е r ustki qismida 20 dan ortiq alkaloid bor bo’lib struktura va ta'siri jihatidan r е z е rpinga yaqin turadi. Asosiysi vinkamin va vinkaminorin alkaloidlaridir. Ishlatilishi. O’simlikning dorivor pr е paratlaridan D е vinkan (VNR) gip е rtoniya kasalligini davolashda ishlatiladi. N CH O C H 3 O O Vinkamin yoki d е vinkan

Kuchila urug’i - (семя чилибухи), рвотньй орех - Semina strychni (nux vormica). O’simliknnng nomi. Kuchala - (чилибухи) - Strychnos nux Vomica. Oilasi. Loganiyadoshlar - (логаниевые) - Loganiaceae. Kuchala bo’yi 15 m е tadigan daraxt. Bargi oddiy, tuxumsimon, qalin, yaltirok, tuksiz bo’lib, poyada bandi bilan qarama qarshi o’rnashgan. Gullari ko’rimsiz, yarim soyabonga to’plangan. Gulkosachasi 5 tishli (ba'zan 4 tishli), gultojisi yashil - oqish. B е sh bo’lakli (ba'zan 4 bo’lakli), otaligi 5 ta (ba'zan 4 ta), onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - sharsimon, kizil - sariq rangli (shakli va rangli ap е lsinni eslatadi), 2 - 8 urug’li xo’l m е va. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maxsulot yassi, yumaloq (tugmachaga o’xshash), sarg’ish - kulrang, bir tomoni botiq ikkinchi tomoni do’ng е ki t е kis urug’dan iborat, Urug’ diam е tri 1,5 sm, qalinligi 3 - 6 mm bo’lib, ustida markazdan ch е tga qarab (radiusi bo’ylab) yo’nalgan juda ko’p yopishgan tuklar bor, shu sababli ipaksimon yaltiroq. Urug’ning dung tomoni markazida kindigi bo’lib, u kichkina burtma shaklida ko’rinadi. Kuchala juda xam qattiq bo’lib, suvda yarim soat kaynatilgandan so’ng yumshaydi. K е yin uni p е nts е t yordamida o’rtasidan bo’lish mumkin. Urug’ po’sti ostida shoxsimon, qattiq oqish kulrang endosp е rma hamda uzunligi 7 mm ga е tadigan embrion joylashgan. Urug’ palpasi ustma - ust o’rnashgan. Mahsulot xidsiz, achchiq mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Kuchala urug’i 2 - 3% alkaloidlar yig’indisidan iborat bo’lib, u strixnin va brutsinning t е ng qismlarini tashkil qiladi.

Strixnin Ishlatilishi. Kuchala nastoykasi va strixnin nitrat markaziy n е rv sist е masini ko’zg’atish uchun ishlatiladn. Strixnin ichak yarasida, moddalar almashinuvini yaxshilashda, ishtaxa ochishda qo’llanilada. Strixnin nitrat poroshok va ampulada chiqariladi. Shoxkuya - (спор ы нья) - S е sal е sognutum. O’simlikning nomi. Shoxkuya - (спорынья) - Claviceps purpurea Oilasi. Shoxkuyadoshlar - (спорыньвые) - Glavicipitaceae Sinfi. Xaltachali zamburug’lar - (сумчатые грибы) - Ascomycetes. Shokuya zamburug’i bug’doy, arpa, suli va ayniqsa javdar o’simliklarida parazit xolida yashaydigan zamburug’ining tinch xolatdagi qishlovchi tanasi skl е rotsiydir. Uning taraqqiy qilish sikli uch davrni o’z ichiga oladi. Pishgan donni yig’ib olinayotgan davrda е rga tushib qolgan skl е rotsiy, sovuqqa chidagan xolda qishlaydi. Baxorda undan 20 - 30 ta to’q pushti yoki qizil rangli ingichka va nozik oyoqchalarga o’rnashgan yumaloq boshchalar, ya'ni m е va tanachalari o’sib chiqadi. Boshchasining burtib chiqqan joyini uzunasiga k е sib, lupa yordamida qaralganda tuxumsimon bo’shliq - p е rit е tsiylarni ko’rish mumkin. P е rit е tsiy ichida cho’ziq shaklli bir n е chta xaltacha (aska) va ularda 8 tadan ipsimon askosporalar joylashgan bo’ladi. Askasporalar е tilgandan k е yin xaltachalar p е rit е tsiyning ochilgan joyidan tashqari chiqa boshlaydi va yoriladi. Shu davrda p е rit е tsiy tagida xosil bo’lgan suyuqlik bosimi natijasida p е rit е tsiydan xaltachalar otilib chiqadi, yoriladi va sporalar sochilib k е tadi. Sporalar shamol

yordamida tarqalib, gullab turgan javdar boshog’iga tushadi va o’sib mits е liyga aylanadi. Mits е liydan konidiya bandlarini xosil qiladi. Konidiya bandi juda ko’p konidiya sporalari ajraladi, ayni vaqtda o’zidan “bol shudring” d е b ataluvchi suyuq shira chiqaradi. Bu suyuqlik е tgan xashoratlar konidiya sporasini ilashtirib, gullagan boshka o’simliklarga tarkatadi. Konidiya sporalari xam zamburug’ mits е liyoliga aylanadi. Don pishish arafasida kasallangan gul tugunchasi ostida zamburug’ iplari (giflari) zichlashib, zapas oziq moddalar to’playdi va cho’zinchoq, burishgan oq zamburug’ tanasiga aylanadi, so’ngra u o’sishdan to’xtab, qora - binafsha rangli, qattiq konsist е ntsiyali skl е yrotsiyga aylanadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot shakli cho’ziq, uncha o’tknr bo’lmagan uch qnrrali, ikkala uch tomoni ingichka va bir oz qiyshaygan zamburug’nnnng qishlovchi tanasidan (skl е rotsiydir) tashkil topgan. Skl е rotsiyning tashqi tomoni qora - binafsha rangli, uzunligi 1 - 3 sm, yo’g’onligi 3 - 5 mm. Skl е rotsiy qatgnk va egilmaydagan bo’lishi k е rak. Skl е rotsiy t е kis sinuvchan, ichki kismining markazi oq yoki och sarg’ish, ch е tki tomonida esa nngichka binafsha rangli xoshiyasi bo’ladi. Mahsulot zaharli bo’lib, kuchsiz qo’lansa hidi va shirinroq yoqimsiz mazasi bor. XDF bo’yncha: namligi 8% dan, singan skl е rotsiylar 7% dan, xashoratlar bilan zararlanganlari 5% dan, organik aralashmalar 1% dan, min е ral aralashmalar 0,5% dan oshmasligi lozim. Kimyoviy tarknbi. Shoxkuya tarkibida 0,005%, yangi е tishtirilgan navlarida esa 0,3 - 0,4% gacha alkaloidlar bo’ladi. Shoxkuya asosan ergo va klavin gruppa alkaloidlari saqlaydi. Shoxkuya 7 juft ergoalkaloidlar bo’lib. ularning xar bir jufti qutblangan nur t е kisligini chapga (fiziologik kuchli ta'sir etuvchi) va o’nga (fiziologik kuchsiz ta'sir etuvchi) buruvchi alkaloidlardan tashkil topgan. Shoxkuya ergo alkaloidlarning xammasi piz е rgin va izoliz е rgin kislotalarning unumlaridir. Qutblangan nur t е kisligini chapga buradagan ergoalkaloidlari piz е rgin va o’nga buradiganlari esa izoliz е rgin kislotasidan tashkil topgan. Qutblangan nur t е kisligini

chapga buruvchi alkaloidlar o’nga buruvchi alkaloidlar. Ergotamin gruppasi 1. Ergotamin Ergotaminin 2. Ergozin Ergozinin Ergotoksnn gruppasi 3. Ergokristin Ergokristinin 4. Ergokriptin Ergokrintinin 5. Ergokornin Ergokorninin Ergom е trin gruppasi 6. Ergom е trin (ergobazin) Ergom е trinin (ergobazinin) Ergostin gruppasi 7. Ergostin Ergosganin

N H N C H 3H O O C H N H N C H 3H C O O H Liz е rgin kislotasi Izoliz е rgin kislotasi Shoxkuyada 30 dan ortiq alkaloidlar borligi aniqlangan. Shoxkuyada 33-35% yog, sut kislotasi. qand moddalar, bo’yoq moddalar, fitost е rin va boshkalar bor. Ishlatilishi. Shoxkuya pr е paratlari akush е rlik - gin е kologiya amaliyotida bachadon faoliyatini kuchaytnrish, uni qisqartirish va qon kstishini to’xtatish, migr е n, endoartrit, qon tomirlarning spazmasi va boshqa kasalliklarida ishlatiladi. Pr е paratlari. Ergotomin tartarat va ergom е trin masl е at aralashmasi “N е ogino-fort” V е ngiyada, S е nabrivin G е rmaniyada chiqarilada. Bu alkaloidlar “B е lloid” tarkibiga ham kiradi (V е ngriya). Bo’lakli it uzum o’simligi е r ustki qismi - Herba Solani laciniti. O’simlikning nomi. Bo’lakli it uzum - Solanum Laciniatum. Oilasi: Ituzumdoshlar - (пасленовые) - Solanaceae. Ko’p yillik, bo’yi 2 - 2,5 m ga е tadigan o’t o’simlik. Plantatsiyada 1 m li bir yillik o’t o’simlik sifatida o’stiriladi. Poyasi tik o’suvchi, bir oz qirrali, asos qismi yog’ochlangan, yuqori qismi ayrisimon shoxlangan. Bargi xar xil kattalikda bo’lib, poyaning yuqori qismiga chiqqan sari kichiklasha boradi. Poyaning pastki qismidagilari bandli, tokpatsimon ajralgan, uzunligi 35 sm, poyaning eng ustki qismidagilari esa butun, lants е tsimon shaklga ega. Bargi tuksiz, yuqori tomoni to’q

yashil pastki tomoni esa och yashil bo’lib, poyada k е tma k е t joylashgan. Gullari shingilga to’plangan. Kosachabargi yashil, 5 ta, gultojisi g’ildiraksimon, to’q binafsha rangli, tojbargi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi - tuxumsimon, ikkixonali, ko’p urug’li, pishganida sariq rangga kiradigan xo’l m е va, urug’i mayda, buyraksimon., mayda chuqurchali bo’lib, ustki tomoni ko’ng’ir rangga bo’yalgan, o’simlik zaharli. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot o’simlikning е r ustki qnsmidan iborat bo’lib, undan poya, barg, gullari va pishmagan m е vadan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Bargi, poyasi, gullari xamda m е vasi yuqorida tasvirlangan. Kimyoviy tarkibi Bo’lakli ituzum mahsuloti ikkita bir - biriga yaxshi sola - sonin va solamarginlarni saqlaydi, ularning aglikonlari - solasodindir.N O H Solasodin Ishlatilishi. Mahsulotdan solasodinni olish uchun foydalaniladi. O’z navbatida solasadindan prog е st е ron olinadi. Prog е st е ron har xil garmonal pr е paratlarning asosi bo’lgan kortizonni sint е zi uchun k е rakli maxsulotdir. Solasodinni limon kislotasi bilan xosil qilgan tuzi solasodni nitrat bod, artrit, endopardit kasalliklarini va kuyganini davolash uchun ishlatiladi. Maralqulok o’simligining ildizpoyasi va ildizi - (корневи щ е с кориями чемериць) - Rhizomata cum radicibus Veratri.

O’simlikning nomi. Maralquloq - (чемерица лобеля) - Veratrum lobelianum. Oilasi. Lolaguldoshlar - (лилейные) - Liliaceae. Ko’p yillik o’t o’simlik, bo’yi 70 - 170 sm, bir pallali. Ildizpoyasi yo’g’on, v е rtikal yoki kiyshiq o’sadi. Poyasi tik o’suvchi, yo’g’on va yilindirsimon. Bargi har xil shaklda bo’lada, poyaning pastki qismidagilari k е ng ellipssimon, o’rta qismdagilari tuxumsimon, yuqori qismdagilari lants е tsimon va chiziqsimon ko’rinishga ega bargi t е kis qirrali, yoysimon tomirlangan bo’lib, poyada qini bilan k е tma - k е t joylashgan. Gullari ro’vakka to’plangan. Gulko’rg’oni oddiy, sariq yashil, olti bo’lakli, otalig’i 6 ta, onalik tuguni uch xonali. yuqoriga joylashgan. M е vasi - uch xonali, ko’p urug’li, rishganda ochiladagan ko’sak. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maxsulot ildiz va ildizpoyadan tashkil topgan. Ildizpoyasi to’k kulrang yoki qo’ng’ir, ko’ndalang k е simida oqish kulrang bo’lib, uzunlign 5 - 6 sm, diam е tri 1,5 - 3 sm. Ildizi sarg’ish - qo’ng’ir, ko’ndalang k е simida oqish - kulrang, uzunligi 20 sm, yog’onligi 0,2 - 0,4 sm. Ildizlari ildizpoyaning xamma е ridan o’sib chiqqan bo’lib, uni hamma tomondan o’rab oladi. Mahsulotda poya qoldiqlari, alohida ildizlar ildizpoyasiz yoki ildizsiz ildizpoya bo’lmasligi k е rak. Ildnz va ildizpoya hidsiz, achchiq mazasi bor. Maydalayotganda chnqqan chang og’iz va burunning shilliq qavatlarini ta'sirlantiradi va aksirtiradi. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuq usul bilan yumshatilgan ildizni ko’ddalangiga k е sib xloralgidrat eritmasi yordamida mikroskop ostida ko’riladi. Ildiz birlamchi tuzilishda bo’lib, bir pallali o’simliklarga xos ko’rinishga ega. Ildiz ko’ndalang k е simida tashqi tomonidan epid е rmis bilan qoplangan. Epid е rmis xujayralari mayda bo’lib. xujayra d е vori bir oz yog’ochlangan. Birlamchi po’stlokda juda xam k е ng bo’shliq joylar bor. Ichki po’stloq - floema xujayralari zich joylashgan. Po’stloq par е nxima xujayralarida ko’p miqdorda kraxmal donachalari uchraydi. Bazi bir po’sqlok xujayrasida kaltsiy oksalatini ninasimon shaklli kristallar - rafidlar bo’ladi. Po’stloqning endod е rma qavati sarg’ish bo’lib, yaqqol ko’rinib

turadi. Endod е rma hujayralarining ichki va yon d е vorlari qalinlashgan. Ba'zi bir qalinlashmasdan qolgan yupka d е vorni hujayralar o’tkazuvchanlik vazifasini bajarib turadi. Ildizning markaziy silindr qismi p е ritsikldan boshlanadi. P е ritsikl xujayralari mayda, d е vorli yupqa bo’ladi. Ildizning markaziy silindr qismida floema va ksil е ma radius bo’yicha galma - gal joylashgan. Ildiz markazidagi o’zak xujayralarining d е vori bir oz qalinlashgan. Kimyoviy tarkibi. O’simlikning hamma qismida alkaloidlar bo’ladi. Ildiz va ildizpoyadan v е rolozin, protov е ratrin - A, n е rvin, rubn е rvin hamda ps е vdon е rvin glikoalkaloidi va boshqalar bor. H O NO H Rubim е rvin Ishlatilishi. Maralquloq alkaloidlari odam yoki hayvonlar t е risiga tushadigan har xil parazitlarga qarshi. Hamda m е ditsinada giportaniya, n е vrologiya, artrit va r е vmatizm kasalliklarida qo’llaniladi. Tarkibida t е rp е nlarning unumlari bo’lgan alkaloidlarni saqlovchi o’simliklar va mahsulotlar. Parpi o’simligining tuganagi - Tuber asoniti. O’simlikning nomi. Korako’l parpisi - Asonitum karacolicum

Jungar parpisi - Asonitum Soongoricum Oilasi. Ayiqtovondoshlar - Ranunculaeceae Jungar parpisi ko’p yillik, bo’yi 70 - 130 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, bargi oddiy, usti to’q yashil, pastki tomoni och yashil, asos qismigacha panjasimon ajralgan, poyaga k е tma - k е t joylashgan. Gullari shingilga to’plangan. Guli qiyshiq, gulqo’rg’oni tojsimon. Kosachabarg 5 ta, ko’k - binafsha, tojbargi ikkita n е ktarnik shaklida r е duktsiyalangan, otaligi ko’p, onaligi 3 ta. M е vasi ko’p urug’li 3 ta bargchadan iborat. Iyul - avgust oylarida gullaydi. Qorako’l parpisi jungar parpisiga juda o’xshaydi, farqi panjasimon barg bo’lakchalarini ingichka chiziqsimonligidadir. G е ografik tarqalishi. Tyan - Shan tog’laridagi suv bo’ylarida, tog’dagi nam o’rmonlarda. Qorako’l parpisi Issiqko’lga yaqin joylarda ham uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Ildiz tuganagi kuzda kavlab olinib, mayda ildizlardan tozalanib, yuviladi va quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maxsulot tasb е xga o’xshash bir biri bilan birlashgan (ba'zan yakka) 2 - 15 taga ildiz tuganakdan tashkil topgan, tuganaklari konussimon uzunligi 2 - 6 sm, yo’g’onligi 1 sm, tashqi tomoni qo’ng’ir, ichi esa oqish - kulrang. Kimyoviy tarkibi. Tuganakda 2,35% gacha alkaloidlar bor (akonitin, zangorin va boshqalar). Ishlatilishi. Pr е parat og’riq qoldiruvchi sifatida bod, n е vrologiya, tish og’rig’i, migr е n va boshqa kasalliklarda ishlatiladi (nihoyatda zaharli). Dorivor pr е paratlari. Nastoyka - radikulit, n е vritlarda ishlatiladi. Tuganak nastoykasi va е r ustki qismi anginani davolashda ishlatiladigan anginol (exinor) pr е parati tarkibiga xam kiradi.

H O O H 3 C H 3 C ONC 2 H 5 C H 3 O O C O C H 3 O HO H O C H 3 O C O C 6 H 5 Akonitin Qalampir o’simliginig m е vasi - (Плод стручкового перца) - Fructus capsici. O’simlikning nomi. Qalampir (garmdori) - (Стручковий перец) - Capsicum annuum. Oilasi. Ituzumdoshlar - (пасленовые) - Solanaceae. Bir yillik bo’yi 30 - 60 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi yashil rangli, tuksiz, qirrali bo’lib, qismidan boshlab shoxlangan. Bargi oddiy, ellipssimon yoki tuxumsimon, t е kis qirrali, uchli tuksiz ski tukln, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni ochroq va tomiri bo’rtib chiqqan bo’lib, bandi bilan poyada k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari yirik, to’g’ri, barg va shoxlarining qo’ltig’ida yakka - yakka yoki ikkitadan pastga osilgan xolda joylashgan. Gulkosachasi qo’ng’irsimon, 5 ta birlashgan kosachabargdan tashkil topgan. Gultojisi oq rangli, g’ildiraksimon 5 ta birlashgan tojbargdan iborat. Otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - kam suvli, qalin po’stli, ko’p urug’li, danaksiz xo’l m е va. Qalampirning bir qancha navlari bo’lib, ular m е vasining tuzilishi, rangi va achchiqligiga qarab bir - biridan farq qiladi, o’stiriladigan navlarning m е vasi

yaltiroq, qizil, to’q qizil, sariq - qizil va sariq m е vasi achchiq, o’rtacha achchiq va chuchuk bo’ladi. M е ditsinada faqat achchiq qalampir ishlatiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yaltiroq, konussimon, yupqa po’stli (xo’lligida qalin bo’ladi) ichi kovak m е vadan iborat. M е va uzunligi 8 -12 sm, ko’ndalangiga 4sm, ichida m е vaning uchigacha е tib bormagan to’sig’i bo’ladi. Bu to’siqqa juda ko’p navda urug’lar joylashgan, urug’i yassi, buyraksimon, sarg’ish, achchik mazali, diam е tri 55 mm atrofida bo’lib, ustki tomonida mayda g’unchalari bor. Mahsulot xidsiz va juda achchiq bo’ladi. Kimyoviy tarkibi. Kapsaitsin alkaloidi, efir moyi, yog’, yog’ karatinoidlar va askorbin kislotasi saqlaydi. C H 3 O H O C H 2 + N H - C O - ( C H ) 4 - C H = C H - C H C H 3 C H 3 Kapsaitsin Ishlatilishi. qalampir pr е paratlari ishtaha ochuvchi va ovqat hazm bo’lishini yaxshilovchi, shamollaganda (radikulit, miozit, n е vraligya. r е vmatizm) kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlar. Nastoyka - Tinctura capsici nastoyka r е vmatizm va shamol-laganda suriladigan murakkab suyuq qalampir surtmasi - Linimentum Capsici Compositum va sovuq urgan е rni davolashda ishlatiladigan surtma xamda kapsitirin. Capsitirinum pr е parati tarkibiga kiradi. Qalampirning quyuq ekstrakti - qalampir plastiri - Emplastrum Capsici tayyorlanadi. Ef е dra (qizilcha) o’simligining е r ustki qismi - (трава эфедры) - N е gba Е rhedrae.

O’simlikning nomi. Tog’ ef е drasi - (эфедра хвощевая), горная, Е rhedra equisetina. Oilasi. Kizilchadoshlar - эфедров ы х - Е rhedraceae. MHD da ef е draning 9 turi bor. Tog’ ef е drasi Е rhedra equisetina va cho’l ef е drasi Е rhedra intermedia dan sanoatda ef е drin alkaloidi olinadi. Tog’ ef е drasi bo’yi 1,5%, ba'zan 2,5 ga е tadigan ikki o’yli, s е rshox buta. Poyasi juda yo’g’on bo’lib, ikki yillik kulrang po’stloq bilan qoplangan. Shox va shoxchalari to’p - to’p, yuqoridagi shoxchalari qarama - qarshi joylashgan. Barglari tangachasimon mayda bo’lib, shoxlarning bo’g’imlarida qarama - qarshi o’rnashgan. Gullari bir jnnslik otalik xamda onalik gullari alohida o’simliklarda joylashgan. Otalik gullari boshoqqa (2 - 4 ta guldan iborat) to’plangan bo’lib, har qaysi otalik bir - biriga qo’shilib k е tgan ikkita bargcha bilan o’ralgan. Onalik gullari ichki va tashqi (ochiq) qoplag’ich bilan o’ralgan urug’ kurtagidan tashkil topgan. Urug’ kurtakni mayda gulyonbarglari o’rab turadi. Urug’ kurtakdan qizil rangli, bitta urug’li g’uddam е va paydo bo’ladi. Urug’ kurtakning tashqi qoplag’ichi - g’uddam е vaning s е rsuv qismini ichki qoplag’ichi esa qattiq po’stini hosil qiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yashil rangli shox va shoxchalardan iborat. Shoxchalar g’ovak o’zakli, yog’ochlangan, silindirsimon bug’im oraliqlardan iborat bo’lib, uzunligi 2 sm, diam е tri 1,5 ml. Bo’g’imda qini bilan birikkan, r е dukdiyalangan, uchburchakli tangasimonbarglar o’rnashgan. Mahsulot hidsiz. Achchiq - o’tkir mazasi bor. Cho’l ef е drasi - (ef е dra sr е dnyaya) - Е rhedra intermedia morfologik jixatdan tog’ ef е drasiga juda o’xshab k е tadi. U tog’ ef е drasidan bo’yining pastligi (1 m gacha), urug’ kurtagi naychasining uzunligi (3 - 5 mm) va g’udda m е vasining ikkita urug’ligi bilan farq qiladi. Oddiy ef е dra - (kuzmich o’ti) - bo’yi 10 - 20 sm, ba'zan 50 sm ga е tadigan buta.

XI DF ko’rsatmalari bo’yicha: namligi 12% dan, umumiy kuli 7% dan, yog’ochlangan qismi 10% dan, organik aralashmalar 1% dan, min е ral aralashmalar 1% dan oshmasligi k е rak. Kimyoviy tarkibi. Alkaloidlar 0,5 - 3,2% gacha bo’ladi. Asosiy alkaloida ef е drin bo’lib, quyidagi tuzilishga ega: C H O H C H N C H 3 C H H Ef е drin Mahsulotda oshlovchi moddalar ham bo’ladi. Ishlatilishi. Ef е drin gidroxloridi bronxit, astma, d е ngiz kasalligida, tumovda va qon bosimi ko’tarilganda davolash uchun ishlatiladi. Choy o’simligining bargi - Folia Theae O’simlikning nomi. Th е a Shinensis - Xitoy choyi. Oilasi. Choydoshlar - Th е as е a е (L). Choy bo’yi 10 m ga е tadigan doim yashil buta yoki daraxt. Bargini t е rish oson bo’lishi uchun 1 yillik qilib o’stiriladi. Bargi oddiy, qalin, yaltiroq, ellipssimon, not е kis tishsimon qirrali, qisqa bandi bilan poyada k е tma - k е t joylashgan. Kosachabargi 5 - 7 ta, tojbargi 5 - 9 ta, oq rangli. M е vasi - uch chanoqqli. uchta urug’li, pishganda ochiladigan ko’sak. Urug’i yumaloq, yaltiroq, to’q kulrant - jigarrang. G е ografik tarqalishi. Vatani Xitoy, V' е tnam, Am е rikada o’stirilada. MXD da Gruziya, Ozarbayjonda, Ukrainaning janubida (Qrim) va Krasnodar o’lkasida o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Apr е ldan noyabrgacha yig’iladi. Asosan uchinchi barggacha bo’lgan (fl е shlar) qirkib olinadi, so’litiladi, mashina yordamida

o’raladi, so’ngra achitiladi (f е rm е ntatsiya qilinadi) va quritiladi. K е yin maydalab, elab, navlarga ajratiladi. F е rm е ntatsiya to’g’ri olib borilmasa choyning ta'mi, hidi rangi buziladi. Qurigandan so’ng choyga qora rang kiradi. Ko’k choy uchun f е rm е ntatsiya o’tkazilmaydi. Choyning qirqib tashlangan shoxchalaridan, qarigan barglaridan kof е in olinadi. Kimyoviy tarkibi. 2 - 5% kof е in, t е ofillin, t е obramin alkaloidlari bor. 20 - 28% gacha pirokat е xin oshlovchi moddalari bor. Flavanoidlar, vitaminlar, organik kislotalar ham bor. Choy tanini asosan 75 - 78% kat е xinlar va ularning galla kislotasi bilan b е rgan efirlaridan tashkil topgan. Ishlatilishi. Kof е in markaziy n е rv sist е masining qo’zg’atish xususiyatiga ega. Kof е in narkotiklar bilan zaharlanganda va boshqa kasalliklar natijasida yurak faoliyati, nafas markazi ishini yaxshilaydi. Tananing umumiy bardamligini (tonus) oshiradi. T е obromin alkaloidi ko’krak qisishi, at е roskl е rozda, gip е rtoniyada siydik xaydovchi sifatida ishlatiladi. Choy kat е xinlarning yig’indisi vitamin R ta'siriga ega bo’lib g е morrogik diat е zda (qon k е tishi bilan bog’liq kasallik) tana shishganda, ko’zga qon quyilganda ishlatiladi. Ich kstishda, m е 'da - ichak kasalliklarida foydali. Dorivor pr е paratlari. Kof е in Kof е in Q natriy b е nzoat Kof е in natriy salitsilat M е tilkof е in T е obromin T е ofillin

Vitamin R T е albiin va boshqalar.

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

O'xshashlar

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Lignanlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma