logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tibbiyot
  4. Suyaklar haqida umumiy ma’lumot (osteologia)

Suyaklar haqida umumiy ma’lumot (osteologia)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.5 KB
Ko'chirib olish
Suyaklar haqida umumiy ma’lumot (osteologia ) Reja: 1. Harakat-tayanch a'zolar tizimi 2. Suyaklar haqida umumiy ma'lumot 3. Suyaklar tasnifi 4. Suyaklar vazifasi 5. Suyaklar rivojlanishi 6. Suyaklar arxitektonikasi 7. Suyaklar birlashuvi 8. Gavda skeleti 9. Umurtqa pog’onasining birikishi 10. Ko’krak qafasi 11. Qo’l va oyoq suyaklari 12. Elka kamari suyaklarining birikishi 13. Qo’lning erqin suyaklari 14. Qo’lning erqin suyaklarining birikishi 15. Oyoq skeleti 16. Yaxlit chanoq skeleti 17. Oyoqning qismi suyaklari Odam tanasidagi suyaklar majmuasi skeletni tashkil qiladi skeletos - kuritilgan degan ma'noni anglatadi, uning ogirligi o’rtacha 5-6 kg, ya'ni tana ogirligining 8-10%ini tashkil qiladi. Skeletdagi suyaklar soni 200 dan ziyod. Suyak (os- ossis) qattiq va elastik bo’lib, asosan ikki turdagi moddalardan tashkil topgan. Suyakning 1/3 qismini uning elastikligini ta'minlovchi organik moddalar, kolgan 2/3 qismini suyakka qattiqlik beradigan anorganik (klsiy tuzlari fosfat tuzlari) moddalar tashkil qiladi. Suyakdagi elastiklikni (egiluvchanlikni) ossein moddasi ta'minlasa, mineral tuzlar o’z navbatida,suyakka qattiqlik (pishiqlik) xususiyatini beradi. Suyaklar mustahkamligi aynan organik va anorganik moddalarning fiziologik nisbatiga bog’liq va bu nisbat yoshga qarab o’zgaruvchan bo’ladi. Shu bois yosh organizmdagi suyaklar organik moddalarning (ossein va mugo’z) ko’pligi tufayli elastik (egiluvchan), kam sinadigan va mustahkam bo’ladi, yosh ulgaygan sari (xayot davomida iste'mol qilingan mineral tuzlar hisobiga) suyak tarkibidagi tuzlar nisbati o’zgarishi ko’zatiladi, natijada keksa kishilarda suyakning elastiklik xususiyati yo’qolib murtlashadi va tez sinadigan bo’lib qoladi. Organik va anorganik moddalardan tashqari suyak tarikibida D vitamini va kalsiy tuzlari etishmasligi raxit kasalligi kelib chiqishiga olib keladi. Kasallik oqibatida suyaklarda mustahkamlik kamayadi, yosh suyakning o’sishi va rivojlanishi ishdan chiqadi, shu bois suyaklarning xar tomonlama qiyshayish asorati ko’zatiladi. Vitamin A yetishmasligida suyaklar yo’g’onlashib ichidagi bo’shliq va kanalchalar kengayadi. Ossein, mineral tuzlar va vitaminlar qo’shilishi natijasida suyak granitdan qattiq, mis va po’latdek mustahkam bo’ladi. Olimlarning ma'lumotlariga ko’ra vertikal xolatda suyaklar tonnalab yo’q ko’tarishi mumkin. Suyaklar tasnifi. Suyaklar shakliga ko’ra quyidagi guruxlarga bo’linadi. 1-Naysimon . A. Uzun naysimon (elka, bilak tirsak, son suyaklari) B. Kalta (qo’l va oyoq panja suyaklari) 2-G’ovak . A. Uzun (qovurg’a, to’sh suyagi) B. Kalta (umurtqa, qo’l va oyoq panja suyaklari) V. Sesamasimon (tizza qopqog’i va nuxasimon suyak) 3-Yassi . (peshona, tepa, ensa, ko’rak va chanoq suyaklari). Xar qaysi naysimon suyaklarning o’rta qismi diafiz (tanasi), oxirgi ikki uchlari tanaga yaqin uchlari proksimal epifiz va tanadan yiroq uchi distal epifiz deb nomlanadi. Diafiz bilan epifiz oraligi metafiz deyilib, suyakning usish sohasiga to’g’ri keladi. Suyakning oxirgi uchlaridagi bo’rtma, do’mboq va shunga o’xshash hosilalar apofiz deyiladi. Aynan shu hosilalarga boylamlarning birikishi suyak bo’g’imini mustahkamlasa, mushaklar birikishi bo’g’imdagi harakatni yuzaga keltiradi.Naysimon suyakning ko’ndalang kesimi ko’zdan kechirilganda, sirtki yuzasi suyak usti pardasi (periosteum) bilan qoplangan, u ikki kavatdan iborat. Tashqi kavati yupqa, pishik fibrioz tolalaridan tashkil topgan, uning ichki qavatidagi osteogen xujayralari suyakning eniga o’sishiga imqon beradi.Suyak pardasidagi teshiklar esa qon tomirlar va asab tolalari o’tadigan oziqlantiruvchi teshik bo’lib xizmat qiladi Suyakning ichki tuzilishi 2 xil moddadan hosil bo’lgan. Tashqi tomoni zich ya'ni, qattiq (substantia compacta) moddadan to’zilgan bo’lib suyak pardasi bilan bevosita birikadi, g’ovak modda (sustantia spangiosa) suyakning ichki tomonida joylashgan bo’lib mayda-mayda turga o’xshash katakchalar hosil qilib suyak ko’migiga davom etadi. Unda qizil va sariq ilik hamda qon tomirlar talaygina bo’lib, suyak nayi (kanali)ga ochiladi.Kalla skeletidagi ba'zi suyaklar tanasida bo’shliqlar borligi bilan boshqa suyaklardan farq qiladi va xavo saqlovchi (pnevmosteum) suyaklar deb ataladi. Bunday suyaklarga peshona, ponasimon (asos),g’alvirsimon va yuqori jag’ suyaklari kiradi, bo’shliqlar ko’z kosasi va burun bo’shlig’i atrofida joylashgan bo’lib o’ziga xos funksional xususiyat kasb etadi, ya'ni so’zlashganda tovushni jarangdorligini hamda kalla skeleti yengilligini ta'minlaydi. Chakaloqlarda bu bo’shliqlar shakllanmagan bo’ladi. Katta yoshdagilarda bu bo’shliqlarda yiring yoqi qon tuplangan xollarida tovush jarangdorligi bo’ziladi va boshqa asoratlarga olib kelishi mumqin. Shuning uchun bu xastalikni faqatgina jarroxlik usulida davolashga to’g’ri keladi. Suyaklarning vazifasi. 1-Tayanch vazifasi. Suyaklar organ va to’qimalar uchun ustun hisoblanib, tana ogirligini ko’taradi, unga shakl berib turadi. 2-Harakat vazifasi. Suyaklar bir-biri bilan bo’g’im hosil qilib boylamlar yordamida mustahkamlanadi va mushaklar yordamida harakatga keladi. 3-Ximoya vazifasi. Suyaklar va suyaklar majmuasi (ko’krak qafasi, kalla skeleti, umurtqa pog’onasi) ba'zi a'zalarni tashqi tomondan o’rab turadi, tashqi ta'surotlardan muxofaza qiladi. 4- Depo (zaxira) vazifasi. Suyaklar mineral tuzlarning zaxirasi hisoblanadi: suyak taribining 70%I mineral birikmalarga to’g’ri keladi. 5- Qon yaratuvchanligi (gemopoez). Bolaning embrional davridan boshlab naysimon suyaklar bo’shlig’idagi kizil ilik qonning shaklli elementlari (eritrosit, leykosit, trombositlar)ni hosil qiladi, shu bois suyak ko’migi qon yaratishning asosiy (markaziy) a'zosi hisoblanadi. Suyaklarning rivojlanishi. Embrional davrda suyak to’qimasi boshqa to’qimalarga nisbatan kechroq (6- 8 haftada) mezinxema (embrional biriktiruvchi to’qima)dan hosil bo’lishi aniklangan. Aksariyat suyaklar paydo bo’lishi birlamchi, ya'ni suyakning yosh xujayrasi osteoblastlardan paydo bo’lib, bunday suyaklanish endesman(en-ichida, desma- aloqa) suyaklanish deyiladi, bunga kalla suyaklari hosil bo’lishi misol bo’ladi. Suyakning ikkilamch suyaklanishi esa tog’ay to’qimasida rivojlanayotgan suyak xujayrasi (yosh ostiosid) paydo bo’lishi bilan bog’liq. Bunday suyaklanish perixondrial (peri-old, atrof chondro- tog’ay) suyaklanish deyiladi. Agar tog’ay to’qimasini ichidan suyaklanish no’qtasi paydo bo’lsa endoxondrial (endo-ichi, chondro- tog’ay) suyaklanish deyiladi. Suyaklar arxitektonikasi. Tana skeleti suyaklarning joylashishiga qarab quyidagicha bo’linadi: 1. Gavda suyaklari: A. Umurtqa pog’onasi (33-34 ta umurtqadan iborat) B. Qovurg’alar (12 juft). V. To’sh suyagi 2- Kalla suyaklari : A. Yuz qismidagi suyaklar: burun, ko’z yoshi, yonoq, yuqori va pastki jag’, dimog’ va tanglay suyaklari. B. Bosh qismi suyaklari: peshona, ensa, chakka, tepa, ponasimon, g’alvirsimon suyaklar 3- Qo’l suyaklari : A. Yelka kamari suyaklari (o’mrov va ko’rak) B. Qo’lning erqin suyaklari (elka, tirsak, bilak va qo’l panjasi suyaklari). 4- Oyoq suyaklari: A. Oyoq kamari (chanoq) suyaklari: yonbosh, qov va o’tirg’ich suyaklar. B. Oyoqning erqin suyaklari: son, katta va kichik boldir suyaklari, oyoq panjasi suyaklari. Skeletning funksional ahamiyatini hisobga olib, uning arxetektonikasini taxlil qiladigan bo’lsak, unda umurtqa pog’onasi muhim markaziy qismni egallaydi. Bo’yin umurtqalari ensa suyagi bilan bevosita bo’g’im hosil qilib birikadi, ko’krak umurtqalarining qovurg’alar bilan birikishi ko’krak qafasini hosil qiladi. O’z navbatida ko’krak qafasi yelka kamari (o’mrov va ko’rak) suyaklari yordamida qo’lning erqin suyaklari bilan bo’g’im hosil qilib birikadumg’aza umurtqalari chanoq suyaklari bilan birlashib yaxlit chanoqni hosil qiladi. Chanoq suyaklarining tanasida hosil bo’lgan sirka kosasi son suyagining proqsimal uchi bilan bo’g’im hosil qilib birikadi. Shu bois umurtqa pog’onasi skeletning negizi deb karaladi. Suyaklarning birlashuvi. Odam tanasidagi barcha suyaklar birikishi natijasida tana skeleti hosil bo’ladi. Suyaklar birlashuvi anatomik-fizialogik xususiyatiga ko’ra uch turga bo’linadi 1.Harakatsiz (o’zluksiz) birlashma - sinartrosis. 2.Harakatchan (o’zlukli) birlashma- diarthrosis . 3.Yarim bo’g’in (chala bo’g’in)- hemiartrosis. Harakatsiz yeki kam harakatli birlashmada suyaklar o’zaro tog’ay yoqi kushuvchi parda yordamida birlashadi va o’z navbatida uchga bo’linadi. 1.Sindesmos birikish: Suyaklar tolali biriktiruvchi to’qimalar vositasida birikadi. Maslan boldir va bilak suyaklararo parda vositasida birikishi, kalla skeleti qopqog’i suyaklarining chok hosil qilib birikishi. 2.Sinxondroz birikish: Suyaklar tog’ay to’qimasi ishtiroqida birikadi. Masalan, qovurg’alarning to’shga birikishi yoqi umurtqa suyagi tanalarining tog’ay diski vositasida birikishi. 3.Sinostoz birikish: Suyaklarning o’zaro bevosita birikishi, masalan 5 ta dumg’aza umurtqasining bitta dumg’aza suyagiga birikishi. Harakatchan birikishda suyaklar bo’g’imlar hosil qiladi. Bunda bo’g’im yuzasini hosil qilishda asosiy hosilalar (komponentlar) bo’lishi lozim: 1) suyaklarda bo’g’im yuzalari bo’lishi shart. 2) bo’g’im yuzalari tog’ay bilan qoplangan bo’lishi lozim. 3) bo’g’im kapsulasi (xaltasi) 2 kavatdan iborat bo’lib, ichki sinovial (shillik) suyo’qlik ishlab chikariladigan va tashqi: yupqa, pishik fibrioz kavatdan iborat bo’lishi kerak. 4) suyaklarda bo’g’im hosil kiluvchi yuzalari orasida bo’g’im bo’shlig’i bo’lib uning atrofi kapsula bilan qoplangan. Undagi sinovial suyo’qligi suyaklarning epifizar yuzalarining ishkalanishini kamaytiradi, bo’g’imdagi harakatni yengillashtiradi, issiqda sovitadi, sovuqda isitib, harakatga moslashtirib turadi. Bo’g’imning yordamchi hosilalari (komponentlari): bog’lam, mushak va paylardan iborat, bo’lib ular bo’g’imni mustahkamlaydi. Ba'zi bir suyaklardagi bo’g’im yuzalarining mos kelmasligi inqongruent (nomuvofiq) bo’g’im hosil qiladi. Bunda bo’g’im yuzalarini mos keltirish uchun qo’shimcha hosilalar bor. Masalan, tog’ay disklar umurtqalarning birikishi uchun, tog’ay mensklar (yarim disk) esa tizza bo’g’imini hosil kilish uchun tog’ay lablar yelka bo’g’imida bo’ladi. Sanab o’tilgan qo’shimcha hosilalar inkomgruent bo’g’imni muvofiqlashtiradi va qongruent bo’g’im hosil qiladi. Bo’g’imdagi harakatlar. 1. Yordamchi elementlar ishtiroqida inqongruent ( nomuvofiq ) bo’g’im yuzalari qongruent ( muvofiq ) yuzalarga aylanib bir-biriga moslashadi. 2. Bo’g’im yuzalari turli geometrik shakllarni hosil qilib me'yori va uning shakliga bog’liq bo’ladi. Shu bois bo’g’imlar bir o’qli, ikki o’qli va ko’p o’qli bo’ladi. Bir o’qli bo’g’imlarda harakat frontal yoqi vertikal o’q atrofida ruy beradi, bunda silindrsimon va g’altaksimon bo’g’imlar hosil bo’ladi. G’altaksimon bo’g’imlar (barmoq falangalari) da frontal o’q atrofida bo’qish ( flexio ) va yozish ( extentio ) harakatlarini bajarish mumqin. Silindrsimon bo’g’imda harakat vertikal o’q atrofida yuzaga keladi, ichkariga burish ( pronatio ) va tashqariga burish ( suprianatio ) mumqin, bunga tirsak va bilaklar suyaklararo bo’g’imi misol bo’lishi mumqin. Ikki o’qli bo’g’imlarda ikki o’q atrofida harakat yuzaga keladi. Masalan, egarsimon bo’g’im birinchi barmoq bilan kaft suyagi birikishida hosil bo’ladi, ellipsimon bo’g’im kaft usti suyaklari bilan blak suyagi qo’shilishidan hosil bo’ladi. Uch o’qli (ko’p o’qli) bo’g’imlarda kosasimon-chanoq -son bo’g’imi va sharsimon -elka bo’g’imi misol bo’ladi. Bu bo’g’imlarda barcha o’qlar atrofida harakat sodir bo’ladi: bo’kish-yozish, o’zoqlashtirish- yaqinlashtirish, ichkariga- tashqariga burish va aylanma harakatlar. Gavda skeleti. Umurtqa pog’onasi (collumn vertebralis ) uzunligi 70-90 sm bo’lib, 33-34 dona umurtqalardan tashkil topgan va 5 qismdan iborat: 1. Bo’yin umurtqalari( vertebrae cervicales ) 7 ta 2. Ko’krak umurtqalari ( vertebrae thoracales ) 12 ta 3. Bel umurtqalari ( vertebrae lumbales ) 5 ta 4. Dumg’aza umurtqalari ( vertebrae sacrales ) 5 ta 5.Dum umurtqalari ( vertebrae coccygeae ) 4-5 ta Dumg’aza - dum umurtqalari 20-25 yoshgacha birlashib dumg’aza va dum suyaklarini hosil qiladi, shu bois yolgon umurtqa deyiladi. Umurtqa suyagi ( vertebra ). Umurtqa tanasi va undan ajralgan yoylari birlashib umurtqa teshigini hosil qiladi. Umurtqalarning bir-biri bilan birlashuvidan esa umo’rta kanali hosil bo’ladi. Aynan shu kanalda xayot uchun muhim a'zo: orqa miya xoylashgan. Umo’rta kanali yuqorida kalla skeletining katta teshigi orqali bosh miya bilan bevoita aloqa qiladi, pastda esa dumg’aza kanaligacha davom etadi. Xar bir umurtqa yoylarining orqa tomonidan bir qancha o’simtalar chiqadi: 2 ta ko’ndalang o’simta, 1 ta o’tkir o’simta va 2 tadan yuqori va pastki bo’g’im o’simtalari, jami o’simtalar soni 7 ta. Tanadan ajralayotgan yoyning oyoqchalari (ikki tomoni) dan ustki va ostki tomonda suyak uyimlari bo’lib, uyimlar qo’shilishidan umurtqalararo teshik hosil bo’ladi. Yuqori va pastki bo’g’im o’simtalari bir-biri bilan bo’g’im hosil qilib birikadi. Ko’ndalang va o’tkir o’simtalari esa mushak va bog’lamlar birikadigan hosila hisoblanib, umurtqa pog’onasidagi barcha harakatlarni yuzaga keltiradi Umurtqa tanalari bir-biri bilan 1,0-1,5 sm qalinlikdagi elastik tog’ay disklar yordamida birikadi. Umurtqa pog’onasi yuqorida ta'kidlangan xar bir qism o’ziga xos morfofunksional xususiyatga ega. Masalan, bo’yin umurtqalari boshqa umurtqalardan tanasining kichikligi hamda ko’ndalang o’simtalarda teshik borligi bilan farq qiladi. Bu teshiklarning muhimligi shundaki unda joylashgan shu nomli arteriya kalla skeletining katta teshigi orqali kirib bosh miyani qon bilan ta'minlaydi. 1-umurtqa (atlas) ning o’ziga xosligi uning tanasining yo’qligidir. 2-umurtqa (aksis) esa tishining borligi uchun o’qli umurtqadeb nomlangan. Ko’krak umurtqalari 12 juft qovurg’alar birikadigan bo’g’im yuzlari borligi bilan farq qiladi. Bel umurtqalarning o’ziga xosligi shundaki gavda og’irligining asosiy qismi bel umurtqalariga qo’shib turishi tufayli ularningtanalari kattalashgan. Shu bilan birga ularda ikki juft so’rg’ichsimon va qo’shimcha o’simtalari bor. Dumg’aza umurtqalari 5 dona bo’lib, ularning o’zaro qo’shilishidan dumg’aza suyagi hosil bo’ladi.Dumg’azaning ichki yuzasi chanoq a'zolariga qaragan va sillik kurinishda bo’lib unda 4 juft umurtqalararo ichki teshiklar bor. Bu teshiklarda orqa miya asab tolalari chiqadi va chanoq a'zolarini ta'minlaydi. Tashqi yuzasi esa notekis bo’lib, umurtqa o’simtalari birikishidan uch qator qirralar hosil bo’ladi. Undagi teshiklardan 4 juft tashqi umurtqalararo asab tolalari chikib dumba sohalaridagi mushaklarni asab bilan ta'minlaydi. Dumg’azaning 1-umurtqasi dumg’aza suyagining asosiga to’g’ri keladi va unga ikki yon tomoni qanotsimon shaklda bo’lib, quloqsimon yuzalari kamharakat yassi bo’g’im hosil qilib birikadi. Dumg’azaning pastki qismi uning uchi hisoblanib ingichkalashgan va bevosita dum umurtqasi bilan birikib ketadi. Dumg’aza umurtqalari birikishi natijasida dumg’aza kanali hosil bo’ladi va bu kanalda orqa miya asab tolalri joylashgan. Dum umurtqalari 4-5 dona yetilmgan rudument shakldagi yemirilib borayotgan umurtqalardan iborat, u ba'zi xayvonlar (maymun)da yaxshi rivojlangan. Dumg’aza va dum umurtqalari xayot davomida qo’shilib yaxlit suyakka aylanadi va chanoq suyaklari ishtiroqida yaxlit chanoqni hosil qiladi. Umurtqa pog’onasining birikishi. Umurtqa tanalari tog’aysimon likopchalar yordamida o’zaro birlashadi, likopchalarning qalinligi bo’yin sohasida 0,5-0,6 smga, bel sohasida 1,2-1,3 smga teng bo’lib, xalqa shaklidagi elastik tog’aydan to’zilgan. Umurtqa tanalarining oldingi (ichki a'zolarga qaragan) va orqa (umurtqa kanaliga qaragan) yuzalarida joylashgan oldingi va orqa buylama boylam umurtqa pog’onasining barcha umurtqalarini birlashtirib turadi va uni mustahkamlaydi.Umurtqa yoylari oraligida sariq boylam tortilgan. Umurtqalar yuqori va pastki bo’g’im o’simtalari birikishi natijasida shakli yassi bo’g’im hosil bo’ladi. Umurtqalar bir-biri bilan pishik ko’ndalang va o’tkir o’simtalararo boylamlar yordamida mustahkamlangan. Bo’yin umurtqalarining o’tkir o’simtalari uchlaridan ensa suyagining tashqi yuzasiga qarab yonalgan mustahkam gardan boylami bo’yin umurtqalarini ensa suyagi bilan birlashtirib turadi. Birinchi bo’yin umurtqasi ensa suyagidagi bo’g’im yuzasi bilan birikib hamkor ensa bo’g’imini hosil qiladi, bu bo’g’imlar kalta boylamlar bilan mustahkamlangan. Umurtqa pog’onasining muhimligi uning kanalida joylashgan orqa miya va umurtqalararo teshikdan chiqadigan 31 juft asab tolalari bilan bog’liq.Yangi tug’ilgan chaqaloqning umurtqa pog’onasi turli shaklda ya'ni egriliklarsiz bo’ladi. Katta yoshdagi odamlarda esa umurtqa pog’onasi « S» shaklida bo’lib fiziologik egriliklardan tashkil topgan. Chakoloq 2-3 oyligida boshini tuta boshlashi va 5-6 oyda utira boshlashi bilan umurtqa pog’onasining orqaga qaragan egriligi shakllanadi, 1-2 yoshida oyoqka turishi va yurishi bilan bog’liq harakatlarda belning oldingan qaragan egriliklari paydo bo’ladi. Umurtqa pog’onasining oldinga qaragan egriligi lordoz, orqaga qaragan egriligi kifoz deb ataladi. Bu egriliklar umurtqaning bo’yin va bel sohalarida bo’lishi fiziologik xolat hisoblanadi. Shu egriliklar tufayli umurtqa pog’onasida o’ziga xos amortizatorlik xususiyati yuzaga keladi: odam yurganda, yugurganda va sakrashda yengillik yaratiladi, yiqilib urilganda esa zarba kuchsizlanadi. Umurtqa pog’onasining yon tomonga bo’qilishi esa patalogik qiyshayish-skalioz deyiladi va bu xolat ba'zi kasalliklarning belgisi sifatida yuzaga keladi. Ko’krak qafasi (thorax). Ko’krak qafasi qonus shaklida bo’lib, ko’krak a'zolarining anikrogi yurak, upka, qizilo’ngach, traxeya,ayrsimon bez va boshqa a'zolarni o’z ximoyasiga oladi.Uning yuqori teshigi bevosita bo’yinga davom etadi, pastki keng teshigi diafragma (ko’krak-qorin to’sig’i) bilan chegaralangan.Ko’krak qafasi ko’krak umurtqalari, 12 juft qovurg’alar va to’sh suyagidan tashkil topgan Qovurg’a (costa). Qovurg’a yarim oy shaklidagi g’ovak suyak bo’lib, 2ta uch tafovut etladi. Orqa uchi ko’krak umurtqasiga bo’g’im hosil qilib birikadi, oldingi uchi esa gialin tog’ayi yordamida to’sh suyagiga birikadi. Xar bir qovurg’aning orqa uchida boshchasi, bo’yinchasi, do’mboqchasi bor. Qovurg’a tanasining oldingi-orqa yuzasi va yuqori - pastki kirgoqlari bor. Pastki kirg’og’ining ichki tomonida qon tomirlari va va asab tomirlari o’tadigan egatcha bo’lib, u tibbiyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi qovurg’a, boshqa qovurg’alardan farqli ularoq, kalta va yoy shaklida bo’ladi. Uning old va orqa qirrasi, yuqori va pastki yuzalari tafovut etiladi. To’sh suyagi (Sternum ). To’sh suyagi ko’krak qafasining oldingi sathida markaziy qismni egalladi. U aytarli tik joylashgan yassi uzunchok shakldagi suyak bo’lib, 3 qismdan iborat. 1.To’sh suyagining dastasi (manibrium) to’shning yuqorigi anchagina keng qismi bo’lib, unda 1-2- qovurg’a va o’mrov suyagining to’shga qaragan uchi birikadigan o’ymalari bor. 2.To’sh suyagining tanasi (corpus sterni) uning o’rta qismi bo’lib, ikkala yon kirg’og’ida 2-, 3-,4-, 5-,6 chi qovurg’alarning tog’aylari birikadigan uyimalar bor. 3.Xanjarsimon (processus xiphoideus sterni) o’sig’i tanasining pastki qismi ingichkalashuvidan paydo bo’lgan hosila bo’lib, u ko’krak qafasining oldingi, pastki tomonida joylashgan va 7- qovurg’aning tog’ayli uch bilan bo’g’im hosil qiladi. Qo’l va oyoq suyaklari ( Skeleton membri superioris et inferioris ). Odamning qo’l va oyoq suyaklari tuzilishi jixatidan o’xshash bo’lib, ular bajaradigan ish bilan tubdan farq qiladi. Qo’l va oyoq suyaklari joylashishiga qarab 2 turga bo’linadi: kamar suyaklari va erqin suyaklar.Elka kamari suyaklariga (Cingulum membri superioris) ko’krak va o’mrov suyaklari kiradi. Oyoq kamari suyaklariga ( Cingulum membri inferioris ) chanoq suyaklari ya'ni yonbosh, qov va o’tirg’ich suyaklari kiradi.Qo’lning erqin suyaklariga (skeleton membri superioris liberi) yelka, bilak, tirsak, va qo’l panjasi suyaklari kiradi. Oyoqning erqin suyaklariga ( skeleton membri inferioris liberi ) jumlasiga son, katta va kichik boldir, oyoq panjasi suyaklari kiradi. Qo’l suyaklari (s keleton membri superioris). Yelka kamari suyaklariga bir juftdan o’mrov vako’rak suyaklari kiradi. Bu suyaklar skeletning gavda qismini qo’lning erqin suyaklari bilan tutashtirib turadi O’mrov suyagi (clavicula) ko’krak qafasining oldingi yuqori qismida joylashgan bo’lib, lotincha S xarfiga o’xshaydi, uning ikkita uchi mavjud: biri to’sh suyagi, ikkinchisi ko’krak suyagining yelka o’sig’i (acromion) bilan bo’g’im hosil qilib birikadigan ko’rak uchi. O’mrovning yuqori yuzasi teriga qaragan bo’lib, sillik pastki yuzasi notekisdir, unda qon tomirlari va asab tolalari o’tadigan egatlar hamda mushaklar va boylamlar birgalikda chiziq va bo’rtmalar bor. Kurak suyagi (scapula ). Kurak suyagi yassi uch burchak shaklida bo’lib, ko’krak qafasi orqasining yuqori qismida,umurtqa pog’onasining ikki yon boshida, 2-7- qovurg’alar ro’parasida joylashgan. Uning oldingi yuzasi botik bo’lib qovurg’alarga tegib turadi, orqa yuzasi esa notekis bo’lib unda ko’rak qirrasi joylashgan.Shu qirraning yuqori va pastida cho’qirlik bo’lib, uni shu nom bilan ataladigan mushaklar tuldirib turadi. Ko’rakning yuqori, lateral va pastki burchaklari bor. Lateral burchagidagi bo’g’im yuzabevosita yelka suyagining boshidagi bo’g’im yuzabilan birikib yelka bo’g’imini hosil qiladi. Elka kamari suyaklarining birikishi . O’mrov suyagining to’shga qaragan uchi tog’ayli disk (likopcha) yordamida to’sh suyagining o’mrov o’ymasiga birlashib, egar shaklidagi bo’g’imni (to’sh- o’mrov bo’g’imini) hosil qiladi, bu bo’g’im ikkiul bo’lib, unda oldinga - orqaga, yuqoriga - pastga harakatlari yuzaga keladi.Boylamlari: o’mrov - to’sh oldingiva orqa boylamlari bilan mustahkamlanadi, o’mrovning yelkaga qaragan uchi ko’rak suyagining yelka o’sig’i bilan yassi bo’g’im hosil qilib yuqorigi va pastki boylamlar yordamida birlashagan. Qo’lning erqin suyaklari . Elka suyagi (humerus) uzun naysimon suyak bo’lib, uning tanasi (korpus) diafiz, yuqorigi (proqsimal) va pastki (distal) uchlari epifizlar deyiladi. Diafiz bilan epifiz oraligida suyakning usish sohasi -metafiz joylashgan. Yelka suyagining yuqorigi (proqsimal) uchida shar shaklidagi boshi hamda anatomik (bo’g’im kapsulasi birikadigan) va xirurgik bo’yinlari (elka suyagining nisbatan ko’p sinishi mumqin bo’lgan buyni) bor. Suyakning tashqi yon tomonida mushaklar birkadigan katta va kichik do’mboqlar, bo’lib ulrning o’rtasida do’mboqlararo egat bor, unda yelkaning ikki boshli mushak payi utadi. Elka suyagining tashqi yon tomonida birmuncha pastroqda deltasimon mushakning gadir-budir bo’lib, unga shu nom bilan ataladigan mushak birikadi, orqa yon tomonda esa bilak asab tolasining egati joylashgan. Elka suyagi tanasining pastki qismi uchburchakli prizma shaklida bo’lib, oldingi, yon, orqa yuzalari bor. Elka suyagining distal uchi esa notekis galtak shaklida bo’lib, lateral tomonda boshcha, medial tomonda galtak do’mbogi bor. Uning orqa yuzasida tirsak asab tolasining egati o’tgan. Orqa yuzasida esa tirsak chuqurchasi va oldingi tomonda bilak va tojsimon chuqurchalari joylashgan. Tirsak suyagi (os ulna). Tirsak suyagi uzun naysimon suyak bo’lib, yuqorigi proqsimal uchi va ikkita o’sig’ bor: biri tirsak o’sig’i yelka suyagining trsak chuqurchasiga to’g’ri kelsa, ikkinchisi tojsimon usik shu nom bilan ataladigan yelka suyagi chuqurchasiga to’g’ri keladi. Bu ikki o’simta orasidagi galtak uyimi yelka suyagidagi galtak qismiga bo’g’im hosil qilib birikadi. Tanasining noto’g’ri uchburchak shaklida, oldingi, medial, lateral va ork yuzalari tafovut kilinib, shunga mos keladigan oldingi, lateral, medil qirralari bor. Pastki (distal) uchi ingichka bo’lib, boshcha hosil qiladi. U lateral tomonda bilak suyagining yarim aylana bo’g’im yuzasi bilan birlashsa, medial tomondagi bigizsimon o’simtasi bilan kaft usti suyaklariga boylamlar yordamida birikadi. Bilak suyagi (os radi). Bilak suyagi bilan yonma-yon joylashgan. Uning yuqorigi (proqsimal) uchi ingichka bo’lib, yelka suyagining boshchasi bilan bo’g’im hosil qiladi. Bilak suyagining boshchasi atrofidagi bo’g’im yuzai tirsak suyagi bilan bo’g’im xoil qiladi. Bilak suyagning tanasi notugr uchburchak shaklida bo’lib, lateral, oldingi va orqa yuzalari bor, shunga muvofiq lateral, medial va oldingi qirralari ham bor. Suyakning pastki keng bo’g’im yuzasi kaft usti suyaklari bilan bo’g’im hosil qiladi. Uning lateral tomondagi bigizsimon o’simtasi kaft usti suyaklari bilan boylam va mushaklar yordamida birikaldi. Qo’l panjasi suyaklari (ossa manus) uch qismga bo’linadi: 1. Kaft usti suyaklari 8ta mayda suyaklar yig’indisidan iborat. 2. Kaft suyaklari 5ta kalta naysimon suyaklar yig’indisidan iborat. 3. Qo’l barmoqlari 3 qator kaltanaysimon suyaklardan iborat. Kaft usti suyaklari mayda g’ovak suyaklardan iborat, ular ikki qatorda joylashgan va shakliga qarab nomlanadi. Birinchi proqsimal qatorda 4ta suyakchalar (bosh barmoq tomondan sanalganda): kayiksimon, yarim oysimon, uch qirrali va nuxotsimon suyaklar bo’lsa, ikkinchisi - distal qatorda trapesiya, trapesiyasimon, boshchali, imlmoqli suyaklar bor. Kaft va qo’l barmoqlari kalta naysimon suyaklarning boshi, tanasi va asosi bor. Faqatgina bosh barmoqda o’rta falanga yo’q. Qo’l panjasi suyaklarining umumiy soni 27 ta. Qo’ldagi erqin suyaklarning birikishi. Elka bo’g’imi (art.humeri). Yelka bo’g’imi gavdaning eng harakatchan bo’g’imi hisoblanadi, u shaklan sharsimon, ikkita suyak birikishidan hosil bo’lganligi uchun oddiy va ko’p o’qli bo’g’im hisoblanadi. Unda oldinga, orqaga (bo’qish yozish), o’zoqlashtirish, yaqinlashtirish va aylanma xrakatlar amalga oshadi. Elka suyagining proqsimal uchidagi boshi ko’rak suyagining lateral burchagidagi bo’g’im chuqurchasiga birikadi. Ko’rak suyagining bo’g’im yuzasi yelka suyagi boshidagi bo’g’im yuzasidan maydaroq (inqongruent) bo’lib qo’shimcha bo’g’im hosil kiluvchi aylanma tog’ay lablar yordamida oddiy uyg’unlashgan (qongruent) bo’g’im hosil qiladi. Yelka bo’g’imini unchalik mustahkam bulmagan yelka tumsho’qsimon o’sig’i boylami biriktirib turadi. Yelkaning iki boshli mushagining payi yelka bo’g’imini oldingi tomondan, uch boshli mushak paylari esa orqa tomondan mustahamlab turadi rsak bo’g’imi (art. cubiti) uchta alohida bo’g’imdan iborat bo’lgan murakkab bo’g’im hisoblanib, bitta kapsula ichidagi tirsak bo’g’imini hosil qiladi: 1.Tirsak-elka bo’g’imi- g’altaksimon shaklda bo’lib, aynan galtak o’ymasi yelka suyagi distal uchidagi qismi galtak qismi bilan bo’g’im hosil qiladi. Bu bo’g’imda bo’qish va yozish HARAKATlari bajariladi. 2.Bilak yelka bo’g’imi- shar shakldagi bo’g’im bo’lib, yelka suyagini boshchasi bilan bilak suyaginig bo’g’im cho’qchrchasi qo’shilishidan hosil bo’ladi va cheklangan ko’p o’qli bo’g’im hisoblanadi. 3.Tirsak bilak bo’g’imi - tirsak va bilak suyaklarining yuqoridagi aylanma bo’g’im yuzalari qo’shilishidan bir o’qli silendrsimon oddiy bo’g’im hosil qiladi va ichkariga (pronasio), tashqariga (supinasio) Harakatini yuzaga keltiradi. Tirsak yenlanma kollateril boylamlar bilan mustahkamlanadi. Bilak-kaft usti bo’g’imi ( art. cubiti) - bilak suyagining distal uchi keng bo’lib, kaft usti suyagining birinchi qatoridagi (nuxatsimon suyakdan tashqari) uchta suyaklar bilan birikib shaklan tuxumsimon bo’g’im hosil qiladi. Kaft suyaklari asos qismi kaft usti suyaklarining distal qatoridagi suyaklar bilan kaft - kaft usti bo’g’imini hosil qiladi. Bosh barmoqka talo’qli kafi suyagi kaft usti suyagi bilan shakli egarsimon bo’lgan bo’g’im hosil qiladi. Bu bo’g’im ikki o’qli bo’g’im hisoblanib, unda buqish, yozish va yaqinlashtirish, uzoqlashtirish harakatlari bajariladi. Kaft suyaklari boshchasi ( distal uchi ) qo’l barmoqlarining birinchi qator suyaklari bilan sharsimon va qo’lning barmoq suyaklari bir-biri bilan g’altaksimon shakldagi bo’g’imlarni hosil qiladi. Oyoq skeleti (Skeleton membri inferioris). Chanoq yoqi oyoq kamari suyaklari (Singuli membri inferioris). Chanoq suyagi (os coxae) yassi nomsiz bir juft bo’lib, dumg’aza suyagi bilan qo’shilib yaxlit chanoqni hosil qiladi. Nomsiz suyak alohida 3ta suyaklar yig’indisidan tashkil topgan. Bular: qov suyagi (os pubis), o’tirg’ich suyagi (os ischi), yonbosh suyagi (os ileum) shu 3ta suyaklar 14-16 yoshgacha alohida tog’ay vositasida birlashadi, keyinchalik chanoq suyagi murakkab yaxlit nomsiz suyakni hosil qiladi. Yuqorida nomi zikr qilingan uchta suyaklarning tanalari birlashuvidan sirka kosasi hosil bo’ladi. Yonbosh suyagi sirka kosasiga nisbatan yuqorida joylashgandir. Uning tanasi va undan ajralgan kanotlarning ichki yuzasi sillik kurinishda bo’lib, unga chanoq a'zolari tegib turadi. Tashqi yuzasi nisbatan notekis bo’lib, mushak va paylar birikadigan chiziqlari bor. Yonbosh suyagi yuqori chetlarining oldingi va orqa qirralari notekis bo’lib, ichki va tashqi lablar va oralik chiziq bor, ular qorin mushaklarining birikishiga moslashadi. Qov suyagining sirka kosasiga nisbatan oldinga joylashgan, uning tanasidan ajralgan hosila yuqoriga shox bo’lib davom etadi, qov yarim bo’g’in ( simfiz ) ni hosil qiladi, pastki butogi esa o’tirg’ich suyagining butogiga birikib chanoqning yopg’ich teshigini hosil qiladi. Qov suyagining yuqori butogidan yonbosh suyagining yoysimon chizigi bilan davom etib, dumg’aza burni orqali utkazilgan chiziq kichik va katta chanoq bo’shlig’i chegarasi ( linea terminalis ) hosil qiladi. O’tirg’ich suyagi sirka kosasiga, nisbatan pastda joylashgan bo’lib, uning tanasidan ajraladigan o’tirg’ich butogi bilan kushiladi, pastga qarab gadir - budir do’mboqni hosil qiladi. Chanoqning orqa tomonidao’tirg’ich qirrasi bo’lib, katta va kichik o’tirg’ich uymlari hosil bo’ladi. Yuqorida zikr etilgan o’tirg’ich do’mbogi va dum umurtqalarining oraligi kichik chanoq bo’shlig’ining pastki teshigi sohasini tashkil etadi. Chanoq birlashmasi, yonbosh va dumg’aza suyaklarining quloqsimon yuzalari qo’shilib shaklan yassi yonbosh dumg’aza bo’g’imini hosil qiladi. Bu kamharakat bo’g’im shu nomli oldingi, orqa va oralik boylamlar bilan mustahkamlanadi. Qov birlashmasi (simfiz) ikkita qov suyaklarining yarim bo’g’im xolida birikishidan hosil bo’lgan. Aynan bo’g’im kapsulasi yo’qligi tufayli bu bo’g’im kamharakat yarim bo’g’im hisoblanadi, yuqorigi va pastk boylamlar bilan mustahkamlanadi Qov suyaklarining birlashmasi odamning 35-40 yoshlarida suyaklanish munosabatlari bilan shu yoshdagi ayollarda farzand tug’ish kiyinlashadi. Yaxlit chanoq skeleti (Ossa Pelvis) Yaxlit chanoq nomsiz suyak, dumg’aza va dum suyaklarining birlashishidan hosil bo’lib, unda chanoq a'zolari (siydik, tanosil va xazm kilish tizimidan to’g’ri ichak) joylashgan bo’lib, ularning topografik anatomiyasini bilish tibbiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Kichik chanoq bo’shlig’i yumshoq to’qimalar bilan birgalikda ayollarda tug’ruq kanali vazifasini utaydi. Ayollar chanogi kattaligi va shakliga ko’ra erkak chanogidan farq qiladi. Ayollar chanogi keng va kalta, yonbosh va dumg’aza suyaklari yalpoq bo’lib, suyaklari nisbatan nozikdir. Uning bo’shlig’i xomila utishi uchun moslashgan. Akusherlik amaliyotda ayollar chanogining o’lchamlarini mo’qammal bilish muhim ahamiyatga ega. Katta chanoq o’lchamlari . 1. Yonbosh suyagining oldingi yuqoridagi usiklar orasidagi masofa (distantia spinarum) 25-26 smga teng. 2. Yonbosh suyagi qirralarining eng o’zoq no’qtalari orasidagi (qanotlararo) masofa (distantia cristarum) 28-29 sm. 3. Son suyagi kustlari orasidagi masofa (distantia trochanterica) 30-31 sm 4. Qov birlashmasining tashqi yuzasidan dumg’aza burnining tashqi yuzasigacha bo’lgan masofa – tashqi qonyugata (canjgata externa) 21 smga teng. Bu ulcham anatomik qonyugata deb ham yuritiladi. Kichik chanoq o’lchamlari : 1.Dumg’aza burni bilan simfizning ichki yuzasi orasidagi ulchamchin qonyugata ( cojugata interna) 11 smga teng. Bu ulcham akusherlik qonyugatasi deb ham yurtiladi. 2.Kichik chanoqka kirish tekisligining o’lchami 12 smga teng. 3.Kichik chanoqka kirish tekisligining ung va chap qiyshiq o’lchamlari 12,5smga teng. 4.Simfiz ravogining pastki qirrasidan dumg’aza burnigacha bo’lgan masofa (cojugata diagonalis ) 13 smdan kam bulmasligi kerak. 5.Chanoqning chikish teshigining to’g’ri o’lchami simfiz ravogi pastki burchagidan dum umurtqasigacha bo’lgan masofa 9,5 smga teng bo’lib, bola tugilayotgan vaqtda dum suyagining dumg’aza –dum birlashmasida orqaga surilishi hisobiga bu ulcham 1,5 smga kengayishi mumkin. Ayollar chanoqlarining o’lchamlari erkaklar chanogiga nisbatan 1,2-2,5 smga katta bo’ladi. Oyoqlarning erkin qismi suyaklari (Cingulum membri iferioria liberi). Oyoqlarning erqin suyaklarini son suyagi (os femor), tizza qopqog’i (os patella), boldir suyaklari (ossa cruris): kichik boldir (os fibula) va katta boldir (os tibia) tashkil qiladi. Oyoq pajasi (ossa pedis) xuddi qo’l panjasi suyaklari kabi 3 qismga bo’linadi: 1) Oyoq kaft usti suyaklari 7ta suyakdan iborat (ossa tarsi) bular tovon, oshiq, kubsimon, kayiksimon va 3ta ponasimon lateral, medial va oralik suyaklardan tashkil topgan. 2) Oyoq kaft suyaklari (ossa metatarsi) 5ta kalta naysimon suyaklardan iborat. 3) Oyoq suyagi barmoqlari (digitorum falangis ossa pedici) 3 qator kalta naysimon suyaklardan: proqsimal qatorda 5ta suyak, medial qatorda 4ta suyak (bosh barmoqni medial falangasi yo’q), distal qator esa 5ta tirnoq falangalaridan tashkil topgan. Son suyagi ( os femor ). Son suyagi naysimon suyaklar ichida eng katta va eng uzuni bo’lib, yuqori (proqsimal) uchida sharsimon boshi va ingichkalashgan burchak ostida buyni, pastroqda kichik va katta kustlar, kostlararo chiziq va kostlararo qirra joylashgan. Son suyagining tashqi va yon tomonida dumba mushagi birikadigan g’adir budirlik bor. Son suyagining tanasi old yuzasi sillik va muncha qabariq, orqa yuzasi botik va notekis bo’lib ikkita labga o’xshash gadir budir chiziq suyakning butun uzunligi buylab joylashgan. Bu son mushaklari birikishi uchun moslashgan. Son suyagining pastki uchiga qarab ikkiga ajralishi bilan takim osti bo’lgan bo’g’im bo’g’im maydoni hosil qiladi. Son suyagining pastki yugonlashgan uchi katta boldir suyagining yuqorigi uchi bilan bo’g’im hosil qiladi Suyakning ikki yon dungligiga son mushaklari birikadi. Tizza qopqog’i ( patella). Tizza qopqog’i sonning to’rt boshli mushagining payi oraligida joylashgan bo’lib, tizza tizza bo’g’imini tashqi taassurotlardan himoya qiladi. Shakli yassi va yapaloq, suyaklar ichida eng katta sesamasion suyak hisoblanadi (suyak pardasi yo’q). Suyakning ichki yuzasi sillik tizza bo’g’imini yuzasini hosil qilishda ishtiroq etib, tashqi yuzasi nisbatan notekis va gadir-budir. Katta boldir suyagi (os tibia). Katta boldir suyagi naysimon suyak bo’lib, uning yuqori (proqsimal) uchi yug’onlashgan, son suyagining bir juft do’ngiga mos keladi. Bo’g’im yuzasi o’rtasidagi do’nglik oldingi orqa tomonda suyak maydonchasi hosil qiladi. Bunda tizza bo’g’imini mustahkamlaydigan bo’g’im ichidagi xochsimon boylam joylashgan. Proqsimal uchning yon (lateral) tomonida kichik boldir suyagining boshi birikadigan bo’g’im yuzasi bor. Oldingi tomonda esa katta boldir g’adir budir joylashgan. Suyak tanasining uchburchak shaklda, oldingi va ikki yon qirralari bor. Qirralar orasida lateral, medial va orqa yuzalari tafovut etiladi. Suyakningorqa yuqori tomonida kombalasmon mushak birikadigan chiziq yakkol kurinib turadi. Suyakning pastki distal uchi medial tomonda burtib chikkan tupik hosil qiladi. Lateral tomondagi tupik kichik boldir suyagiga tallo’qli. Bu ikki tupiklar oraligi galtak shakldag bo’g’im yuzasini hosil qilib, oyoq panjasidagi tovon suyagi bilan birikadi. Kichik boldir suyagi ( os fibula). Kichik boldir suyagi naysion suyak, uning yuqorigi uchidagi boshchasi katta boldir suyagining proqsimal uchi bilan bo’g’im hosil qiladi. Kichik boldir suyagining tanasida uchta qirra va uchta yuzasi tafovut etiladi. Suyakning pastki uchi katta boldir suyagi bilan qushilishadi va lateral tupikni hosil qiladi. Oyoq panjasi suyaklari (ossa pedis). Oyoqning kaft va barmoq suyaklari kalta naysimon suyaklardan tuzilgan va bu suyakning asosi, tanasi, boshchasi farq kilinadi. Oyoq panjasi 26ta suyaklardan tashkil topgan. Oyoq panjasi gavdaning tayanchi hisoblanib, amortizatorlik xususiyatini beradi. Uning ustki yuzasi kavarik, pastki yuzasi botik shaklda, oyoq panjasidagi mushak, suyak va bo’g’imlarning o’ziga xos anatomik joylashishidan poshna gumbazi hosilbo’ladi. Ba'zi odamlarda (poyafzfl noto’g’ri tanlanganda) oyoq gumbazi yassilashadi (maymoq oyoq). Oyoq suyaklarining birikishi. Oyoq suyaklari bir-biri bilan birikib, chanoq-son, tizza va oshiq-boldir bo’g’imlarini hosil qiladi. Bu bo’g’imlar gavdaning yirik bo’g’imlari hisoblanadi. Chanoq son bo’g’imi ( art. coxae ). Chanoq suyagining sirka chuqurchasi son suyagining yuqori uchidagi boshi bilan kosasimon ko’p o’qli bo’g’im hosil qiladi va unda ko’p o’qlar atrofidagi harakatlarni bajarish mumqin. Boylamlari: yonbosh-son, qov-son, o’tirg’ich-son boylmlari bo’g’imini mustahkamlab turadi. Tizza bo’g’imi ( art. genu ). Tizza bo’g’imi uchta suyaklarning bo’g’im yuzalari birikishidan hosil bo’lgan (son, katta boldir va tizza qopqog’i) murakkab bo’g’im bo’lib, bo’g’im ichidagi xochsimon boylam uni mustahkamlaydi Bo’g’imning qo’shimcha hosilasi - meniskning borligi bo’g’imning uyg’unlashgan bo’g’im ekanligidan dalolat beradi. Menisk (men-oy) yarim oy shaklidagi tog’ay disk bo’lib, inkongruent (mos kelmagan bo’g’im yuzasini kongruent (mos kelgan) bo’g’im yuzasiga aylantirish uchun xizmat qiladi. Boylamlari: bu bo’g’im ikki yon tomondan yonlanma boylamlar, oldingi tomodan tizza qopqog’i boylami bilan mustahkamlangan. Oshiq boldir bo’g’imi (art. talocruralis). Oshiq suyagining yuqori yuzasi bilan boldir suyaklarining pastki bo’g’im yuzalari galtak shakldagi murakkab bo’g’imni hosil qiladi. Boylamlari: bu bo’g’im medial tomondan 3ta boylam, lateral tomondan 4ta boylam bilan must а hkamlangan. Oyoq panjasidagi bo’g’imlar. Oyoq panjasida oshiq va tovon suyaklarining oldingi yuzalari kubsimon va uchta ponasimon suyaklar bilan bo’g’im hosil qiladi. Aynan shu bo’g’im jarrohlik amaliyotida amputasiya (tananing ma'lum bir qismini kesib tashlash) uchun qulay soha Lis Frank yoki kaft- kaft usti bo’g’imi deyiladi, bu bo’g’im ham muhimlikda Shopar bo’g’imidan qolishmaydi. Kaft suyaklarining boshchasi oyoq barmoq bo’g’imlarining birinchi (proksimal) qatori bilan sharsimon shkldagi barmoq-kaft bo’g’imi hosil qilib birikadi. O’z navbatida barmoqlarning birinchi qatori suyaklari ikkinchi qatori bilan, ikkinchisi esa oxirgi barmoq falangalari bilan qo’shilib g’altaksimon bo’g’im hosil qiladi. Shu bois barmoqlarda faqatgina bukish yozish harakati bajariladi. Boylamlari: barmoqlardagi bo’g’imlarning har biri lateral va medial yonlanma boylamlar bilan mustahkamlangan. Bosh skeleti (cranium) Bosh skeleti 23ta suyaklarning o’zaro birlashishidan tashkil topgan, uning sathi notekis. Qosh ravoqlari, tashqi eshituv do’mbog’i orqali o’tgan chiziq kalla skeletini yuz va bosh qismlariga ajratadi. Bosh skeletining miya qismi jami 8ta: peshona, ensa, ponasion, g’alvirsimon va ikkitadan tepa hamda chakka suyaklari yig’indisidan iborat. Odamda miyaning takomillashuvi tufayli bosh skeletining miya qismi yuz qismiga nisbatan kattaroq bo’ladi. Ensa suyagi (os occipitale). Ensa suyak kalla suyagining orqa tomonida pastda joylashgan palla shaklidagi 3 qismdan iborat suyakdir: 1.Asosi (tanasi) miya qopqog`ining tubini hosil qilib, ponasimon suyakning tanasi bilan birlashadi. Uning ichki yuzasi silliq ko’rinishda bo’lib, pastga tomon nishabni hosil qiladi va unda uzunchok miya joylashadi. Tashqi yuzasi notekis bo’lib halqumning yuqori devoriga to’g’ri keladi. Shu bois suyakning aynan shu joyida yutqun tepachasi tafovut etiladi. 2.Yon qismi ensa suyagining asos hamda palla qismlarini birlashtirib turadi. Suyakning ikki yon tomonida bo’yinturuq o’ymasi bor. Yon qismning ichki yuzasida sigmasimon sinus egati, tashqi yuzasida esa ellipsimon shakldagi bo’g’im do’mboqchasi bo’lib, bo’yinning birinchi umurtqasi (atlant) bilan bo’g’im hosil qilib birikadi. 3.Ensa suyagining palla qismi tashqi yuzasi qavariq notekis ko’rinishda, uning markazida ensa do’mbog’i, do’mboqning ikkala yon tomonida chiziqlar bo’lib bo’yinni bosh bilan birlashtirib mustahkamlaydigan mushaklar va boylamlar birikishi uchun mo’ljallangan. Pallaning ichki yuzasi botiq, markazidagi xochsimon tepalik uning ichki sathini to’rtta chuqurchaga bo’lib turadi. Suyakning xochsimon tepaligi bosh miyaning qattiq pardasi ishtiroki bilan venoz qon yig`iladigan bo’shliqlarni ya'ni sinuslarni hosil qiladi. Palla qismining ikkita yuqoridagi chuqurchasida bosh miyaning ensa qismi, pastki ikkita chuqurchasida esa bir juft miyacha joylashadi. Ensa suyagining chetlari notekis bo’lib choklar yordamida chakka va tepa suyaklariga birlashib kalla qopqog’ini hosil qilishda ishtirok etadi. Peshona suyagi ( os frontale ). Peshona suyagi palla shaklidagi yassi suyak bo’lib uch qismdan iborat: 1.Ko’z kosasi qismi ko’z kosasining yuqori devorini hosil qiladi va bosh miyani ko’z kosasi a'zolaridan to’sib turadi. Unda ko’z yoshi bezining chuqurchasi joylashgan. Ikkala ko’z kosasi orasida g’alvirsimon suyak joylashgan. 2.Burun qismi burun suyagi bilan birlashib, bosh va yuz suyaklarining chegarasi hisoblanadi. 3.Palla qismi keng, ichki yuzasi notekis, unda qon tomirlar va miyaning pushta va egatlaridan hosil bo’ladigan "barmoq izlari" bor. Uning markazidagi sinus egati ko`r teshik bilan yakunlanadi, bu yerga bosh miya pardasi birikadi. Pallaning tashqi yuzasi bo’rtma ko`rinishda, unda qosh ravoqlari va bir juft peshona do’ngi bor. Palla qismining chetlaridagi choklar bir juft tepa hamda chakka suyagi bilan birikib kalla skletining qopqog’ini hosil qiladi.. Tepa suyagi ( os parietale ) Teppa suyagi bir juft to’rt burchakli va to’rt qirrali yassi va qabariq suyak bo’lib uning tashqi chiziqlari mushak va paylar birikishi uchun moslashgan. U to’rt tomondan to’rtta suyak bilan chok hosil qilib birikadi: yuqoridan - o’zaro, oldindan - peshona, orqadan-ensa, pastdan-ponasimon suyaklari bilan birlashadi. Tepa suyagining ichki yuzasi notekis, unda tomirlar egati va miya pushtalaridan hosil bo’lgan "barmoq izlari" ko`rinib turadi. Ponasimon suyagi ( os sphenoidale) Ponasimon (asos) suyak murakkab tuzilgan bo’lib, u kalla skeletining tubini hosil qiladi va kalla skeletining barcha suyaklari bilan birlashadi. Uning tanasi, katta qanoti, kichik qanoti va qanotsimon o’simtalari bor. Bu suyak tanasida bo’shlig’i borligi tufayli havo saqlovchi suyak hisoblanadi. Tanani yuqori yuzasi egar shaklidagi chuqurcha hosil qiladi, u turk egari deyiladi, unda gipofiz bezi joylashgan. Suyak tanadan ajralgan bir juft katta va kichik qanotlar kalla skeletining tubidagi teshik va yoriqlarni hosil qilib qon tomir va asab tolalarining miyaga kirib chiqishi uchun moslashgan tirqishlardir. Suyakning katta va kichik qanoti qo’shilib ko’zning yuqoridagi yorig`ini hosil qiladi. Tana bilan kichik qanot o’rtasida esa ko’ruv asabi o’tadigan kanal joylashgan. Ponasimon suyakning bir juft qanotsimon o’simtalari pastga qarab tanadan ajralgan joyida burun bo’shlig’ining orqa teshigi xoana (burun xalqumga ochilgan joy) ni hosil qiladi. G’alvirsimon suyak (os ethmoidale). G’alvirsimon suyak ponasimon suyak bilan qo’shilib kalla skeletining tubini hosil qiladi. U peshona suyagidagi shu suyak nomi bilan aytiladigan o’ymada, ponasimon suyak tanasining oldida burun suyagining orqasida joylashgan. G’alvirsimon suyak qon tomirlari va asab tolalari o’tadigan teshik va tirqishlar orqali bosh miya, ko’z kosasi va burun bo’shlig’i bilan aloqada bo’ladi. Bu suyak ikkita yupqa plastinkadan iborat, biri gorizantal joylashgan bo’lib, bosh miya bilan burun bo’shlig’ini ajratib turadi. Undagi 18-20 ta mayda teshiklardan hidlov asabi tolalari o’tib burun bo’shlig’ini hid bilishini ta'minlaydi. Shu bois burun bo’shlig’ining yuqori qismi hid bilish maydoni hisoblanadi. Ikkinchi plastinka vertikal joylashgan va yuqoridan pastga qarab yonalgan. Bu plastinka burun bo’shlig’ining to’sig’ini hosil qilishda qatnashadi. Burun bo’shlig’ining ikki yon devori va ko’z kosasining medial devorlarini g’alvir suyaklaridagi kataklar (labirint) hosil qiladi. Uning burunga qaragan yuzasi notekis bo’lib, g’alvir suyagidan ajralgan ikkita chig’anoqlar hosil qiladi. Uchinchi pastki chig’anoq esa alohida suyak hisoblanib shu chig’anoqlar oralig’i burun bo’shlig’ini uchta nafas yo’liga ajratadi (yuqori, o’rta, pastki). G’alvirsimon suyakda labirintlar (katakchalar)ning borligi sababli u havo saqlovchi suyaklar qatoriga kiradi. Ular burun bo’shlig’i, ko’z kosasi va miya bo’shlig’i oralig`ida joylashgan bo’lib kalla skletiga yengillik beradi, tovushning jarangdorligini ta'minlab, issiqda-sovutadi, sovuqda-ilitadi. Chakka suyagi (os temporale ). Chakka suyagi bir juft suyak bo’lib murakkab tuzilgan to’rtta alohida suyak qismlardan iborat (keyinchalik birlashib yaxlit suyakni hosil qiladi): 1.Palla (baliq tangasiga o’xshash) qismi. 2.Nog’ora (tashqi eshituv yo’liga to’g’ri keladigan) qismi. 3.So’rg’ichsimon (o’simta) qismi. 4.Piramida (toshsimon) qismi. Chakka suyagining palla qismi baliq tangasini eslatadi va kallani tepa hamda ensa suyaklari bilan birlashib kalla skeleti qopqog’ining ikkala yon tomonini hosil qiladi. Uning ichki yuzasi miyani qoplagan bo’lib unda qon tomirlari va "barmoq izlari" ko`rinadi. Tashqi yuzasidagi suyak o’simtasi yanoq suyagi bilan birlashadi, uning pastrog`ida pastki jag’ suyagi bilan bo’g’im hosil qiladigan chuqurcha bor. Chakka suyagining nog`ora qismi eng mayda qismdir, u tashqi eshituv yo’lini hosil qiladi. Uning pastki tomonida bo’yin sohasidagi mushak va paylar birikadigan bigizsimon o’simtasi bor. So’rg’ichsimon qismi tashqi eshituv yo’lining orqasida joylashgan bo’lib, unga bo’yinning eng uzun - to’sh o’mrov so’rg’ichsimon mushak birikadi. Uning ichki tuzilishi bir qancha katakchlardan iborat bo’lib, kalla skeletiga yengillik berish xususiyatiga ega ekanligi ehtimoldan holi emas. O`siqning miyaga qaragan yuzasi sigmasimon egatga to’g’ri keladi. Chakka suyagining piramidasimon (toshsimon) qismining uchta: oldingi, orqa va pastki yuzalari bor. Piramida ichida eshituv va muvozanat a'zolari, yuz asabi, uyqu arteriyasining kanali hamda eshituv (Yevstaxiy) naylari joylashganligi bilan murakkabdir. Piramidaning oldingi yuzasida bosh miya pushtalarining va uch shoxli asab tugunining izlari, asab tolalarining egat va kanallari, o’rta quloqning tomi joylashgan. Orqa yuzada ichki eshituv teshigi joylashgan uning davomi kanal bo’lib ichki quloqqa ochiladi (tashqi eshituv yo’li bilan bevosita aloqada bo’lmaydi). Bu teshik yuz va eshituv-muvozanat asablarining kirish teshigi hisoblanadi. Piramidaning pastki yuzasi kallaning pastki tubiga qaragan bo’lib bigizsimon-so’rg’ichsimon o’simta oralig`idagi teshik yuz asab tolasi o’tadigan kanalning chiqish teshigi hisoblanadi. Piramidadagi bo’yinturuq o`yma ensa suyagining bo’yinturuq chuqurchasi bilan qo’shilib bo`yunturuq teshigini hosil qiladi. Aynan shu teshik orqali bo’yinturuq venasi kalla bo’shlig’idan bo’yinga chiqadi. Shu yuzada uzunligi 1,5-2 santimetr keladigan ichki uyqu arteriyasi kanali ham joylashgan bo’lib, unda shu nom bilan ataladigan arterial tomir o’tadi, u bosh miyani qon bilan ta'minlaydigan asosiy qon tomir hisoblanadi. Piramidaning pastki sathida eshituv (Yevstaxey) nayi joylashgan. Bu nayning uzunligi 2,5-3 sm bo’lib, u o’rta quloq bilan haqumni birlashtirib turadi va o’rta quloqqa havo o’tkazishda xizmat qiladi. Kallaning yuz qismi suyaklari. Kallaning yuz qismi suyaklari jumlasiga yuqori va pastki jag’, tanglay, burun, dimog’ va til osti suyaklari kiradi. Bu suyaklarning birlashishi natijasida kalla skeletida muhim ahamiyatga ega bo’lgan ko’z kosasi, burun bo’shlig’i qanot tanglay chuqurchasi hosilalari paydo bo’ladi. Yuqori jag’ suyagi (maxilla). Yuqori jag’ suyagi yuz sohasida burun bo’shlig’ining ikkala yon tomonida joylashgan bo’lib uning to’rttadan o’sig’i va tanasi bor. Uning tanasida katta gaymar bo’shlig’i bor u havo saqlovchi suyaklar turkumiga kiradi. Yuzalari: oldingi yuzasi oldinga qaragan notekis, uning yuqorisida it chuqurchasi bo’lib unda ko’z kosasining pastki teshigi ochiladi, undan qon tomirlari va asab tolalari o’tadi. Oldingi yuzasining medial tomoni burun o’ymasi bilan yakunlanadi. Chakka osti yuzasi qanot tanglay chuqurchasi va yuqori jag’ning do’mbog’ini hosil qiladi. Burun yuzasi burun bo’shlig’ining yon devorini hosil qilishda qatnashadi. Uning oldingi chetida ko’z yoshi yo’lining egati ko’z yosh kanaliga davom etib ko’z kosasini burun bo’shlig’i bilan bog’laydi. Ko’z yoshi shu kanal orqali burun bo’shlig’iga chiqib uni namlab turadi. Ko’zga qaragan yuzasi nisbatan tekis bo’lib, ko’z kosasining pastki devorini hosil qilishda ishtirok etadi. Shu bilan birga ko’zning pastki yorig’ini hosil qilib qanottanglay chuqurchasiga ochiladi. Bu kanalda bosh miyaning uch shoxli asabi yotadi va yuz terisini, yuqori jag’ tishlarini asablaydi. O’siqlari: 1.Peshona o’sig’i, burun va peshona suyagiga birlashadi. 2.Alveolyar (katakchalar) o’siqlar, tishning ildizlari kirib turishi uchun mo’ljallangan. 3.Tanglay o’sig’i ko’ndalangiga joylashgan bo’lib og’iz - burun bo’shlig’ining to’sig’i hisoblanadi. 4. Yanoq o’sig’i yanoq suyagiga birikadi. Tanglay suyagi (os palatinum). Tanglay bir juft suyakdan iborat bo’lib burun bo’shlig’ining ichki teshigi-xoanani yuzasini hosil qilishda ishtirok etadi, u ikkita plastinkadan iborat: 1.Gorizantal plastinka yuqori jag’ning tanglay o’simtalariga qo’shilib qattiq tanglayni hosil qiladi. 2.Vertikal plastinka yuqori jag’ bilan ponasimon suyakni birlashtirib turadi, shu tariqa burun bo’shlig’ining orqa yon devorini hosil qiladi. Plastinkaning ikki yon tomoni esa tibbiyotda muxim ahamiyatga ega bo’lgan qanot tanglay chuqurchasini hosil qiladi. Ko’z yosh suyagi (os lacrimale). Ko’z yoshi suyagi kalla skeletidagi kichik yupqa va nozik suyagidir. U ko’z kosasining medial tomonida joylashgan bo’lib, ko’z yoshi kanal yuzasini hosil qilishda qatnashadi. Dimog’ suyagi (vomer ). Dimog’ suyagi yakka plastinka shaklidagi suyak bo’lib, burun bo’shlig’i to’sig’i yuzasini hosil qilishda ishtirok etadi. Suyakning orqa qirg’og’i-halqumga, yuqori qirg’og’i ponasimon suyakka, pastki qirg’og’i - tanglay suyagiga, oldingi qirg’og’i burunning tog’ay to’sig’iga qaragan. Yanoq suyagi (os zigomaticum ). Yanoq suyagi 4 qirrali yulduz shaklida bo’lib, odam yuziga shakl berib turishda muhim ahamyatga ega. Unda 3ta yuza va 2ta o’siq tafovut etiladi. Yuzalari: yon, chakka va ko’z kosasiga qaragan yuzalar. O’siqlari: peshona o’sig’i ko’z kosasining yon devorini hosil qiladi, chakka o’sig’i chakka osti chuqurchasining yuqori devorini hosil etadi va yanoq yoyi deb yuritiladi. Pastki jag’ suyagi ( mandibula ). Pastki jag’ suyagi kalla skeleti suyaklari ichida eng ko’p harakatchan suyak bo’lib, chaynov mushaklari qisqarishi bilan harakatga keladi, uning asosiy vazifasi tishlash, chaynash va so’zlarni talaffuz etishdan iboratdir. Shu bilan birga pastki jag’ og’iz bo’shlig’ining pastki va yon devorlarini yuzasini hosil qilishda ishtiroq etadi. Pastki jag’ suyagining tanasi jag’ning keng qismi bo’lib, unda 16 ta tishlar joylashadigan katakchalar bor. Tanasining orqa yon tomonida burchak hosil bo’lib, ikkita shoxga bo’linadi, shoxlar o’rtasida o’yma bor. Jag’ burchagi ichki va tashqi yuzalari notekis bo’lib, unga chaynov mushaklari birikib turadi (bu burchak yoshga qarab o’zgarib turadi). Pastki jag’ning orqa shoxlari chakka suyagining bo’g’im chuqurchasiga do’ngli bo’gim hosil qilib birlashadi va pastki jag’ bo’g’imi deb ataladi. Oldingi shoxlariga esa chaynov mushaklaridan chakka mushagi birikadi. Pastki jag’ suyagining ichki sathi notekis bo’lib, uning burchak sohasida bir juft teshik jag’ kanaliga davom etadi va iyakka ochiladi. Kanalning uzunligi 6-10 sm, undan o’tadigan asab tolalari va qon tomirlari pastki jag’dagi tishlarni asablaydi va qon bilan ta'minlaydi. Jag’ suyagi tanasining ichki sathida og’iz tubi (diafragma)sini hosil qiladigan mushak chizigi bor. Engak ichki yuzasida bo’yinning ikki qorinchali mushagining chuqurchasi, tananining ikki yonida esa jag’ osti sulak bezi joylashadigan chuqurcha ham bor. Til osti suyagi (os hyoideum). Til osti suyagi bo’yin sohasidagi mushaklar orasida, pastki jag’ suyagi bilan hiqildoq oralig’ida "muallaq" joylashgandir. U hech qaysi suyak bilan birlashmaydigan taqa shaklidagi suyak bo’lib unda tanasi va ikkita shoxlari tafovut etiladi. Til usti va osti suyagining mushaklar guruhi suyakka birikib mushaklar qisqarishi bilan suyak harakatga keladi va bunda fiziologik yutish jarayoni sodir bo’ladi. Kalla skeleti suyaklarining birikishi. Kalla skeletidagi barcha suyaklar (pastki jag’dan tashqari) bir biri bilan chok hosil qilib birikadi. Uch xil choklar tafovut etiladi: 1.Tishli chok - peshona tepa suyaklarining birikishida hosil bo’ladi. 2.Tangali chok (baliq tangalari singari) chakka va tepa suyaklarining birikishida hosil bo’ladi. 3.Yassi chok - yanoq va yuqorigi jag’ birikishidagi chok. Odamning yoshi ulgaygan sari yuqorida zikr etilgan choklar suyaklanib yaxlit kalla skeletini hosil qiladi. Pastki jag’ bo’g’imi ( art. temporo-mandibularis ) pastki jag’ suyagining bir juft do’ngli o’sig’i, chakka suyagining bo’g’im chuqurchasidagi tog’ayli likopcha (disk) yordamida uyg’unlashgan do’ngli bo’g’imini hosil qiladi. Agarda bir bo’g’im harakati ikkinchi alohida bo’g’im harakatiga sabab bo’lsa, bu bo’g’im hamkor bo’g’im deb ataladi. Boylamlari: kalla suyagidagi bo’g’imlar asosan kalla suyagi atrofidagi yonlanma boylamlar bilan mustahkamlanadi. Pastki jag’ bo’g’imi shakliga ko’ra do’ngli, cheklangan ko’p o’qli bo’g’im hisoblanadi, unda pastga-yuqoriga, oldinga-orqaga va ikki yonga harakatlar bajariladi. Yaxlit kalla skeleti. Kalla skleti suyaklari shaklan yassi, aralash va havo saqlovchi suyaklardan tashkil topgan bo’lib, uning bosh qismi aksariyat yassi suyaklar qo’shilishidan kalla suyaklar bo’shlig’ini hosil qiladi. Unda asab tizimining markaziy a'zosi bosh miya joylashgan, yuz qismi suyaklari esa aksariyat havo saqlovchi va mayda shaklsiz suyaklar yig’indisidan tashkil topadi, unda burun bo’shlig’i, og’iz bo’shlig’i va ko’z kosasi joylashgan. Ko’z kosasi (orbita) bir juft to’rtburchak piramida shaklida bo’lib, uning 4ta devori ko’z yoshi va g’alvir suyagidan, lateral devori yanoq va ponasimon suyaklardan tashkil topgan. Yuqori devorini peshona suyagi, pastki devorini esa yuqori jag’ suyagining ko’zga qaragan yuzasi hosil qiladi. Ko’z kosasining tubi ingichkalashib ko’ruv kanali va ko’z kosasining yuqoridagi yorigi orqali kalla bo’shlig’iga, ko’z kosasining pastki yorigi qanot tanglay chuqurchasiga ochiladi. Ko’z kosasining medial devori orqali ko’z yoshi kanali burun bo’shlig’iga ochiladi. Burun bo’shlig’i (covitas nasi) yuzning markaziy qismini egallaydi. U noksimon teshik orqali boshlanib quyidagi devorlardan tashkil topgan: 1-yuqoridan burun bo’shlig’ini miya bo’shlig’idan ajratib turuvchi g’alvir suyakning ilma-teshik plastinkasi: 2-pastdan yuqori jag’ suyagining tanglay o’siqlari va tanglay suyagi gorizontal o’sig’i bilan burun bo’shlig’ini og’iz bo’shlig’idan ajratib turadi: 3-burunning yon devorini yuqori jag’ va g’alvirsimon suyak hosil qiladi, uning yuzasi notekis bo’lib, g’alvir suyagining chig’anoqlari burun bo’shlig’ini 3 ta nafas yo’liga ajratadi. Burun bo’shlig’ini g’alvirsimon suyakning perpendikulyar plastinkasi va dimog’ suyaklaridan hosil bo’lgan to’siq, burun bo’shlig’ini ikkiga ajratib turadi. Burun bo’shlig’ining aloqalari: 1.Yuqori nafas yo’li - yuqori va o’rta chig’anoq oraligida joylashgan bo’lib ponasimon suyak bo’shlig’i va g’alvirsimon suyakning orqa suyaklari bilan kataklari bilan aloqada bo’ladi. 2.O’rta nafas yo’li - o’rta va pastki chig’anoqlar oraligi hisoblanib, u yuqorigi jag’, peshona bo’shliqlari va g’alvirsimon suyakning oldingi kataklari bilan chegaralanib turadi. 3.Pastki nafas yo’li - pastki chig’anoq bilan yuqori jag’ suyagining tanglay o’sig’i oraligida joylashgan. U burun ko’z yoshi kanali bilan aloqada bo’ladi. Chakka chuqurchasi (fossa temporalis). Chakka suyagi va mushagi joylashgan soha bo’lib, unda chakka arteriyasi o’tadi. Chakka osti chuqurchasi ( fossa infratemporalis ) aynan chakka chuqurchasining ostida joylashgan unda qanot-tanglay chuqurchasi mavjud. Uning kattaligi 2-3 smga teng bo’lib, oldindan yuqori jag’ do’mbog’i orqadan ponasimon suyakning o’simtasi, chuqurchaning medial devorini esa tanglay suyagining vertikal plastinkasi hosil qiladi. Qanot - tanglay chuqurchasining tibbiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan qon tomirlari va asab tolalari o’tadigan 5ta aloqalari bor: 1.Og’iz bo’shlig’i bilan - kanot-tanglay kanali va katta tanglay teshigi orqali. 2.Burun bo’shlig’i bilan - asosiy tanglay teshigi orqali. 3.Ko’z kosasi bilan - ko’zning yorig’i orqali. 4.Miya bo’shlig’i bilan - yumaloq teshigi orqali. 5.Kalla skeletining tashqi yuzasi bilan-qanotsimon suyakning kanali orqali. Kalla skeletining tubi (Asosi). Kalla suyagining asosini ikkita yuza tashkil etadi. 1.Tashqi asosi (pastki yuzasi) bo’yinga qaraganda, notekis bo’lib ensa, ponasimon, yuqori jag’, tanglay, dimog’ va chakka suyaklari hosil qiladi va 3ta sohaga bo’linadi: A) oldingi soha yuqori jag’ga tegishli bo’lib, tish alveolalari va tanglay sohasidir. B) o’rta sohani burun bo’shlig’ining ichki teshigini hosil qiluvchi dimog’ suyagi ishtirokida hosil bo’lgan xoana teshigi, tanglay va ponasimon suyakning qanotsimon o’simtalari tashkil etadi. S) orqa bo’lagi - ponasimon, chakka va ensa suyaklarining qo’shilishidan paydo bo’ladi. Bu sohadagi hosil bo’lgan katta teshik bosh miyani orqa miya bilan aloqasini ta'minlaydi, ensa hamda chakka suyagidagi bo’yinturuq o’ymalarining qo’shilishidan bo’yinning bo’yinturuq venasi chiqadigan teshik hosil qiladi. Chakka suyagining piramidasi sohasida uyqu arteriyasining kanali joylashgan, undan o’tadigan qon tomir bosh miyani qon bilan ta'minlaydi. Bigizsimon va so’rg’ichsion o’simtalar oraligidagi teshik esa yuz asabining chikish teshigi hisoblanadi. 2. Ichki asosi (miyaga qaragan) yuzasida peshona, g’alvir, ponasimon,chakka, ensa suyaklari qo’shilishidan 3ta chuqurcha hosil bo’ladi. A) oldingi miya chuqurchasi miyaning peshona qismda joylashgan bo’lib, markazida xuroz tojiga o’xshash o’simta bor, uning ikki yonboshida g’alvir suyagining teshik plastinkasi mavjud. Bu teshiklar orqali bosh miyaning hid bilish asab tolalari burun bo’shlig’iga chiqadi. B) o’rta miya chuqurchasi ponasimon suyakning kichik kanoti bilan chakka sugi piramidasi o’rtasida joylashgan, u miyaning chakka sohasiga to’g’ri keladi. Chuqurchaning markaziy qismda gipofiz bezi joylashgan chuqurcha bor. Bu chuqurchani ponasimon suyakning tanasi bilan kichik qanot o’rtasidagi ko’ruv asabi kanali bor. Kichik va katta kanotlar oralig’i esa ko’z kosasining yuqoridagi yorig’ini hosil qiladi. Ponasimon suyakning katta qanotlari sohasida ovval va yumaloq teshiklar mavjud bo’lib qon tomirlari va asab tolalarining kirib chiqishi uchun moslashgan. S) orqa miya chuqurchasi kalla skletining ensa sohasida bo’lib unda miyaning ensa qismi va miyacha joylashgan. Ensa suyagining asos qismi ponasimon suyakning tanasi bilan qo’shilib nishab hosil qiladi va unda uzunchoq miya joylashadi. Uzunchoq miyaning bevosita davomi ensa suyagining katta teshigi orqali umumrtqa pog’onasining kanaliga o’tib, orqa miya bo’lib davom etadi. Yangi tug’ilgan chaqaloqning kalla skleti. Yangi tug’ulgan bolaning kalla skeleti yuz qismi suyaklari bosh qismiga qaraganda kichikroq bo’ladi. Xayot davomida og’iz va burun bo’shlig’ining rivojlanib takomil etishi bu farqni o’zgartiradi. Yangi tugulgan chakaloq kalla skeletining o’ziga xosligi unda bir qancha liqildoqlar mavjudligi bilan bog’liq. Liqildoqlar kalla skeletining suyaksiz pardali qismi bo’lib ular quyidagilar 1.Oldingi yoqi rombsimon likildoq, eng katta likildoq bo’lib uning kattaligi 2,5-3,5 sm ga teng, u peshona va tepa suyaklarining oralig’ida joylashgan. Odatda bu liqildoq bolaning 1,5 yoshga borib bitib ketadi. 2.Orqa yoqi uchburchak shakldagi liqildoq ensa va tepa suyaklari oralig’ida hosil bo’lib birmuncha kichik bo’ladi, u bolaning 3 oylik davrida bitadi. 3.Yon liqildoqlar ikki juft bo’lib birinchisi peshona, tepa, chakka va ponasimon suyaklarning katta qanotlari oraliqlarida hosil bo’ladi. Ikkinchisi chakka suyagining so’rg’ichsimon o’simtasi bilan ensa va tepa suyaklari birlashmasidan hosil bo’ladi. Bular eng kichik liqildoqlar bo’lib chaqaloqning 2-3 oylik davrigacha suyaklanib ketadi. Yangi tug’ulgan chaqaloqning kalla suyaklari alohida-alohida tog’ay plastinkalar vositasida birlashgan suyaklar yig’indisidan iborat bo’lib, chaynash, nafas olish xususiyatlari to’la takomil etmagan va tish alveolalarining kataklari yetilmagan bo’ladi. Adabiyotlar: 1.Axmedov N.K "Normal va patalogik anatomiya bilan fiziologiya" 1990. 2.Sapin M.R. "Anatomiya cheloveka" 1-tom 1990. 3.Sinelniqov R.D, Sinelniqov Ya.R. "Atlas anatomii cheloveka" 1-tom. 1978. 4.Raximov A.Ya, Karimov M.K, Etengen L.E. "Ocherki po funksionalnoy anatomii" 1987. 5.Kraev A.V. "Anatomiya cheloveka" 1-tom 1978. 6.Vorbeva Ye.A, Gubar A.V, Safoenniqova Ye.V. "Anatomiya i fiziologiya"1978. 7.Vorobev V.P, Sinelniqov R.D "Atlas anatomii cheloveka" 1-tom 1984. 8.Gavrilov L.F., Tatarinov V.G. "Anatomiya" 1986. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Odamning mushak sistemasi haqida umumiy ma’lumot
Terapiya haqida umumiy tushuncha
Mushaklar (gyologia) Mushaklar haqida umumiy ma`lumot
Sport antropologiyasi salomatlik va me’yor muammolarini hal etish yo’llari. Konstitutsiya haqida ma’lumot
Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi