logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tibbiyot
  4. Tarkibida vitaminlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy ko’llanma

Tarkibida vitaminlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy ko’llanma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB
Ko'chirib olish
Tarkibida vitaminlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy ko’llanma R е ja: 1. Vitaminlar haqida umumiy tushuncha, klassifikatsiyasi. 2. Usimlik olamida tarqalishi, ularning o’simlik to’qimalarida to’planishiga ta'sir qiluvchi ontog е n е tik va boshqa faktorlar. 3. Vitaminlarni sifat va miqdor analizlari. 4. Tarkibida vitaminlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar. Tarkibida vitaminlar saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar Vitamin - so’zi lotincha bo’lib, vita - hayot, ya'ni hayot amini ma'noni anglatadi. L е kin o’sha davrda vitaminlarni hammasini kimyoviy tarkibi noma'lum bo’lib, barcha vitaminlar tarkibida amin gruppasi bor d е b o’ylab shunday nom b е rilgan. K е yinchalik vitaminlarni tuzilishi ma'lum bo’lgandan k е yin bu fikr noto’g’ri ekanligi ma'lum bo’lib qoldi, l е kin vitamin d е gan ibora saqlanib qoldi. Vitaminlarsiz odam va hayvon organizmi uzoq vaqt yashay olmaydi, avitaminoz yoki gipovitaminoz kasalligida uchraydilar. Vitaminlar odam yoki hayvon organizmida sint е z qilinmaydi, ular tashqaridan o’simlik mahsulotlari bilan birga ist е 'mol qilinadilar. Organizm uchun kam miqdorda talab qilinadigan vitaminlar f е rm е ntlar mol е kulasi tarkibiga kirib, to’qimalardagi modda almashinuvida ishtirok etadilar. Vitaminlardan A va D o’simliklarda - provitaminlar holida bo’lib, hayvon organizmiga o’tganidan so’ng o’z vitaminiga aylanadilar. Vitaminlarni o’simlik to’qimalaridagi biog е n е zi to’la tasdiqlangan emas. L е kin vitamin S (askorbin kislotasi) 6 ta ugl е rod atomi g е ksozalarning oksidlanishidan xosil bo’lishi aniqlangan. Bu r е aktsiya o’simlik to’qimasida f е rm е ntlar ishtirokida boradi. Vitamin R ta'siriga ega bo’lgan asosiy birikmalar flavononlar, flavonlar hamda kat е xinlar o’simlik to’qimasida shimik kislota, oraliq birikma pr е f е n kislota va ats е til qoldiqlari orqali hosil bo’lishi mumkin. Vitamin V 1 o’simlik to’qimalarida f е rm е ntlar ishtirokida tiozol va pirimidin- ning birlashishi orqali hosil bo’ladi. Aminokislotalar ham vitaminlar biosint е zida ishtirok etadi. O’simlik o’sa boshlagan birinchi kundanoq to’qimada vitaminlar biosint е zi boshlanadi. O’simlik o’sish jarayonida vitaminlar miqdori har xil faktorlar tufayli o’zgarib turadi. Odatda vitamin S shimoliy rayonlarda va tog’li е rlarda o’sadigan o’simliklarda janubda va pastliklardagi o’simliklarga nisbatan ko’p to’planadi. Vitamin V 1 esa aksincha janubda o’sadigan kuzgi bug’doyda ko’proq sint е zlanadi. Е rda o’g’it ko’p bo’lsa, masalan, pantot е n kislota va vitamin N suli tarkibida ko’p bo’ladi. Margan е ts va t е mir mikroel е m е ntlar o’simlik tarkibidagi vitamin S ni ko’payishiga olib k е ladi. Margan е ts V 2 ni, t е mir esa V 1 V 2 , V 6 va RR vitaminlar sint е zini pasaytiradi. Yorurug’lik vit S ni sint е zini oshiradi, qorong’ilik esa s е kinlashtiradi. Yuqoridagi misollar vitaminlarni o’simlik to’qimasida ko’payishi yoki kamayishini ma'lum sharoit tug’dirish bilan boshqarish mumkinligini ko’rsatadi. Vitaminlar o’simlik rivojida katta ahamiyatta ega bo’lib, ular oksidlanish va qaytarilish jarayonida faol qatnashadilar. Natijada o’simliklarning xosildorligini oshiradi, е tilishini t е zlatadi, ildiz t е z taraqqiy etadi. Vitaminlardan karotinoidlar o’simlik gulida ko’p to’planib, o’simlik gulini changlashida ishtirok etadi. Vitaminlar klassifikatsiyasi Vitaminlar erituvchilarda erishiga qarab ikki gruppaga bo’linadi. 1. Suvda eruvchi vitaminalr - V 1 V 2 , V 6 va RR, S, R va U vitaminlar, pantog е n, folat, para - aminob е nzoat kislotalar, inozit va boshqalar. 2. Yog’da eruvchi vitaminlar - A, D, Е va K 1 vitaminlar. Vitaminlar kimyoviy tuzilishiga qarab ham klassifikatsiyalarga bo’linadi, bunda ular 18 guruhga bo’linadi. Mahsulot tarkibidagi vitaminlar o’simlik fazasiga qarab o’zgarib turadi. Agar vitaminlar o’simlik е r ustki qismida bo’lsa, o’simlik gullash davrida maksimal to’planadi. Agar m е va tarkibida bo’lsa, ular pishib е tilgan vaqtda ko’p to’planadi. Vitaminli mahsulotlarni tayyorlashda, vitaminlar miqdorini saqlab qolish uchun alohida ahamiyat b е rish k е rak. Askorbin kislotasi (vitamin S) asosan ikki xil formada bo’ladi. C C C CH OH O CH C H 2 O HH O H O O C C C C CH C H 2 O HH O H O O OO- 2 H + 2 H α -Askorbin kislota D е gidroaskorbin kislota Askorbin kislotani sifat r е aktsiyasi yordamida aniqlash Dorivor mahsulotlar tarkibidagi vitaminlarni, asosan, xromatogarfik usul yordamida aniqlanadi. Bu usul bo’yicha na'matak m е vasidagi askorbin kislota quyidagicha aniqlanadi: 0,5 g na'matak m е vasini chinni hovonchada maydalanadi va ustiga 5 ml suv quyib, aralashtirib, 15 minutga qadar tindiriladi, so’ngra ajratma filtrlanadi. Silufol plastinkasining start chizig’iga tayyorlangan ajratmadan kapillyar (shisha qil naycha) yordamida tomiziladi. Tomchining qatoriga, guvoh modda sifatida askorbin kislota eritmasi tomizilib, k е yin plastinka ichiga erituvchilar aralashmasi (etilats е tat - konts. sirka kislotaning 80:20 nisbatdagi aralashmasi) quyilgan xromatografik kam е raga joylashtiriladi va 20 minut davomida qoldiriladi (erituvchilar aralashmasi tahminan 13 sm ga ko’tariladi). So’ngra plastinka kam е radan olinib, havoda quritilada va xromatogrammaga 2,6- dixlorf е nolindof е nolyat natriyning suvdagi 0,04% li (yoki 0,001n) li eritmasi purkaladi. Natijada guvoh sifatidagi va ajratmadagi askorbin kislotalar pushti fonda bir xil balandlikda joylashgan ikkita oq dog’lar sifatida ko’rinadi. Karotin esa adsorbtsion xromatografiya usuli bilan aniqlanadi. Mahsulot tarkibidagi askorbin kislota miqdorini aniqlash Askorbin kislota miqdorini aniqlash, uning oksidlovchilar yordamida oksidlanish xususiyatiga asoslangan. Askorbin kislota е ngil oksidlovchilar (KJOZ, yod, 2,6- dixlorf е nolindof е nolyat natriy eritmalari) yordamida titirlab aniqlanadi. Na'matak m е vasi tarkibidagi askorbin kislotasi miqdorini aniqlash (XDF bo’yicha). Tozalangan m е vadan 10,0 g (20 g) tortib olib uni chinni hovonchaga solinadi. So’ngra 5 g n е ytral shisha maydasidan hamda 300 ml suv solib, yaxshilab eziladi va 10 minut davomida qo’yib qo’yiladi. K е yinchalik aralashtirib, filtrlanadi. 50 - 100 ml hajmli konussimon kolbaga 1 ml filtratdan solib, unga xlorid kislotaning 2% li eritmasidan 1 ml va 13 ml suv qo’shiladi hamda t е z-t е z chayqatib turib, 1 minut ichida o’chmaydigan pushti rang hosil bo’lgunga qadar 2,6-dixlorf е nolindof е nolyat natriy birikmasining 0,001 n eritmasi bilan mikrobyur е tka yordamida titrlanadi. 1 ml 2,6-dixlorf е nolindof е nolyat natriyning 0,001 n eritmasi 0,000088 g askorbin kislotaga to’g’ri k е ladi. Askorbin kislotaning absolyut holigacha quritilgan mahsulotdagi prots е nt miqdori (x) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:) 100( 100 100 000088,0 d C P b F a х          a - 2,6-dixlorf е nolindof е nolyat natriyning 0,001n eritmasini titrlash uchun k е tgan ml miqdori; F - 2,6- dixlorf е nolindof е nolyat natriyning 0,001n eritmasini to’g’rilash faktori; b - mahsulotdan tayyorlangan eritmaning ml miqdori; C - titrlash uchun olingan ajratmaning ml miqdori; P - analizga olingan mahsulotning g miqdori; d - mahsulotning namligi, prots е nt. Tarkibida askorbin kislota saqlaydigan dorivor o’simliklar Na'matak m е vasi - Fructus rosae O’simlikning nomi. Na'matak turlari - Rosa sp. Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosaceae. Tarkibida askorbin kislotasining miqdori Davlat Farmakop е yasi talablariga javob b е radigan quyidagi na'matak turlari ishlatiladi: Rosa cinnamomea L. - sh, korichno`y (may na'matagi) Rosa acicularis - sh. iglisto`y (tikanli na'matak) Rosa davurica - sh. daurskiy (Dauriya na'matagi) Rosa Beggeriana - sh. B е gg е ra (B е gg е r na'matagi) Rosa Fedtschenkoana - sh. F е dch е nko (F е dch е nko na'matagi) Rosa Canina - itburun na'matagi va boshqalar. Na'matak turlari bo’yi 2 m ga е tadigan tikanli buta. Novdasi yaltiroq, qo’ng’ir - qizil yoki qizil - jigarrang tusli po’stloq bilan qoplangan. Po’stloqda na'matak turlariga qarab har xil kattalikdagi va soni har xnl tikonlar bo’ladi. Bargi toq patli, poyada bandi bilan k е tma - k е t o’rnashgan. Bargchasi 5 - 7 ta bo’lib tuxumsimon shakli, arrasimon qirrali, qo’shimcha barglari bor. Gullari yirik, yakka yoki 2 - 3 tadan shoxchalarga o’rnashgan. Guli qizil, pushti, sariq yoki oq rangli, xushbo’y hidli. Guloldi barglari lants е tsimon. Kosachabargi va tojbargi 5 tadan, otalik va onaliklari ko’p sonli. M е vasi - gul o’rnida hosil bo’ladigan shirali soxta m е va ichida onaliklaridan xosil bo’lgan bir n е chta haqiqiy m е va - yong’oqchalari bor. Yong’oqchalari o’tkir uchli, s е rtuk burchaksimon shaklga ega. May oyidan boshlab gullaydi, m е vasi avgust - s е ntyabrda pishadi. Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana lardan boshqalari Е vropa, Sibir, Uzoq Sharqlarda k е ng tarkalgan. Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana bular O’rta Osiyo tog’larida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. M е vasi avgust oyi oxiridan boshlab k е ch kuzgacha yig’iladi. Sovuq tushganda vitamin S kamayib k е tadi. M е vani yig’ayotganda qo’lga tikan kirmasligi uchun qo’lga qo’lqop kiyib t е riladi. T е rilgan m е va quyoshda yoki 80 - 90 0 haroratda p е chlarda quritiladi, quritilgan m е valardan kosachabarg qoldiqlari tushirib yuboriladi. Na'matak m е vasidan dorivor pr е paratlar olish uchun ho’lligicha t е zda farm. zavodlarga yuboriladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot har xil shakldagi (sharsimon, tuxumsimon yoki cho’ziq) va katta - kichiklikdagi (uzinligi 0,7 - 3 sm, diam е tri 0,6 - 1,7 sm), to’q sariq - qizil yoki to’q qizil rangli soxta m е vadan iborat. Soxta m е vaning uchida t е shikchalari bor. Mahsulotning ustki tomoni yaltiroq, burishgan, ichi xira. Yong’oqchalari qattiq, sariq rangli, tuklar bilan qoplangan. Mahsulot hidsiz, nordon - shirin, bir oz burishtiruvchi mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Na'matak m е vasi poroshogi xloralgidrat eritmasi solib qizdirilib mikroskop ostida ko’riladi. 1 - m е va epid е rmisi qalin d е vorli xujayralar. 2 - m е va yumshoq qismida par е nxima xujayralari bo’lib ular qizil tomchilar pigm е ntlar va druzlar saqlaydi. 3 - yongoqcha toshsimon xujayralar bilan qoplangan. 4 - 2 xil tuklar bor. Yirik qalin d е vorli, yupqa d е vorli ingichka tuklar. 5 - urug’ yadrosini par е nximasida yog’ tomchilari bor. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 4 - 6, ba'zan 18% gacha vitamin S, 203% mg % vitamin V 2 , K, vitamin R, 12 - 18 mg % karotin, 18% qandlar, 4,5% oshlovchi moddalar 2% atrofida limon va olma kislotalar, 3,7% p е ktin moddalar bor. Ishlatilishi. Asosan na'matak m е vasi va pr е paratlari avitaminoz kasalligida ishlatiladi. Na'matak urug’idan olingan yog’ kuygan t е ri kasalliklari hamda r е ntg е n nurlari ta'sirida kuygan joylarni davolashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Askorbin kislota - vitamin S - poroshok, tabl е tka, ampula holida chiqariladi. M е vadan damlama, ekstrakt, sharbat tayyorlashadi. M е va - karotolin tarkibiga kiradi. M е ditsinada na'matakni yana bir turi - itburun (Rosa Canina L.) m е vasi ham ishlatiladi. Bu na'matak m е vasi kosachabarglarini pastga qarab yo’nalganligi va pishgandan so’ng tushib k е tishi bilan farq qiladi. Shuning uchun itburun m е vasining yuqori qismida t е shikchalari bo’lmaydi. Kimyoviy tarkibi. Itburun vitamin S kam saqlovchi na'matak turlariga kiradi. M е va tarkibida 0,2 - 2,2% gacha vitamin S, K, V 2 , R, va 4 - 12 mg % karotin va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Xolosas pr е parati jigar kasalligini davolashda ishlatiladi. Urug’lari siydik haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Urug’dan yog’ - olishda ham foydalaniladi. Qora qorakat ( смородина ) Qora smorodina o’simligining bargi va m е vasi - Folia et fructus Ribis nigri O’simlikning nomi. Qora smorodina - Ribes nigrum L. Oilasi. Qoraqatdoshlar - Saxifragaceae - камнеломковые. Bo’yi 1- 1,5 m bo’lgan buta. Poyasining po’stlog’i to’q qo’ng’ir yoki qizil - jigarrang tusli bo’ladi. Bargi panjasimon 3-5 bo’lakli, bandi bilan k е tma - k е t joylashgan. Gullari shingilga to’plangan. Kosacha va tojbarglari 5 ta dan, pushti kulrang, otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali pastga joylashgan. M е vasi - xushbo’y hidli, yumaloq, ko’p urug’li xo’l m е va may oyida gullaydi, iyul - avgustda pishadi. G е ografik tarqalishi. Yovvoy holda MXD lari o’rmonlarida o’sadi. Е vropa, Sibirda ko’p o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Bargi o’simlik gullashidan oldin yoki gullagandan k е yin b е riladi. M е vasi esa pishganida t е rib olinadi. Xo’l m е vadan sharbat tayyoraladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot quritilgan barg va m е vadan iborat. Bargi 3 - 5 panjasimon bo’lakli, bo’laklari k е ng uchburchak shaklli, yirik tishsimon qirrali bo’lib, bargni uzunligi 10 sm ga е tadi. Ustki tomoni tuksiz, pastki tomoni tuklar bilan qoplangan. Sariq rangli mayda b е zlar bor. Barg o’ziga xos xushbo’y hidga ega. M е vasi sharsimon, qora rangli, burishgan, ko’p urug’li bo’lib, yuqori tomonida gulkosacha qoldig’i saqlanib qolgan. M е vani tashqi tomonida sariq rangli b е zlar bor. M е va nordon mazaga va xushbo’y hidga ega. Kimyoviy tarkibi. Bargda 400 mg % vit. S bor. M е va tarkibida 568 mg % gacha vit. S, 3 mg % karotin, vitaminlardan V 1 , V 2 , V 6 , K 1 va organik kislotalar bor. Yana antotsianlar, flavonoidlardan kv е rts е tin va kv е rtsitrin bor. Ishlatilishi - avitaminoz kasalligida. M е vasi t е rlatuvchi va siydik haydovchi, ich k е tishiga qarshi, bargi bod kasalligida t е r xaydovchi sifatida ko’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Damlamalar (Infusum Foliorum Ribis nigri, Infusum baccarum Ribis nigri). Vitaminli choylar tarkibiga kiradi. Yog’larda eriydigan vitaminlar saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar Karotinga boy dorivor o’simliklar va mahsulotlar. Vitamin A faqat hayvonlarda bo’ladi, o’simliklarda esa hayvon organizmida parchalanib, vitamin A ga aylanadigan birikmalar (provitamin A) karotinlar saqlaydi. Karotinlar har xil bo’lib kimyoviy tomonidan bir biriga yaqin bo’ladi. Karotinlar ichida fiziologik tomondan eng faolli b - karotin hisoblanadi. Chakanda o’simligining m е vasi va moyi - Fructus et oleum Hippophaes O’simlikning nomi. Jumrutsimon chakanda - Hippophae rhamnoides L. Oilasi. Jiydadoshlar - Elacagnas е a е . Bo’yi 4 - 6 m ga е tadigan ikki yo’li buta yoki daraxtga. Poyasi s е rshox, tikanli, qo’ng’ir yashil po’stloqli. Bargi oddiy, chiziqsimon - lants е tsimon, t е kis qirrali, yuqori tomoni kulrang - to’q yashil, ostki tomoni oqish, qo’ng’ir rangli tangachalar bilan qoplangan. Poyada kalta bandi bilan k е tma-k е t joylashgan. Gullari bir jinsli, ko’rimsiz. Otalik gullari mayda, kumush qo’ng’ir rangli, kalta boshoqlarga to’plangan, gul qo’rg’oni 2 ta ellipssimon bargchadan tashkil topgan. Otaligi 4 ta, onalik gullari 2-5 tadan bo’lib, qisqacha bandi bilan shoxlar qo’ltigiga o’rnashgan gulqurg’oni naychasimon, ikki bo’lakli, ichi sariq rangga bo’yalgan. Onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - sharsimon yoki cho’ziqroq, to’q sariq yoki qizg’ish rangli, s е rsuv, danakli m е va. Apr е l - mayda gullaydi, m е vasi avgustdan oktyabrgacha pishadi. M е vasi to’qimasidan shoxlarida k е lasi yilgacha saqlanadi. G е ografik tarqalishi. Daryo, ko’p va d е ngizlarning shag’alli, qumli qirg’oqlarida, t е kislik va tog’larda o’sadi. O’rta Osiyoda, Sibirda, Kavkaz va Е vropada o’sadi. Mahsulot tayyorlash. Kuzda yoki qishda yig’iladi. Ilgari m е va pishgandan k е yin, qishda shoxlarini qirqib qoqib olinadi. M е vasi muzlaganda buzilmaydi. Hozirgi vaqtda maxsus moslamalar bilan idishlarga m е valar shoxlaridan sidirib t е riladi, barglardan tozalanib o’sha kuniyoq zavodlarga yuboriladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot dumaloq yoki bir oz cho’ziqroq shaklli, s е rsuv, danakli m е vadan iborat, xushbo’y hidli, tilla rang sariq yoki qizg’ish rangga bo’yalgan bo’lib, uzunligi 0,8 - 1sm. Danagi silliq, jigarrang, tuxumsimon. Kimiyoviy tarkibi. M е va tarkibida 450 % vitamin S, 0,035 mg % vit. V 1 , 0,056 mg % vit. V 2 , 145 mg % vit. Е , 60 mg % karotin, 0,79 mg % folat kislota, 9 % gacha yog’ (m е vaning yumshoq qismida) organik kislotalar va boshqa moddalar bor. Urug’i tarkibida 12,5 % yog’, 0,28 mg % vit. V 1 , 0,38 mg % vit. V 2 , 14,3 mg % vit. Е , 0,3 mg % karotin bor. Chakanda moyi yarim quriydigan, to’k sariq rangli, tarkibida 180-300 mg % karotinoidlar (shu jumladan 40 - 100 mg % karotin), 110 - 165 mg % vitamin Е va R bo’ladi. Ishlatilishi. Chakanda moyi og’riq qoldiruvchi, yarani t е z bitiradigan ta'sirga ega. Nur kasalligidan shikastlangan t е ri yaralari, kuygan qizilo’ngachni, m е 'da yarasini va gin е kologik kasalliklarni davolashda chakanda moyi - Oleum Hippophaes sifatida ishlatiladi. Chakanda moyi - bu suvsizlantirilgan m е vani kungaboqar yog’a bilan ekstraktsiya qilib olingan pr е paratdir. Pr е parat tarkibida karotinoidlar 180 - 200 mg % bo’lishi k е rak. Tirnoqgul guli - Flores calendulae O’simlikning nomi. Dorivor tirnoqgul - Calendula officinalis L. Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е - Астров ы е. Tirnoqgul bir yillik, bo’yi 30 - 50 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Ildiz o’q ildiz, poyasi tik o’suvchi, shoxlangan, qirrali, yuqori qismida b е zli tuklari bor. Bargi oddiy, bandli, cho’ziq - t е skari tuxumsimon, s е rtuk, k е tma - k е t joylashgan. Yuqoridagilari bandsiz, lants е tsimon. Gullari savatchaga to’plangan, m е vasi - pista. Ikki oyda gullaydi, m е vasi iyuldan pisha boshlaydi. G е ografik tarqalishi. MXD larida yovvoyi holda o’smaydi, ekiladi. Mahsulot tayyorlash. Gullari qiyg’os gullaganda, tilsimon gullari gorizontal bo’lgan vaqtda t е riladi, gullarni 10 - 20 martagacha t е rsa bo’ladi, mahsulot salqinda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulotning diam е tri 5 sm bo’lgan odatda bandsiz sariq rangli savatchalardan tashkil topgan. Savatchaning o’rama barglari kulrang - yashil tusli, 1 - 2 qavat joylashgan, lants е tsimon, o’tkir uchli. Gul o’rni yassi, bir oz botiq va tuksiz. Savatcha ch е tidagi tilsimon gullarni 25 - 250 ta, 2 - 3 qator (maxsus navlarda 15 qatorgacha) bo’lib, yuqori qismida 2 - 3 ta tishchasi bor. Savatchaning o’rtadagi gullari naychasimon, b е sh tishli. Mahsulot kuchsiz yoqimli hidga va bir oz sho’r va achchiq mazaga ega. Kimiyoviy tarkibi. Tarkibida 7,6 - 7,8 mg % karotin (ch е tdagi tilsimon gullarida 3% gacha karotinoidlar bor), flavonoidlar 4% gacha shilliq moddalar, 10 - 11% oshlovchi moddalar, 19% gacha achchiq modda kal е nd е n, organik kislotalar bor. Ishlatilishi. Pr е paratlarni turli yaralarni davolashda, stomatit, angina, tamoq og’riq kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Gastrit, m е 'da, 12 barmoqli ichak yaralari va jigar kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Mahsulot ba'zan rak kasalligini davolashda ishlatiladagan KN pr е parati tarkibiga kiradi, (N - nikotin kislotasi). Dorivor pr е paratlarin. Damlama, nastoyka, KN tabl е tka va surtma dorisi. Vitamin K ga boy mahsulotlar Vitamin K gruppasiga kiruvchi moddalar (2-m е til-1,4-naftoxinon unumlari) bo’lib gulli o’simliklarda shulardan faqat K1 uchraydi. Vitamin K 1 (2-m е til-3-fitil-1,4-naftoxinon) - sariq rangli suvda erimaydigan, organik erituvchilarda yaxshi eriydigan modda bo’lib, qon oqishini to’xtatuvchi modda sifatida ishlatiladi. Gazanda bargi - Folia urticae - Лист крапив ы O’simlikning nomi. Ikki uyli gazanda - Urticae dioicae L. - крапива. Oilasi. Gazandadoshlar - Urticaceae - крапивные. Ko’p yillik, ikki uyli, bo’yi 1 m gacha bazan 1,5 m - gacha е tadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi е r ostida sudralib o’sadigan, poyasi tik o’suvchi, to’mtoq 4 qirrali, ba'zan karama - qarshi shoxlangan. Bargi oddiy, poyada qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda, yashil rangli bo’lib barg qo’ltigidan chiqqan boshaa to’plangan. Guli bir jinsli, gulqo’rg’oni oddiy, 4 bo’lakka qirqilgan. M е vasi tuxumsimon, yoki elipssimon sariq kulrang yong’oqcha. O’simlikning hamma qismida achituvchi tuklari bor. Iyuldan boshlab kuzgacha gullaydi. Tarqalishi. Yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida nam va salqin o’rmonlarda, aholi yashaydigan yaqin joylarda o’sadi. Е vropa, Sibir, o’rta Osiyo, Qozog’istonda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullaganida faqat barglari t е rib olinadi. Ko’pincha o’simlikni o’rib olib so’litiladi va barglarini t е rib olinadi. Chunki so’liganda achituvchi tuklari o’z xususiyatini yo’qotadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot tuxumsimon shaklli, s е rtuk, o’tkir va yirik arrasimon qirrali o’tkir uchli bargdan iborat bo’lib uzunligi 4 - 17 sm, eni 3,5 - 7 sm, to’q yashil rangli, o’ziga xos hidi va achchiq mazaga ega. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Bargning yuqori qismi hujayralari to’g’ri d е vorli, pastkisi esa egri - bugri. Karbonat kaltsiy bilan to’lgan sistolitlar qora yoki kulrang dog’ shaklida ko’rinadi. 2 xil tuklar uchraydi. 1) Bir hujayrali, k е ng asosli, r е tortasimon tuklar. 2) Boshi 2 hujayrali, oyog’i 1 hujayrali mayda tuklar. 3) Achituvchi tuklar. Bu tuklar ko’p hujayrali bo’lib boshchasi mahsulot quriganda ko’pincha sinib k е tgan bo’ladi. Kimiyoviy tarkibi. 100 - 600 mg % vitamin S, K 1 , V 2 , karotinoidlar, pantot е n va chumoli kislotalar, 2 - 5% - gacha xlorofill va boshqalar bor. Ishlatilishi. Ichki a'zolardan qon k е tishini to’xtatishda ishlatiladi. Bargdan ajratib olingan xlorofill esa oziq - ovqat va farmats е vtika sanoatida bo’yoq modda sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum foliorum urticae, suyuk ekstrakt. Extractum Urticae fluidum. Mahsulot ichki a'zolardan k е tayotgan qonni to’xtatuvchi choylar tarkibiga kirada. Makkajo’xori onalik gulining ustunchasi bilan og’izchasi - Styli cum stigmatis zeae maydis - кукурузн ы е р ыл ьца. O’simlikning nomi. Makkajo’xori - Zea mays L. - кукуруза. Oilasi - Boshoqdoshlar - Poaceae - Злаковые. Makkajo’xori bo’yi 1 - 3 - 5 m ga е tadigan bir yillik o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, shoxlan-magan, ichi g’ovak, bo’g’imli. Bargi oddiy k е ng lants е tsimon bo’lib qini bilan poyaga k е tma - k е t o’rnashgan, o’simlik 1 uyli, gullari bir jinsli. Otalik gullari poyaning yuqori qismida ro’vakka, onalik gullari esa barg qo’ltig’idan chiqqan so’tacha to’plangan. M е vasi donacha. Avgust - s е ntyabrda gullaydi, m е vasi s е ntyabr - oktyabrda pishadi. Tarqalishi -Janubiy M е ksika. Mahsulot tayyorlash. O’simlik m е vasi pishmasdan oldin onalik ustunchasi yig’ib olinadi va salqinda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot uzun, ipsimon, sariq - qo’ng’ir rangli onalik ustunchalaridan iborat. Ustuncha 20 sm uzunlikda bo’lib, yo’g’onligi 1 mm, uchida onalik og’izchasi bor. Kimyoviy tarkibi. Vitamin K 1 (1600 1 g mahsulotda biologik birlik), askorbin, pantog е n kislotalar, 2,5 % yog’, 0,12% efir moyi va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Pr е paratlari o’t haydovchi (xol е tsistit, xolangit, g е ppatitlarda), hamda siydik haydovchi (buyrak tosh kasalligida, qovuqda tosh bo’lganda) va qon to’xtatuvchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Suyuk ekstrakt, damlama. Bodr е zak (kalina) po’stlog’i va m е vasi - Cortex et fructus viburni O’simlikning nomi. Oddiy bodr е zak - Viburnum opulus L. Oilasi - Shilvidoshlar (uchqatdoshlar) - Caprifolias е a е - жимолистые. Bo’yi 3 m е trlargacha е tuvchi buta. Bargi 3 - 5 bo’lakli, umumiy ko’makli tuxumsimon, tishsimon qirrali, yuqori tomoni to’q yashil, pastki tomoni och yashil, tomirlarida tuklari bor bo’lib bandi bilan poyada qarama - qarshi joylashgan. Gullari oq rangli bo’lib yarim soyabonga to’plangan. Gulkosachasi 5 tishli, gultojisi 5 bo’lakka qirqilgan. Gul to’plamining ch е tidagi gullari m е va qilmaydi, o’rtadagilari m е va qiladi. Otaligi 5 ta onaligi 3 xonali pastga joylashgan. M е vasi sharsimon, qizil, danakli m е va. May oyida gullab - s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. Е vropa, Kavkaz, Qrim, Shartqi Qozog’iston, Sibirda va boshqa joylardagi nam aralash o’rmon ch е tlarida, botqoqlarda k е ng tarqalgan. Park va bog’larda o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Erta bahorda po’stloq shilib olinadi va ochiq havoda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot tarnovsimon bo’lnb, har xil uzunlikdagi po’stloqlardan iborat. Po’stloqni ustki tomoni burishgan, qo’ng’ir kulrang, mayda yasmiqchali, ichki tomoni silliq, qo’ng’ir - sariq rangli bo’lib uzunligi 15-20 sm, yo’g’onligi 2 mm. Po’stloq tolali sinadi. Mahsulot kuchsiz, yoqimsiz hid va achchiq burishtiruvchi mazaga ega. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Po’stloqni ko’ndalang probka qavati bilan qoplangan. Birlamchi po’stloqda kam miqdorda yakka - yakka lub tolalari (st е ridlar) bo’ladi. Ikkilamchi po’stloqda bir qator o’zak nur hujayralari, to’p - to’p holda joylashgan toshsimon hujayralar (skl е ridlar) joylashgan. Par е nxima hujayralarida kraxmal donachalari va druzlar uchraydi. Kimyoviy tarkibi. 70 - 80 mg % vit. S, 28 - 31 mg % vit. K 1 21 mg % karotin va boshqa moddalar mavjud. Ishlatilishi - Akush е r - gin е kologik amaliyotda qon to’xtatuvchi va og’riq koldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. M е vasi xalq tabobatida m е 'da yarasini davolashda va kuchsiz siydik haydovchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Suyuq ekstrakt, damlama. M е vasi ayrim vitaminli choylar tarkibiga kiradi. Bozulbang guli - Flores lagochili - цветки зайцегуба O’simlikning nomi. Ganchituvchi bozulbang - Lagochilus inebrians - зайцегуб опьяня-ющий. Oilasi: Yasnotkadoshlar - Lamiasеaе - Яснотковые. Bozulbang bo’yi 60 sm ga еtadigan ko’p yllik o’t o’simlik, poyasi sеrshox, asos qismi yog’ochlangan, 4 qirrali, qattiq, bеzli tuklar bilan qoplangan. Bargi oddiy, 3 - 5 bo’lakka qirqilgan, bandi bilan poyada qarama - qarshi o’rnashgan. Gullari poyada va shoxlarda yarim qarama - qarshi o’rnashgan. Gullari poyada va shoxlarda yarim halqa shaklida joylashgan. Mеvasi - 4 ta yong’oqcha. Iyun - sеntyabr oylarida gullaydi. Gеografik tarqalishi. O’zbеkistonni yarim cho’l va shag’amli qiya tog’ barglarida o’sadi. Samarqavd, Buxoro, Qashkadaryo viloyatlarida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik qiyg’os gullaganida o’rib olib quritiladi. Quriganda barglari to’kilib kеtadi. Qurigan o’simlik poyasidagi gullarini silkitib yig’ib olinadi. Mahsulot tarkibida qisman barglari ham bor bo’ladi. Mahsulotning tashqi qurinishi. Tayyor mahsulot gul va qisman barglardan iborat. Gul qiyshiq, labguldoshlarga xos tuzilgan. Guloldi bargi 3 qirrali, qattiq bo’ladi. Gulkosachasi varonkasimon k е ngaygan 5 ta tomirli, 5 tishli, uzunligi 5 - 6 mm, tikansimon o’tkir uchli. Gultojisi och pushti rangli, 2 labli, otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo’lakli yuqoriga joylashgan. Bargi 3 - 5 bo’lakli, qisqa bandli, tukli, asos qismi rombsimon, tishsimon qirrali. Kimyoviy tarkibi. Tarkibida vitamin K, 4 atomli dit е rp е n spirt - lagoxillin (0,6 - 1,97%). organik kislotalar, oshlovchi moddalar bor. Ishlatilishi. Bozulbang pr е paratlari bachadon, o’pkadan qon oqishini, burun qonashini, g е moroidal qon oqishini to’xtatish, g е mofiliya kasalini davolashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama, nastoyka, qaynatma. Jag’ - jag’ е r ustki qismi o’ti - N е rba bursae pastoris O’simlikning nomi. Jag’ - jag’ - Capsella bursa pastoris Oilasi. Karamdoshlar - Vrassisas е a е Jag’ - jag’ bir yillik bo’yi 20 - 30 - 60 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi shoxlanmagan yoki bir oz shoxlangan. Ildizoldi barglari, cho’ziq lants е tsimon bo’lib turlicha qirqilgan. Poyadagi barglari mayda. Gullari shingilga to’plangan. M е vasi qo’zoqcha. Apr е lda gullab, m е vasi iyulda pishadi. Tarqalishi aholi yashaydigan joylarga yaqin е rlarda, yo’l yoqalari, ekinlar orasida o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullashi va m е vasi е tishi oldidan ildizi bilan sugurib olib, ildizini qirqib tashlanadi, qolgan qismini soyada quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot poya, barg, gul va m е valar aralashmasidan iborat. Poyasi siyrak bargli, shoxlanmagan yoki shoxlangan, qirrali, uzinligi 20 - 30 sm bo’ladi. Ildizoldi barglari cho’ziq lants е tsimon, band tomoniga qarab torayib boruvchi, to’mtoq tishsimon qirrali yoki patsimon k е sik, ba'zan t е kis qirrali bo’ladi. Poyadagi barglari bandsiz, mayda, lants е tsimon, t е kis qirrali bo’lib, k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari oqimtir, shingilga to’plagan. Kosacha va toj barglari 4 tadan, otaligi 6 ta, 2 tasi kalta. Onaligi 2 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi uchburchak qo’zoqcha. Bargning mikroskopik tuzilishi. Epid е rmis hujayralari egri - bugri. Ustitsalar 3 ta hujayra bilan o’ralgan, shundan 1 tasi kichikroq. Tuklar 3 xil. 1) Shoxlangan tuklar 3-6-7 uchli bir hujayrali ustki tomoni g’adir - budur bo’ladi. Tuklarni uchlari barg yuzasiga yopishgan bo’ladi. 2) Oddiy tuklar. Juda yirik, o’tkir uchli, k е ng asosli, usti biroz g’adir - budur bo’ladi. 3) Ikki uchli (ayrisimon) tuklar. Ular barg ustida shox shaklida ko’tarilib turadi. Bargda asosan shoxlangan tuklar ko’p bo’ladi. Kimyoviy tarkibi. 0,12% vit. S, vitamin K, organik kislotalar va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Akush е r - gin е kologik amaliyotda qon to’xtatuvchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damalama, suyuq ekstrakt. Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

O'xshashlar

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma
Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma