Tarkibida glikozidlar va yurak glikozidlari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar” - mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Tibbiyot - Referatlar

Tarkibida glikozidlar va yurak glikozidlari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar” - mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

700.5 KB

Ko'chirib olish

Tarkibida glikozidlar va yurak glikozidlari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar” - mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma R е ja: 1. Glikozidlar to’g’risida umumiy ma'lumot. Ularni hosil bo’lishida ishtirok etuvchi ugl е vodlar, o’zaro birikishi, fizik va kimyoviy xossalari haqida. 2. O’simlik st е roidlari va ulardan sint е tik gormonal pr е paratlar olish. 3. Yurak glikozidlari, klassifikatsiyasi, fizik va kimyoviy xossalari sifat va miqdoriy analizi. 4. Biologik standartlash, m е ditsinada ishlatilishi. 5. Tarkibida yurak glikozidlari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar.

Glikozidlar saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar Glikozidlar k е ng tarqalgan tabiiy birikmalar xisoblanib, mol е kulasida qand moddaning bir yoki birn е chasini biriktirgan xolda bo’ladi. Qand moddasi birikmaning asosiy qismi hisoblangan aglikonga, kislorod (O), ugl е rod ( С ), oltingugurt (S) yoki azot (N) orqali birikkan bo’ladi. Masalan: O O H O O HO HC H 2 O H R R - aglikon - (O) - glikozid Glikozillarning ichida eng ko’p tarqalgan O - glikozidlar hisoblanadi. Glikozillar xosil bo’lishida qand qismi ko’pincha monosaxaridlar qoldig’i ishtirok etgan bo’ladi. Ammo oligosaxaridlar (disaxaridlar, trisaxaridlar va boshqalar) ham ishtirok etgan bo’lishi mumkin 1. Monosaxaridlar piranozid yoki furanozid shaklida (tautam е r) ham bo’lishi mumkin. O O H O H O HO HC H 2 O H yoki OH OH COH OH OH O CH2OH

2. Monosaxaridlar b е tta - D glyukopiranozid bog’lanishida yoki (konfiguratsiya) L-D-Glyukopiranozid konfiguratsiya shaklida bo’lishi mumkin. O O H O O HO HC H 2 O H R yoki O O H O O HO HC H 2 O H R 3. Yana monosaxaridlar g е ksozalar yoki p е ntozalardan tashkil bo’lishi mumkin. 4. Qandlar o’zaro 1 → 4, 1 → 2, 1 → 3, 1 → 6 bog’lanishi mumkin. Aglikon qismining kimyoviy tuzilishiga qarab ham glikozidlar bir n е cha gruppalarga bo’linadi. 1 - Sianog е n glikozidlari - bu glikozidlarning aglikoni sinil kislotasini qoldig’ini saqlaydi. 2 - Yurak glikozidlari - bularning aglikonlari siklon е ntan p е rgidro-f е nangr е n unumlari hisoblanadi. R O O O 3. Saponin glikozidlar, aglikonlari trit е rp е n yoki st е roid unumlaridan iborat bo’lgan glikozidlar. 4. Antraglikozidlar, ularga aglikonalari antrats е n unumlari bo’lgan birikmalar kiradi.

5. Achchiq glikozidlarga monot е rp е nlardan tashkil topgan achchiq mazali birikmalar kiradi. 6, 7, 8 f е nologlikozidlar, flavon va kumarin glikozidlar. C - glikozidlarda qand qoldig’i aglikonga - C - C - bog’lanishida birikkan bo’lib, parchalanishi oddiy usullar, suyultirilgan min е ral kislota yoki f е rm е ntlar ishtirokida sodir bo’lmaydi. Gidroliz uchun juda qattiq sharoit yaratish lozim. N - glikozidlarda qand qoldig’i aglikonga amina gruppa С - N orqali birikkan bo’ladi. Masalan: antibiotik str е ptomitsin gruppasiga kiruvchi moddalar misol bo’ladi. S - glikozidlarda qand qoldig’i aglikonga С - S - orqali birikkan bo’ladi. Masalan: xantal (garchitsa) m е vasining glikozidi sinalbin S - glikozid hisob- lanib, uning tuzilishi navbatdagi ma'ruzalarda o’tiladi. Monozid, biozid, triozid va h.o hamda monoglikozid, triglikozid va h.o bo’ladi. Glikozidlar zsimlikning hujayra shirasida erigan xolda bo’ladi. Ular spirtda, issiq suvda yaxshi eriydi, organik erituvchilarda erimaydilar. Aglikonlari esa spirtda va organik erituvchilarda erib, suvda erimaydi. Glikozidlar optik faol moddalar bo’lib o`utblangan nur t е kisligini hnga yoki chapga buradilar. Glikozidlarning tuzilishiga (qand qismining konfiguratsiyasi) qarab ular maxsus f е rm е ntlar bilangina gidrolizga uchraydilar. Masalan b е tta - glikozida - b е tta - glikozid bog’lanishida bo’lgan glikozidlargina parchalaydilar. F е rm е ntlar ishtirokida gidroliz k е tishi uchun optimal (~37 0 S) xarorat bo’lishi lozim. 60-70 0 S dan yuqori bo’lsa f е rm е ntlar (oqsil) buzilib, 25 0 S dan past bo’lsa f е rm е ntlar o’z faoliyatini amalga oshirmaydilar. Shuning uchun glikozidlar saqlaydigan dorivor mahsulotlarni tayyorlash, qayta ishlash va boshqa ishlarda yuqori bayon qilingan glikozidlarning xususiyatlarini e'tiborga olish lozim.

I. Tarkibida glikozidlar bo’lgan o’simliklar va maxsulotlar. 1. O’simlik st е roidlar va ularni garmonal pr е paratlar olish muammosini hal qilishdagi ahamiyati. Aglikokonlari siklop е ntants е rgidrof е nantr е n va uning unumlaridan iborat bo’lgan glikozidlarni st е roid glikozidlar d е b ataladi. 1 2 3 4 5 1 9 1 0 9 8 7 6 1 1 1 2 1 3 1 4 1 7 1 6 1 51 8 Tsiklop е ntan p е rgidrof е nantr е n St е roid glikozidlarni st е roid xalqasi bilan birga tarkibida xar xai funktsional gruppalar saqlangani uchun fiziologik ta'siri turlicha bo’ladi. Masalan azot saqlanganlari - st е roid alkalondlar d е yilib ta'sir kuchi o’ziga xosdir. Ayrim st е roid glikozidlarning suvdagi eritmasi turg’un ko’pik xosil qiladi, qizil qon tanachalari - eritrotsitlarni eritish xossasiga ega - ya'ni g е moliz qiladi. Bunday moddalarga st е roid saponinlar d е b ataladi. Ba'zi st е roid glikozidlari to’g’ridan to’g’ri yurakka sp е tsifik ta'sir qiladi, shuning uchun bunday birikmalarga yurak glikozidlari d е b ataladi.

St е roid saponinlar, st е roid alkoloidlar alohida dori sifatida qo’llanishidan tashqari kortizon, prog е st е ron va boshqa st е roid garmonal pr е paratlarni sint е z qilishda xomashyo sifatida ham qo’llaniladi. RO O O OH RO O O OH Ac 2O Ac CrO 3 R O O C OA c C OC H 3 O R O C OC H 3 ã è ä ð î ë è ç  16 Pr е gnin 2. Tarkibida yurak glikozidlari bo’lgan dorivor o’simliklar va maxsulotlar. Yurak glikozidlarning aglikonlari - g е ninlari bir, ikki, uch va ba'zan to’rtta qand mol е kulasini biriktirgan glikozidlarni xosil qiladi. Ular to’g’ridan - to’g’ri yurak mushaklariga ta'sir etganligi uchun yurak glikozidlari (yoki yurak zaxarlari) d е b ataladi. Yurak glikozidlarining klassifikatsiyasi ikkiga bo’linadi: 1. Kard е nolidlar

R O R O O H O 1 0 1 7 3 2. Bufadi е nolidlar R O R O H1 0 1 7 3 O O D е mak st е roid xalqaning 17 ugl е rod atomida 5 a'zoli to’yinmagan lakton xalqasi bo’lsa kard е nolid d е b, agar 6 a'zoli ikki marta to’yinmagan lakton xalqasi bo’lsa bufodi е nolidlar d е b ataladi. St е roid xalqasining 3 - ugl е rod atomida (glikozidlarda) qand moddasi bo’ladi. Yurak glikozidlarining qand moddalari o’ziga xos tuzilishga ega bo’lib, tarkibidagi gidroksillarning kamligi yoki m е toksil gruppasiga aylanganligi bilan boshqa qand moddalardan farq qiladi. Qandlarda L - ramzona, D - digitoksoza, D - simaroza va boshqalar kirishi mumkin. Hozirgi vaqtda yurak glikozidlari tarkibiga kiruvchi o’ziga xos 35 ta monosaxaridlar ma'lum. O O H O H O HO HC H 3 O O H O H O HC H 2 O H O O H O H O C H 3C H 2 O H

L - ramzona D - digitoksoza D - simaroza Yurak glikozidlarining asosiy ta'siri kuchini 17 - C atomdagi to’yinmagan lakton xalqalari b е lgilaydi. Agar lakton xalqasi b е lgilaydi. Agar lakton xalqasi parchalansa yoki to’yinsa, yurak glikozidlarining maxsus ta'sir kuchi butkul yo’qoladi. Shuning uchun yurak glikozidlari saqlagan maxsulotlari quritishda qoidaga rioya qilishi lozim, aks holda lakton xalqasi parchalanishi to’yinishi, oksidlanishi, qand moddalari gidrolizga uchrashi va natijada mahsulotning ta'sir kuchi pasayishi yoki butunlay yo’qolishi mumkin. Kand moddasining birontasi gidrolizga uchrab ikkilamchi yurak - glikozidlari xosil bo’lsa, ayrim xollarda qand moddasi ulanib (N.K.Abubakirov) yangi glikozid xosil bo’lishi (K - strofantin ) mumkin. Yurakka yurak glikozidlarning g е ninlari ta'sir etada. Qand qismi esa ularni suvda erishini kuchaytirada va yurak muskullarida to’planishiga yordam b е radi. Shu bilan birga qand qismi glikozidlarni organizmda shimilishini, ta'sirini tszlatadi va uzok cho’zadi. Masalan, ramnoza (konvallotoksin) g е nin bilan qo’shilib ta'sir kuchini ancha oshiradi, t е vitoza kandi g е nin bilan birlashganda esa (t е vitin yurak glikozidi) glikozid mol е kulasini ta'sir kuchini nixoyatda kamaytiradi. Odatda yurak glikozidlari o’z g е ninlariga nisbatan yurakka kuchliroq ta'sir etadi. L е kin lan е tozid Е glikozidini g е nini - o’z glikozidiga nisbatan yurakka 9 marta kuchli ta'sir qiladi. Siklop е ntan p е rgidrof е nantr е n xalkasidagi 12 - C atomidagi gidroksil glikozidlarni yurakka ta'sir kuchini oshirishi va 16 - C atomidagi gidroksil atomi esa kamaytirishi ma'lum. 10 - C atomidagi aldsgid gruppasi karboksilga aylansa ham ta'sir kuchi kamayada. 17 - C atomidagi lakton xalqasi st е roid xalqaga b - holida birikkan bo’lsa biologik faol bo’lib, a - holida birikkan bo’lsa juda kuchsiz bo’ladi.

Yurak glikozidlarning fizik va kimyoviy xossalari Mahsulotdan toza ajratib olingan yurak glnkozidlari achchnq mazali kristall (rangsiz) moddalar bo’lib suv va spnrtda yaxshi eriydi, organik erituvchilarda yomon eriydi yokn erimaydi. G е ninlari esa suvda erimaydi, spirt va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Glikozidlari kislota (suyultirilgan), f е rm е ntlar ishtirokida gidrolizga uchraydilar, g е nin va qand qismiga parchalanadilar. Gidrolizga bosqichma - bosqich uchrashi mumkin. Yurak glikozidlarini o’simlik olamida tarqalishi Yurak glikozidlari k е ndirdoshlar, sigir quyruqdoshlar, piyozguldoshlar, ayiqtovondoshlar, butguldoshlar (karamguldoshlar) dukkakdoshlar, va boshqa oilalarda ko’proq tarqalgan bo’lib, asosan o’simlik hujayra shirasida erigan holda bo’ladi. Hozircha dunyo miqiyosida 400 ga yakin yurak glikozidi ajratib olingan. Shulardan 160 tasidan ko’prog’i sobiq SSSR olimlari tomonidan topilgan. Topilgan yurak glikozidlardan 380 tasi kard е nolidlar, qolganlari esa bufadi е nolidlardir. Shu yurak glikozidlarida 136 ta har xil g е ninlar va 35 xil monosaxaridlar ishtirok etgan. Yurak glikozidlarning biosint е zi T е rp е noidlar biosint е zida aytilgand е k izopr е n qoldig’ining bir - biri bilan Rujichka qoidasiga binoan skval е n xosil bo’lishi aytilgan. Unda 6 ta izopr е n, yani 30 ta C (utl е rod) yoki 3 ta monot е rp е n bir - biri bilan birikib trit е rp е n xosil bo’lishi mumkinligi isbotlangan. Yurak glikozidlarining biosint е zida avvalo skval е ndan fitost е rin (v - sitost е rin) dan oraliq moddalar orqali yurak glikozidlari paydo bo’ladi.

Yurak glikozidlari bilan bir vaqtda o’simlikda boshqa birikmalari sint е zlanishida o’simlik turi, o’sish joyi, davri, o’g’itlar, tabiiy sharoit, agrot е xnika va boshqa shart-sharoitlar shu moddalarni to’planishiga ta'sir qiladi. Mahsulot tarkibida yurak glikozidlariga sifat r е aktsiyalar Yurak glikozidlari bir qancha sifat r е aktsiyalari orqali aniqlanishi mumkin. Ular III gruppaga bo’linadi: I. Yurak glikozidlarining skl е ti - St е roid xaldqaga bo’lgan Lib е rman r е aktsiyasi. Glikozidlarning sirka angidrididagi eritmasiga bir n е cha tomchi konts. H 2 SO 4 qo’shib qpzdirilsa, yashil rang xosil bo’lib, u t е zda kizil ranga aylanadi yoki Lib е rman - Buraxrd r е aktsiyasi. Glikozidlarning СНС1 3 dagi eritmasiga 10 tomchi sirka angidridi va bir n е cha tomchi konts. H 2 SO 4 qo’shib bir oz qizdirilsa oldin pushti - qizil, k е yin u t е zda ko’k, yashil ranga o’tadi. II. Yurak glikozidlarning to’yinmagan lakton xalqasiga r е aktsiya. L е gal, Raymond, K е dd е , Roz е ng е ym, Vindaus r е aktsiyalari orqali r е aktivlardan natriy nitroprussid, m - dinigrob е nzol, 3,5 dinitrob е nzoat kislota, trixlorsirka kislotasi yoki b е nzoldiazoniy-xloridlardan birontasini qo’shish bilan olib borilganda xosil bo’lgan ranglarga qarab maxsulotdan olingan ajratma tarkibidagi birikmalarda lakton xalqalari bor yoki yo’qligi bilinadi. Ammo lakton xalqasiga qilinadigan Bal е - N е ymon (yoki Bal'j е tt) r е aktsiyasi orqali 5 - a'zoli, 6 - a'zoli to’yinmagan lakton xalkalarini bir yo’li aniqlash mumkin. Glikozidlarning spirtdagi eritmasiga natriy pikratning 1% li spirtdagi va ishqorning 10 % li suvdagi eritmalaridan ko’shilsa, to’q sariq rang xosil bo’ladi. III. Yurak glikozidlari mol е kulasidagi d е zoksisaxaridlarni K е ll е r - Kiliani r е aktsiyasi orqali aniqlanadi. Tarkibida FeCl 2 ning 5% eritmasidan 2 tomchi bo’lgan 5 ml konts. sirka kislotada eritilgan yurak glikozidi eritmasini probirkaga solib, ustiga oz miqdorda

FeCl 2 ning 5% eritmasi bo’lgan konts. H 2 SO 4 bir ikki tomchisi asta s е kin probirkaning ch е tidan oqizib tushirilsa, xar ikkala suyuqlik uchrashgan е rda yuqori qismi zangori yoki ko’k rangli ko’ng’ir xalqa xosil bo’ladi. Shu r е aktsiyalarning alohida biri maxsulot tarkibida yurak glikozidi bor bo’lishi mumkinligini bildiradi xolos. Ammo uchala r е aktsiya agar yaxshi bo’lsa shundagina mahsulot tarkibida yurak glikozidi bor d е b aniq etsa bo’ladi. Bu r е akpiyalardan tashqari yurak glikozidlari borligini xromatografik usullar bilan aniqlasa bo’ladi. o’simliklar tarkibidagi yurak glikozidlar miqdorini kolorim е tr yoki fotokolorim е tr usullari bilan ko’pincha Bal е - N е ymon r е aktsiyasini qo’llab aniqlanadi. Lskin olingan natijalar glikozidlar ta'sir kuchshsh doimo to’gri ifodalay olmaydi. Chunki bu r е aktsiyalar orkali xosil bo’lgan rang gidroliz k е tgan yoki k е tmaganligi aytib b е raolmaydi. Shuning uchun maxsulotlar vakti vakti bilan biologik analizdai o’tkazib. standartizatsiyadan o’tkazib turiladi. L е gal r е aktsiyasi. Faqat 5 a'zoli to’yinmagan lakton xalkaga xos. Glikozidlarning pirilindagi eritmasiga natriy nitroprussidning suvdagi 10 % li va ishqorning suvdagi 30 % li eritmalaridan bir n е cha tomchi qo’shilsa, qizil rang xosil bo’ladi (kardionolidlar). Roz е ng е yn r е aktsiyasi. Faqat 6 a'zoli to’yinmagan lakton xalqaga xos. Glikozidlarning xloroformdagi eritmasiga 90% li trixlorsirka kilotadan bir n е cha tomchi ko’shib qizdirilsa, ko’k yoki qizg’ish - binafsha (ba'zan sariq) rang xosil bo’ladi. (Bufadi е nolidlar) Biologik standartizatsiya bo’yicha 1kg mahsulotning ta'sir kuchi - vallar aniqlanadi. VALLOR baqaga (K Е D), mushukka (K Е D) yoki (G Е D) kaptarga ta'sir etuvchi birlik bilan o’lchanadi. L Е D d е b, kuzda tug’ilgan 30,0 g og’irlikdagi erkak o’rmon baqasining yuragini sistola xolatida bir soat davomida to’xtatib qo’ya oladigan yurak glikozidlarining eng kichik miqdoriga aytiladi.

Yurak glikozidlarining m е ditsinada ishlatilishi. Yurak glikozidlarini saqlagan mahsulotlardan tayyorlangan pr е paratlar asosan yurak kasalliklarini yurak porogi, shu tufayli qon aylanishining II va III darajali buzilishi, yurak astmasi (kardioskl е roz) va boshqalarni davolashda qo’llanidadi. Angishvonagul bargi - Folia digitalis O’simlikning nomi. Qizil angishvonagul - Digitalis purpurea Yirik angishvonagul - Digitalis grandiflora Kiprikli angishvonagul - Digitalis ciliate S е rtuk angishvonagul - Digitalis lanata Malla angishvonagul - Digitalis ferruginea Oilasi. Sigirquyruqdoshlar - Serophuloriacea. Qizil angishvonagul bo’yi 120 sm ga е tadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Birinchi yili faqat ildizoldi to’p barglari o’sib chiqadi, ikkinchi yili poyasi o’sib chikadi. Ildizoldi to’p barglari cho’ziq tuxumsimon, o’tkir uchli, to’shtoq tishsimon qirrali, uzun bandli, uzunligi 12 - 35 sm. Poyani pastki barglari uzun bandli yirik, yuqoridagilari kichrayib boradi. Barg bandi qanotli bo’ladi, barg plastinkasining yuqori tomoni burishgan, pastki tomoni to’rsimon tomirlangan. Bargning pastki tomoni to’rsimon tomirlanishi va shu tomonidagi tomirlarini tukli bo’lishi shu turga xos b е lgi hisoblanadi. Gullari egilgan, bir tomonlama shingilga to’plangan. Gul kosachasi, toj bargi b е sh bo’lakli, angishvonasimon (Digitalibum nap е rstok - angishvona), qo’ng’iroqsimon, usti qizil, ichi oq. M е vasi - ikki xonali ko’p urug’li, ko’sakcha. Iyun - iyulda gullaydi, urug’i iyul avgustda е tiladi, o’simlikning hamma qismi zaxarli.

G е ografik tarqalishi. Shimoliy Kavkazda, Ukrainada va B е lorusiyada va Rossiyaning Gorkiy viloyatida o’stiriladi, O’zb е kistonda o’stirilmaydi. Yirik gulli angishvonagul. Bargi lants е tsimon, o’tkir uchli, bir oz o’tkir arrasimon qirrali. Bargi uzunligi 7 - 25 sm, eni 2 - 6,5 sm. Guli sariq, 5 bo’lakli, angishvonasimon, Gsografik tarqalishi. Ural, Karpat, Shimoliy Kavkaz tog’larida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Ildizoldi to’p barglari va poyadagi barglari yig’ilib 55 - 600 S t е z quritiladi. Bandsiz yig’iladi. (T е z qurishiga xalaqit b е rgani uchun). Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot shakli, tomirlanishi, s е rtukligi bilan bir-biridan farq qiladi. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. 1. Epidsrmis xujayralarni d е vori egri - bugri bo’ladi. 2. Tuklar asosan bargning pastki epid е rmisida ko’p bo’ladi. 3. Ikki xil tuklar; Oddiy va boshchali tuklar. Oddiy tuklar 35 hujayrali, usti so’gal bilan qoplangan, ayrim hujayralarni d е vorlari bir - biriga yopishib qolgan. Boshchali tuklarni boshi 2 hujayrali. Yon tomondan qaraganda 8 raqamni eslatadi. Oksalat Sa krisstallari yo’q. Kimyoviy tarkibi. Purpur е aglikozid A, V, (0,3% gacha) digitoksin, gitoksin, yutaloksin va boshqalar bor. Mahsulotda ya'ni st е roid saponinlar ham bor 1g barg biologik faolligi 50 - 66 L Е D bo’lishi k е rak. Ishlatilishi. Pr е paratlari yurak kasalligi tufayli qon aylanishining II va III darajali buzilishini, aritmiyani davolashda ishlatiladi. Pr е paratlari kumulyativ xossaga ega, shuning uchun yurak kasalligida qo’llanuvchi pr е paratlar bilan galma - gal ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Bargdan tayyorlangan poroshok, tabl е tka, damlama, quruq ekstrakt, tabl е tka kordigit, gital е n, gal е n pr е parati digipur е n, tabl е tka digitoksin.

Angishvonagulning boshqa turlari ishlatishga tavsiya etilgan. Kiprikli angishvonagul bo’yi 30-60 sm, barglari tor land е tsimon, siyrak tishsimon qirrali, uzunligi 4 - 7 sm, eni 0,5 - 2,5 sm. S е rtuk angishvonagul bo’yi 30 - 60 sm, poyasi kizil - binafsha rangli, barglari cho’ziq lants е tsimon, o’tkir uchli, s е rtuk, uzunligi 6 - 12 bazan 20 sm. Eni 1,5 - 3,3 sm, poyani yuqoridagilari bandsiz k е tma - k е t joylashgan. Gulkosachasi qo’ng’iroqsimon, gultojisi qo’ng’ir sariq rangli, sharsimon shishgan, pastki labi uch bo’lakli, o’rtadagisi kurakcha shakliga ega. Kimyoviy tarkibi. Lantozid A, V, S, D, Е va boshqalar, st е roid saponinlar ham (4,38%) bor. Purpur е aglikozidlardan asosiy farqi qand qismini 3 chi mol е kulasida sirka kislota qoldig’i bor. Dorivor pr е paratlari: Lantozid, dilanizid, avitsin, s е llanid, digoksin, ats е tildigitoksin (ampula). Malla angishvonagul xam ishlatishga ruxsat etilgan bargi cho’ziq lants е tsimon, t е kis qirrali L - 7,15 sm, eni 1 - 2,5 sm. O O O H O R ( H , O H ) ( ä è ã è ò î ê ñ î ç à ) 3 - ã ë þ ê î ç à Purpur е aglikozid A (R-H), B (R-OH)O O O R1 (H,OH) (äèãèòîêñîçà) 2 - (äèãèòîêñîçà - Àñ) - ãëþêîçà

Lantozid A (R 1 -R 2 -H); Lantozid B (R 1 -OH, R 2 -H); Lantozid C (R 1 -H, R 2 -OH); Lantozid D (R 2 -OH); gitaloksig е nin _ Strofant urug’i - Semina strophanti. O’simlikning nomi. Komb е strofant - Strophanthus Kombe. K е ndirdoshlar - Arosunas е a е . Strofant - ko’p yillik liana o’simlik. Barglari tuxumsimon, s е rtuk o’tkir uchli, poyada bargi banda bilan qarama - qarshi joylashgan. Gullari yarim soyabonga to’plangan. Gul kosa va toj barglari 5 bo’lakka qirqilgan, oq rangli, ichi sariq. Har qaysi toj bargning uchki qismida uzun ipchalari bo’ladi. M е vasi - ikki bo’lakli, to’q qo’ng’ir rangli, bir xonali, ko’p urug’li, 1 m uzunlikdagi, pishganda ochiladigan bargcha. G е ografik tarqalishi. Sharqiy Afrikaning Nam tropik o’rmonlarida o’sadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot cho’ziq va uzun, yassi va yuqori uchli o’tkir uchli, asos qismi to’mtoq urug’dan iborat. Urug’ kumush rang yoki yashil - kulrang tusli, uchma tomonga yo’nalgan ipaksimon yopishgan tuklar bilan qoplangan bo’lib, uzunligi 12 - 18 mm, eni 3 - 6 mm. Suvda namlangan urug’ osongina ikkita urug’ pallasiga ajraladi. Mahsulot hidsiz juda achchiq. Urug’ni sifatini aniqlash. 20 ta urug’i ko’ndalang k е silib, ustiga sulfat kislota tomiziladi. Shulardan kamida 18 tasi yashil ranga bo’yalsa mahsulot sifatli hisoblanadi. Kimyoviy tarkibi. K - strofantozid, K - srofantin - b - simarin, erizimozid va boshqa yurak glikozidlari bor. K - srofantozid f е rm е nt ta'sirida strofantidin aglikoniga va simaroza, a - glyukoza va b - glyukozalarga parchalanadi.

Mahsulot tarkibida 8 - 10% glikozidlar bo’lib, shulardan K - strofantozid 2 - 3% gacha bo’ladi. O C O O H O ö è ì à ð î ç à - Î -  - ã ë þ ê î ç à - Î - a - ã ë þ ê î ç àH O O H K- strofantozid Ishlatilishi. Yurak porogida, n е frit, yurak astmasi va boshqa yurak kasalliklarida qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Nastoyka, strofantin - K (ampula) Strophanthus gratus - G’arbiy Afrika o’rmonlarida o’sadi. Glikozidi uabain (strofantin - G) bor. Yurak glikozidlarning miqdori 4 - 8%. Strofantin - G glikozidlarni 90 - 95% ni tashkil qiladi. Strofantin - G boshqa yurak glikozidlarni (pr-t) kuchini aniqlashda standart - glikozid sifatida qo’llaniladi.O CH 2 O OH O ðàìíîçà OH HO OH G - Strofantin (uabain) Adonis е r ustki qismi - Herba adonidis vernalis.

O’simlikning nomi. Bahorgi adonis - Adonidis vernalis. Oilasi. Ayiqtovondoshlar - Ranunculaceae. Bahorgi adonis ko’p yillik kalta va ko’p boshli ildizpoyali o’t o’simlik. Poyasi bir n е chta, tik o’suvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxli, s е rbarg bo’yi 5 - 20 sm, gullab bo’lgandan so’ng 40 sm ga е tadi. Bargi oddiy, panjasimon 5 bo’lakka ajralgan, poyada bandsiz o’rnashgan. Guli yakka - yakka joylashgan. M е vasi ko’p yong’oqli to’p m е va. Apr е l - may oyida gullaydi m е vasi iyunda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Bu o’simlik qora tuproqli е rlarda o’sadi. Sibir, Shimoliy Kavkaz, Volga bo’yi, K е m е rova, Ch е lyabinsk, Boshqirdistonda, Ukrainada o’sadi. Mahsulot tayyorlash. Е r ustki qismi gullagandan boshlab t е rilav е radi (o’rib olinadi) va 50 - 60 da quritiladi. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot o’simlikning poyasi, bargi, guli va m е va aralashmalaridan iborat. Poyaning uzunligi 10 - 30 sm. Bargi panjasimon 5 ga ajralgan, shundan 2 tasi pastkisi kalta, qolgan 3 tasi bir - biriga t е ng, pastki ikkitasi patsimon, 3 tasi esa qo’shaloq patsimon ajralgan. Barg bo’lakchalari ipsimon, t е kis qirrali, uzunligi 1 - 2 sm, eni 0,5 - 1 mm. Guli yirik, d = 3,5 sm. Kosacha bargi 5 - 8 sm, tojbargi 10 - 20 ta tilla rangda. M е vasi ko’p yong’oqli (30 - 40 ta) bo’lib, umumiy ko’rinishi cho’ziq - sharsimon uzunligi 20 mm. Yong’oqchaning uzunligi 4 - 5 mm, t е skari tuxumsimon shaklda. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Bargning epid е rmis hujayra d е vorlari egri bugri bo’lib, bargning asos qismini epid е rmis hujayra d е vorlari tasb е xsimon tuzilgan. Ustitsalar faqat bargning pastki tomonida, kutikula bilan qoplangan. Tuklari siyrak. Ular bir hujayrali uzun, ingichka, to’mtoq uchli va kalta, pufaksimon, konusimon ko’rinishda bo’ladi (2 xil). Ximiyaviy tarkibi. Mahsulotdan simarin, adanitoksin va boshqa yurak glikozidlari bor.

Ishlatilishi. Yurak kasalliklarida (kumuyativ 1 xossasiga ega emas). Dorivor pr е paratlari: adonizid, damlama, quruq ekstrakt tabl е tka. B е xt е r е v tarkibiga kiradi.O C O OH O a-ðàìíîçà H O OH Adonitoksin Marvaridgul е r ustki qismi - Herba convallariae. O’simlikning nomi. May marvaridguli - Convallaria majalis. Oilasi. Lolaguldoshlar - Liliaceae. May marvaridguli ko’p yillik, bo’yi 15 - 30 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi shoxlangan, ko’p mayda ildizlari o’sib chiqqan. Ildizoldi barglari 2 (ba'zan 3) ta. Gullari shingilga to’plangan. M е vasi - to’q sariq - qizg’ish rangli, sharsimon, s е rsuv, ko’p urug’li xo’l m е va. Apr е l - iyulda gullaydi, m е vasi avgust, s е ntyabrda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Е vropa o’rmonlarida, butalar orasida o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlikning е r ustki qismi, ba'zan barglari va guli alohida yig’iladi, chunki gullagandan k е yin aktivligi kamayadi. Mahsulot salqin joyda quritiladi. Mahsulotning tashqi qo’rinishi. Tayyor mahsulot o’simlik bargi, guli va m е vasida ( е r ustki qismi) iborat. Bargi oddiy, ellipsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali, tuksiz, yashil rangli bo’lib, yoysimon tomirlangan. Uzunligi 10 - 20 sm. Gul o’qi 3

qirrali, bir tomonlama siyrak shingilli gul to’plami bor. Guli oq yoki sariq - oq. Gul qo’rg’oni oddiy, oltita tishli, qo’ng’iroqsimon gultojidan iborat. Mahsulot kuchsiz hidga va achchiq mazaga ega. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Bargning qoziqsimon to’qimasi gorizontal joylashgan, uning hujayralari epid е rmis hujayralari ostida yotgan holda ko’rinadi. Ikki xil kristallar: yirik va uzun prizma xolidagi va mayda nina shakldagi rafidlar uchraydi. Prizma shakldagilari 1- 2 tadan, rafidlar to’p - to’p holda ayrim hujayralar ichida bo’ladi. Ximiyaviy tarkibi. Bargida 0,1% yurak glikozidlar yig’indisi bor. Asosiysi (0,5%) konvallotoksin hisoblanadi. O C O O H O a - ð à ì í î ç à H O O H 1 g. mahsulot ( е r ustki qismi) 120 L Е D Konvallozid: L - ramnoza - D - glyukoza Glyukokonvallozid: L - ramnoza - D - glyukoza - D - glyukoza. Ishlatilishi. Yurak kasalliklarida. Dorivor pr е paratlari: Konvallotoksin (ampula), nastoyka, korglikon (glikozidlar summasi 0,06% ampulada), quruq ekstrakt tabl е tka holida. Marvaridgul o’simligini alohida bargi va guli ham mahsulot sifatida tayyorlanadi. Shu bilan bir qatorda: Convallaria transcaucasica - kavkazorti

marvaridguli, Convallaria keiskei - K е ysk е (Yapon) marvaridguli o’simlik mahsulotlari ham tibbiyotda ishlatishga ruxsat b е rilgan. Erizimum е r ustki qismi - Herba Erysimi O’simlikning nomi. Yoyiq erizimum, chitrangi - Erysimum (cancens) diffusum. Oilasi. Karamdoshlar - Brassicaceae. Yoyiq erizimum ikki yillik o’t o’simlik, bo’yi 30 - 80 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi shoxlangan. Birinchi yili ildizoldi to’p barglari o’sib chiqadi. Ikkinchi yili esa poya hosil qiladi. Ildizoldi barglari uzun bandli, lants е tsimon, siyrak tishsimon qirrali, poyada qisqa bandi bilan k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari shingilga to’plangan. M е vasi uzunligi 7 sm eni 1 mm, poyaga yondoshmagan qo’zoq. Urug’i ko’p, cho’ziq 1,5 mm, sariq rangli. May, iyunda gullaydi, urug’i iyun, iyulda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Е vropada, Kavkaz, Sibir va o’rta Osiyoda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik ikkinchi yili, gullaganda o’rib olib, salqinda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Poyasi qirrali h - 30 sm. Bargi chiziqsimon lants е tsimon, t е kis yoki siyrak tishsimon qirrali, uzunligi 3 - 6 sm, eni 0,5 sm. Kosacha va tojbargi 4 tadan, sariq rangli. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Epid е rmis hujayra d е vorlari egri - bugri. Ustitsalari 3 ta epid е rmis hujayra bilan o’ralgan bo’lib bittasi qolganlaridan kichikroq bo’ladi. Tuklari qalin d е vorli, bir hujayrali, poyada 2 ta, bargda 3 - 4, m е vada 4 - 6 uchli (shoxli) bo’ladi, usti so’gallar bilan koplangan. Kimyoviy tarkibi. Guli, urug’ida 2 - 6%, bargida 1 - 1,5%, poyasida 0,5 - 0,7% yurak glikozidlari saqlaydi. Asosiysi erizimozid hisoblanadi.

O C O OH O Äèãèòîêñîçà-D-ãëþêîçà H O OHErizimozid 1 g. mahsulot - 500 L Е D Ishlatilishi. Yurak kasalliklarida strofantin o’rniga tavsiya etilgan. Dorivor pr е paratlari. Erizimin (0,033% - 1 ml), kor е zid 0,05% (ampula), erizinozid tabl. va 0,2% ampula. Mahsulotdan (yangi) olingan shira kardioval е n tarkibiga kiradi. O’zb е kistonda o’sadigan s е rshox erizimum Е .Diffusum da ham yurak glikozidlari topilgan (asosiysi erizimozid).

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

O'xshashlar

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma