Siydik ajratish tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Siydik ajratish tizimi

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Siydik ajratish tizimi Reja: 1. Buyrakda qon aylanishi. 2. Nefronning gistofiziologiyasi.

Siydik ajratish sistemasiga buyraklar, siydik naylari, siydik pufagi, siydik chiqaruv nayi kiradi. Funksiyasi: 1. ayiruv (modda almashinuvi jarayonining oxirgi moddalarini organizmdan chikarish; 2. ichki muhit doimiyligini saklash; 3. suv-tuz almashinuvini boshqarish; 4. arteriyadagi bosimni bir me’yorda ushlab turish; 5. ichki muhitning kislota-ishqoriy muvozanatini boshqari; 6. endokrin funksiyasi eritropoetin, prostoglandin va renin ishlab chiqarish bilan ifodalanadi; 7. Buyraklar organizmda yog`, oqsil, uglerod va vitaminlar almashinuvida ham ishtirok etadi: 8. yangi tug`ilgan chaqaloqlarda ichak o`z faoliyatini ro`y-rost boshlab olguniga qadar buyrakda oqsilning parchalanishi kuzatiladi. Bu holat yosh organizmda buyrakning ovqatni hazm qilish protsessida muhim o`rni borligini ko`rsatadi. Buyraklarning bu xilda ko`p qirrali faoliyat ko`rsatishi ular strukturasining murakkab tuzilganligidan dalolat beradi. Taraqqiyoti. Buyrak taraqqiy etish jarayonida ketma-ket uch davrni: old buyrak, birlamchi buyrak va ikkilamchi-oxirgi buyrak hosil bo`lish davrlarini boshdan kechiradi. Old buyrak va birlamchi buyrak, aslida mustaqil ajratuv organ bo`lsa ham, buyrak taraqqiyoti uchun mansub bo`lmaydi va asta-sekin yo`qolib ketadi. Buyrakning har bir yangi bosqichi kranial-kaudal tomonga yo`nalishda kaudal tomonga yaqinroq joylasha boradi va natijada oxirgi — ikkilamchi buyrak kra-nial qismdan eng uzoqda, bel sohasida bo`ladi. Old buyrak. Pusht o`rta varag`ining oldingi 8—10-segment oyoqchalaridan hosil bo`ladi. Segment oyoqchalari somitlardan ajralib egri-bugri naychalar — protonefridiylarga aydanadi. Bularning uchi tananing ikkilamchi bo`shlig`iga— selomga ochiladi. Ikkilamchi— somitlarga qaragan uchi esa kaudal yo`nalishda

o`suvchi mezonefral nayga ochiladi. Odam embrio-nida bu buyrak siydik ajratish organi sifatida xizmat qilmaydi va tezda qayta aks taraqqiyotga uchraydi. Birlamchi buyrak — embrional hayotda ancha uzoq vaqt ishlaydi. U ko`p sonli (25 taga yaqin) segment oyoqchalaridan hosil bo`ladi. Segment oyoqchalari somitlardan ajralib chiqadi va birlamchi buyrak naychalari — metanefridiylarga aylanadi. Metanefridiyning bir uchi mezonefral nay tomonga o`sadi va u bilan birlashadi. Metanefridiyning ikkilamchi bo`shliqqa qaragan qismidan aorta tomonga yon o`simtalar chiqadi. Bu o`simtalarga aortadan kapillyarlar to`rini shakllantiruvchi qon tomirlar keladi. Usimtalar kapillyarlarni qoplaydi va birlamchi buyrak koptokchasini hosil qiladi. Old buyrak davrida hosil bo`lgan mezonefral kanal kaudal yo`nalishda o`sib, kloakaga ochiladi. Odam embrionida doimiy buyrak rivojlanishi embrional hayotning ikkinchi oyidan boshlanib, tug`ilishga yaqin nihoyasiga etadi. Aslida u o`z faoliyatini embrional hayotning ikkinchi yarmidan boshlaydi. Ikkilamchi buyrak ikki manbadan: mezonefral naycha va nefrogen to`qimadan hosil bo`-ladi. Nefrogen to`qima embrionning kaudal qismlarida joylashgan bo`lib, mezodermaning segment oyoqchalarining bo`linmagan qismidan iborat. Mezonefral nay (Volf nayi) devorining nefrogen to`qima tomon, yuqoriga va orqaga o`suvchi bo`rtmasi siydik nayi buyrak jomchasi, kosachalari hamda yig`uv naylarini hosil qiladi. Nefron nefrogen to`qimadan hosil bo`ladi. Tuzilishi. Buyrak juft a’zo bo`lib, qorin bo`shlig`ining orqa devorida umurtqa pog`onasining ikki yonida joylashadi. Uning shakli loviyasimon, botiq yuzasi buyrakning darvozasi hisoblanadi. Darvozaga buyrak arteriyalari kirib, buyrak venalari, siydik nayi va limfa tomirlari chiqadi. Bu erda siydik chiqaruv yo`llari— buyrak kosachalari, jomlari va siydik chiqaruv naylari xam joylashadi. Buyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan qoplangan. Buyrakni uzunasiga kesib ko`rilganda unda oddiy ko`z bilan ikki zonani — to`q qizg`ish rangli va donador po`stloq va och buyalgan mag`iz moddalarni ko`rish.

Po`stloq va mag`iz modda chegarasi tekis bo`lmay, balki po`stloq modda mag`iz moddaga ustunchalar shaklida (Bertini ustunchalari), mag`iz modda esa po`stloq moddaga mag`iz nurlari (Ferreyn nurlari) shaklida botib kiradi. Nefron — buyrakning struktur funksional birligi. Ularning umumiy soni buyrakda bir millionga etadi. Nefronda quyidagi bo`limlar tafovut etiladi: 1. Tomirlar chigali va uni o`rab turuvchi kapsuladan iborat buyrak tanachasi (koptokchasi). 2. Nefronning proksimal bo`limi. 3. Nefron (Genli) qovuzlog`i. 4. Nefronning distal bo`limi. Bir necha nefronlarning distal bo`limlari qo`shilib, bir yig`uv nayiga, yig`uv naylari o`zaro birlashib yiriklashadi va buyrak kosachalariga ochiladi. Buyrakda ikki xil nefronlar farq qilinadi. Birinchi xili deyarli po`stloq moddasida joylashadi — bularni po`stloq nefronlari deyiladi va ular nozik bo`limlarining qisqa bo`lishi bilan xarakterlanadi; ikkinchi xili — yukstamedullyar (miya moddasi yonidagi) nefronlardir. Yukstamedullyar nefronning buyrak tanachalari magiz moda yaqinida joylashadi. Yukstamedullyar nefronlarning bo`limlari uzun bo`lib, buyrak so`rg`ichlariga borib etadi. Po`stloq va yukstamedullyar nefronlarning o`zaro nisbati 5:1 dan iborat. Buyrak tanachasi kapillyarlar koptokchasi va Shumlyanskiy — Boumen kapsulasining (parietal va visseral) varaqlaridan iborat. Kapillyarlar koptokchasi olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalar orasida joylashgan kapillyarlarning ajoyib to`ridan iborat. Kapillyarlar devori endoteliy hujayrasi va uning ostida yotuvchi bazal membranadan tuzilgan. Hujayra tanasida ko`p miqdorda fenestralar va teshiklar (7 nm) bo`lishi bilan farqlanadi. SHu teshiklar orqali filtratsiya vaqtida turli moddalar qondan kapsula bo`shlig`iga o`tadi. Qon kapillyarlarining bazal membranasi uch qavatliligi (o`rta — elektron zich, ichki va tashqi — elektron och) va uzluksizligi bilan xarakterlanadi. Bazal

membrananing qalinligi o`zgaruvchan bo`lib, yosh ulg`ayishi bilan har xil patologik holatlarda qalinlashadi. Bazal membrananing tarkibiy qismlari endoteliy va kapsula visseral varag`ining hujayralari sitoplazmasida sintez qilinadi. Bazal membrana diametri 6—7 nm li gemoglobin tanachalarini o`tkazib yuboradi. Shunga ko`ra bazal membranada — diametri 10 nm dan kichik, ammo 6 nm dan katta-roq ko`p sonli kanalchalar bor desa bo`ladi. Bazal membrana manfiy zaryadga ega. Buyrakning Shumlyanskiy — Boumen kapsulasi visseral, parietal varaqlardan va kapsula bo`shlig`idan iborat. Kapsulaning visseral varag`i yassi epiteliy hujayralari— podotsitlar bilan qoplangan. Podotsitlar bir oz cho`zilgan noto`g`ri shaklga ega. Hujayra tanasidan katta uzun o`simtalar sitotrabekulalar (har bir hujayradan 2—3 tadan) chiqib, ular (sitotrabekulalar) kapillyarlariga yaqinlashib, kichik o`simta — sitopedikulalarga bo`linib ketadi. Bir podotsitdan yonma-yon o`tuvchi 2—3 ta kapillyarga o`simtalar yo`naladi. Sitopedikulalar kapillyarning bazal membranasiga tegib turuvchi va oxirgi bir oz yo`g`onlashgan ingichka silindr shaklidagi hosiladir. Sitopedikulalar orasidagi bo`shliqlar— tirqishlar bo`lib, ular nisbatan bir xil (30—50 nm) o`lchamlarga ega. Hujayralarning asosiy tarkibiy qismlari podotsit tanasida va yirik o`simtalari (sitotrabekulalari)da joylashgan bo`ladi. Yadro hujayraning uzun o`qi bo`ylab bir oz cho`zilgan. Yadro qobig`ida teshiklar ko`p bo`lib, yuzasi notekis-dir. Yuqorida keltirilgan 3 tuzilma: kapillyarlar to`rining endoteliy hujayralari, Shumlyanskiy — Boumen kapsulasi ichki varag`ining podotsit hujayralar va ular orasida joylashgan uch qavatli bazal membrana filtratsion barer hosil qiladi. SHu barer orqali kapsula bo`shlig`iga qon plazmasining tarkibiy qismlari o`tib birlamchi siydikni hosil qiladi. Filtratsion barer qon shaklli elementlarini va qon plazmasining yirik oqsillarini, immun tanachalarni, fibrinogen va boshqalarni o`tkazmaydi. Bu barer orqali kattaligi 7 nm kichik bo`lgan moddalar o`tadi. Ba’zi buyrak kasal-liklarida (masalan, nefrit kasalligida) qon shaklli elementlari bemor siydigida uchrashi mumkin.

Shumlyanskiy—Boumen kapsulasi visseral varag`ining epiteliy hujayralari har xil buyrak kasalliklarida turli morfologik o`zgarishlarga uchraydi. Bu o`zgarishlar asosan bir xil xarakterga ega. Masalan, o`simtalarning kalta bo`lishi va o`sim- talarning qo`shilishi o`tkir glomerulyar nefritda, lipoid va amiloid nefrozda, aminonukleozid, puromitsin keltirib chiqar-gan har xil eksperimental kasalliklarda yuzaga keladi. Buyrak tanachasining tomirli koptokcha kapillyarlari orasida mezangial hujayralar uchraydi. Funksiyasi: 1) hujayra oraliq moddasini hosil qiish; 2) fagotsitoz. SHumlyanskiy — Boumen kapsulasining parietal varaq hujayralari yassi epiteliydan iborat. Kapsulaning tashqi qavati epiteliysi nefronning proksimal bo`lim epiteliysigacha davom etadi. Nefronning proksimal bo`limi uzun — egri-bugri va qisqa-to`g`ri naychadan iborat bo`lib, diametri 60 mkm gacha bo`ladi. Epiteliy hujayralari proksimal bo`limning egri-bugri qismida silindrsimon, to`g`ri qismida — pastroq silindrsimon shaklga ega. Proksimal bo`limning hujayralari jiyakli hujayralardir. Elektron mikroskop ostida jiyak mikrovorsinkalardan iborat. Jiyakli hoshiyada glyukozaning qayta so`rilishida ishtirok etuvchi ishqoriy fosfataza ko`p. Bu bo`limda birlamchi siydikdan qonga oqsil, glyukoza, elektrolitlar va suv qayta so`riladi — reabsorbsiya bo`ladi. Bu bo`lim hujayralari sitoplazmasida proteolitik fermentlarga boy bo`lgan lizosomalar ko`p bo`ladi. Pinotsitoz yo`li bilan birlamchi siydikdan hujayra sitoplazmasiga o`tgan oqsil moddalar lizosomal fermentlar ta’sirida aminokislotalargacha parchalanadi. Aminokislotalar so`ngra qonga so`riladi. Proksimal bo`lim hujayralarining bazal plazmatik membranasi tekis bo`lmay, burmalar hosil qiladi. Bu burmalar orasida ko`p miqdorda mitoxondriyalar yotadi. Bazal plazmatik membranalarning burmalari mitoxondriyalar bilan birga turli moddalarni hujayradan qonga va qondan hujayraga o`tishida muhim rol o`ynaydi.

Proksimal bo`limda ko`p moddalarning qonga qayta so`rilishi natijasida birlamchi siydik tarkibi keskin o`zgaradi. Birlamchi siydikda qand va oqsil umuman yo`qoladi. Buyrak kasalliklarida nefron proksimal bo`limining jarohatlanishi natijasida oxirgi siydikda oqsil va qand uchrashi mumkin. Nefron (Genli) qovuzlog`i. Nefron qovuzlog`i ingichka va yo`g`on qismlardan iborat. Po`stloq nefronlarda ingichka bo`lim faqat pastga tushuvchi qismdir. YUkstamedullyar nefronlarda esa ingichka bo`lim qisman yuqoriga ham ko`tariladi. Ingichka bo`lim diametri 13—15 mkm bo`lib, devori yassi epiteliy hujayralaridan iborat. Hujayra sitoplazmasi och, organellalari esa kam. Hujayralarning apikal qismi 1—2 kalta mikrovorsiikalar tutadi. Bu naycha hujayralari orqali suv qayta so`riladi. Nefron qovuzlog`ining yo`g`on qismi (yuqoriga ko`tariluvchi qismi) diametri 30 mkm bo`lgan naychadan iborat bo`lib, hujayralari distal bo`lim hujayralarini eslatadi. Nefronning distal bo`limi. Nefronning distal bo`limi ikki: to`g`ri qism va egri-bugri segmentlarga bo`linadi. To`g`ri qism hujayralari kubsimon bo`lib apikal yuzasida kalta, mikrovorsinkalarga o`xshash o`simtalar uchraydi. Hujayraning lateral yuzasida bir-biri bilan tutashuvchi ko`p sonli o`simtalar mavjud. Bazal membranalar burmalar hosil qilib, burmalar orasida kristalari ko`p bo`lgan mitoxondriyalar yotadi. Distal kanalning to`g`ri qismida natriyning fakultativ reabsorsiyasi bo`ladi va bu jarayon birlamchi siydik osmotik bosimning pasayishiga olib keladi. Natriyning fakultativ reabsorbsiyasi aktiv jarayon bo`lib, osmotik va elektroximik gradientga qarshi amalga oshiriladi. Distal kanalning egri-bugri qismi hujayralari past silindrsimondir. Yig`uv naylari. Yig`uv naylarida bosh (oqish) va oraliq (qoramtir) hujayralar farqlanadi. Bosh hujayralar kubsimon bo`lib, sitoplazmasida bir tekis tarqalgan kam sonli mitoxondriyalar, sisternalar, vakuolalar va vezikulalardan iborat plastinkasimon kompleks, endoplazmatik to`r, erkin ribosomalar va polisomalar uchraydi. Oraliq (qoramtir) hujayralar kup mikdorda kristalarga boy mitoxondriyalar, hujayra ichki kanalchalar sistemasi va vezikulalar tutadi. Ular

tuzilishi va faoliyati jihatidan me’da bezlarining parietal hujayrasini eslatadi. Oralik hujayralar N+ ioni sekretsiya kiladi. Siydikning atsidifikatsiya qilinishi yig`uv naylarining oraliq hujayralari faoliyati bilan bog`liqdir. Buyrakning endokrin funksiyasi. Buyrakning endokrin funksiyasini bajaruvchi hujayralarida asosan ikkita modda — renin va prostoglandin hosil bo`ladi. Renin buyrakning yukstaglomerulyar apparatida (YUGA) da hosil bo`lib, u organizmda angiotenzin hosil bo`lishini ta’minlaydi. YUGA eritropoetin hosil bo`lishida ham muhim o`rin tutadi. YUGA quyidagi 4 xil elementdan iborat: 1) buyrak tanachalariga kiruvchi va undan chiquvchi arteriolalar devorida joylashgan maxsus yukstaglomerulyar (YUG) hujayralar; 2) distal nayning shu arteriyalar orasida joylashgan qismida mavjud bo`lgan «zich dog`»; 3) distal nay hamda arteriolalar orasidagi uchburchaksimon maydonda joylashgan yukstavaskulyar (Gurmagtig) hujayralar; 4) mezangial hujayralar. Yukstagomerulyar hujayralar aferent va efferent arteriolalar devorida joylashgan. Ular oval shaklli, yadrosi yumaloq va ko`p sonli organellalarga ega, ayniksa donador endoplazmatik to`r eng yaxshi rivojlangan. SHuningdek, sitoplazmasida renin saqlovchi sekretor donalar mavjud. Renin ta’sirida qon bosimi ortadi. Bunday ta’sir asosida qondagi angiotenzinogen moddasining renin ta’sirida angiotenzin I ga aylanishi va nihoyat u moddaning qon bilan o`pka orqali o`tishi natijasida tomirlarga kuchli ta’sir etish xususiyatiga ega bo`lgan angiotenzin II ga aylanishi yotadi. Renin — angiotenzin sistemasi tana qon tomirlarigagina emas, balki buyrak qon tomirlariga ham ta’sir qilib, buyrakda filtratsiya jarayonini va qon aylanish tezligini o`zgartiradi.

Renin va angiotenzin buyrak usti bezining gormoni — aldesteron sintezi va sekretsiyaga ta’sir etadi. Distal naylardagi siydik tarkibidagi natriy konsentratsiyasinipg kamayishi o`z navbatida endoteliy hujayralari orqali seziladi- da, YUGA ning ish faoliyatini kuchaytiradi. Zich dog` - distal nayning olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalari orasida kismidir. Zich dog hujayralari bo`ychan silindrsimon bo`lib, sitoplazmasining matriksi zich, yadrolari hujayraning o`rtasida yotadi, Golji kompleksining inversiyasi kuzatiladi. Bazal plazmolemmasi deyarli burmalar xosil kilmaydi. Gurmagtig hujayralari glomerulyar arteriolalar va zich dog orasida hosil bo`luvchi konussimon maydonda yotadi. Bu hujayralar mezangial hujayralarga tegib yotadi. SHunday qilib, Gurmagtig hujayralari bir vaqtning o`zida yukstaglomerulyar kompleksning barcha hujayralari bilan kontaktda bo`luvchi, ularni o`zaro birlashtiruvchi yagona kompo-nentdir. Bu hujayralari uzunchoq, yadrosi yirik va cho`ziq shaklda, organellalari kuchsiz rivojlangan. Mezangial hujayralar kapillyarlar to`rlariaro joylashgan bulib, usimtalaraga ega. Organellaridan mitoxondriyalar, Golji kompleksi yaxshi rivojlangan, donador retikulum sitoplazma bo`ylab bir tekis tarqalgan. Funksiyasi: fagotsitoz, renin va asosiy moddani xosil kilishda ishtirok etish, kiskarib koptokcha kapillyarlarida kon aylanishini boshkaradi. Prostaglandin ishlovchi hujayralar buyrakda bir-necha xil bo`lib, ularning ichida interstitsial hujayralar alohida o`rin tutadi. Bu hujayralar tanasi cho`zilgan, undan bir-necha o`siqlar chiqib, bu o`siqlarning bir qismi nefron qovuzlog`i, naychalarini o`rasa, boshqalari qon tomir kapillyarlarini o`raydi. Interstitsial hujayralarning sitoplazmasi yaxshi rivojlangan hujayra organellalarini va lipid donalarni tutadi. Bu hujayralarda ishlangan prostoglandin antigipertenziv: ta’sir ko`rsatadi, ya’ni qon bosimni pasaytiradi. Buyrakda qon aylanishi. Buyrak arteriyasi buyrak darvozasidan kirib, bo`laklararo arteriyalarga tarqaladi. Buyraklararo arteriyalar piramidalar orasidan o`tib borib, po`stloq va

mag`iz modda chegarasida bo`linib, yo y arteriyani xosil qiladi. Yoy arteriya buyrak yuzasiga parallel yotadi va po`stloq hamda miya moddalariga mayda tarmoqchalar beradi. Bu arteriyalar po`stloq moddada bo`lakchalararo arteriyani hosil qilsa, mag`iz qismida to`g`ri arteriya nomi bilan yuritiladi. Bulakchalararo arteriyalardan buyrak tanachalariga qon olib keluvchi tomirlar boshlanadi. Har bir qon olib keluvchi arteriya o`zaro anastomoz hosil qiluvchi kapillyarlarga bo`linib so`ngra, ular olib ketuvchi arteriolaga kuyiladi. Bu arteriolaning diametri olib keluvchi arteriolaning diametridan ikki marta kichiqroqdir. Shunday qilib, qon kapillyarlar tugunchasi (buyrak koptokchasi) sistemasida ikkita xususiylikni ko`rish mumkin: 1) tuguncha kapillyarlari yig`ilib, venulani hosil qilmaydi. balki arteriolani hosil qiladi, ya’ni kapillyarlar ikki arteriolalar orasida joylashadi. Kapillyarlarning bunday o`ziga xos joylashishiga ajoyib to`r deyiladi; 2) olib chiquvchi arteriolaning diametri kichik bo`ladi. Bu holat tugun kapillyarlarida qon bosimini oshishga olib keladi va intensiv filtratsiya bo`lishini ta’minlaydi. Olib ketuvchi arteriola yana ikkinchi marta kapillyarlarga tarmoqlanadi va po`stloq hamda miya zonasida buyrak kanalchalarini o`rab oziqlantiradi. So`ngra kapillyarlar qo`shilib, yulduzsimon venoz sinuslarni hosil qiladi. Bu sinuslardan bo`lakchalararo venalar boshlanadi. Ular birikib yoy venalarini hosil qiladi. Bulardan boshlangan bo`laklararo venalar buyrak venasiga quyiladi. Yoy arteriyasidan mag`iz qismiga borgan to`g`ri arteriyalar kapillyarlarga bo`linib, mag`iz qism va so`rg`ichda joylashgan kanallarni o`raydi. Shu erda kapillyarlar venulalarga aylanadi va to`g`ri venalarni hosil qiladi. Bular esa yoy venalariga borib quyiladi. Yukstamedullyar nefron tanachalari ma’lum darajada o`ziga xos tuzilishga ega. Bu tanachalarda olib ketuvchi arteriolalar diametri olib keluvchilarga nisbatan bir oz kattadir. Olib ketuvchi arteriolalar o`zaro anastomoz hosil qiladi va piramidalar orasiga kiradi, so`ngra venoz tomirlariga quyiladi. Bundan tashqari, bu tanachalarda olib keluvchi va olib ke-tuvchi tomirlar orasida anastomozlar mavjud. Yukstamedullyar tanachalar faqatgina filtratsiya apparati hisoblanmasdan balki drenaj sistemasi sifatida ham xizmat qiladi.

Nefronning gistofiziologiyasi. Bir sutkada odamning har bir buyragida 100 litrgacha birlamchi siydik hosil bo`ladi. Filtratsiya jarayonida plazmaning barcha tarkibiy qismlari kapillyarlarning endoteliy va podotsit hujayralarining orasida yotuvchi uch qavatli bazal membranalardan o`tib, podotsitlarning o`simtalari orasidagi tirqishsimon yoriqlarga tushadi. Shunday qilib, qon va kapsulalararo filtratsion barer rolini kapillyarlarning endoteliy hujayralari, 3 kavatli bazal membrana, kapsula ichki varag`ining podotsit hujayralari tashkil qiladi. Siydik filtratsiya bo`lishida buyrak tanachasidagi qonning yuqori bosimi (70—90 mm simob ustuni) hal qiluvchi omildir. Bu bosim olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalar diametrining turli xilda bo`lishidan kelib chiqqandir. Qon bosimi 40—50 mm simob ustunidan pasaysa, buyrak tanachasidagi filtratsiya to`xtab, birlamchi siydik hosil bo`lmaydi. Shuning uchun yukstamedulyar nefronda birlamchi siydik hosil bo`lishi po`stloq nefron zonalariga nisbatan sustdir. Nefron naylarida birlamchi siydik jiddiy o`zgarishlarga uchrab, ikkilamchi siydikka aylanadi. Siydik naylarida qaytadan ko`p miqdorda suv, oqsil, glyukoza, tuz ionlari so`riladi. Suvning ko`p miqdori qayta so`rilgani uchun ikkilamchi siydikning miqdori 1,5 litrga kelib qoladi. Buning natijasida siydik konsentratsiyasi oshadi (masalan, mochevina 70 marta, ammiak 40 marta oshadi). Nefronning proksimal bo`limida suv, oqsil, glyukoza va boshqa moddalarning asosiy qismi (50%) aktiv so`rila boshlanadi (obligat reabsorbsiya). Nefronning ingichka bo`limida suv bilan bir qatorda ba’zi bir tuzlar so`rilsa, distal bo`limda asosan suv va natriy so`riladi (fakultativ-reabsorbsiya). Shunday qilib, buyraklarda siydikning hosil bo`lishi ikki-bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda siydikning ultrafiltratsiyasi buyrak tanachalarida ro`y beradi. Ikkinchi bosqich nefron kanallaridagi rezorbsiyani va sekretsiyani o`z ichiga oladi. Fakultativ rezorbsiya jarayoniga gipofizning antidiuretik gormoni bilan buyrak usti bezining po`stloq moddasida ishlab chiqariluvchi aldosteronning ta’siri kattadir.

Siydik chiqaruv yo`llari buyraklarda uzluksiz hosil bo`lib turadigan siydikni tashqi muhitga chiqarib turadi. Siydik chiqaruv yo`llariga buyrak kosachalari va jomchalari, siydik nayi, siydik pufagi va tashqi siydik chiqaruv yo`li kiradi. Buyrak kosachalari va jomchalari, siydik nayi va qovuqning umumiy tuzilishi o`xshash bo`lib, ularda 4 pardani farq qilish mumkin: shilliq, shilliq osti, mushak va adventitsiya. Buyrak kosachalarida bir qavatli epiteliy asta-sekin ko`p qavatli o`zgaruvchan epiteliyga almashadi. Buyrak jomlarini siydik nayining buyrak ichida joylashgan qismi deb qarash mumkin. U ham boshqa siydik yo`llari kabi ko`p qavatli o`zgaruvchan epite-liy bilan qoplangan. Epiteliy ostida siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat shilliq pardaning xususiy qavati yotib, u shilliq osti pardada davom etadi. SHuni qayd qilish kerakki, siydik chiqaruv yo`llarining hamma qismlarida shilliq pardaning mushak plastinkasi bo`lmagani uchun shilliq pardaning xususiy qavati va shilliq osti pardasi orasida aniq chegara yo`q. Mushak parda jomlarda 2 qavat: ichki — bo`ylama, tashqi — aylana bo`lib joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat. Buyrak so`rg`ichlari sohasida faqat aylana joylashgan mushak tutamlari bo`lib, ularning qisqarishi siydikni piramidadan ajralib chiqishiga yordam beradi. Siydik naylarida shilliq, shilliq osti, mushak va adventitsiya pardalari aniq ajraladi. Shilliq parda o`zgaruvchan epiteliy bilan qoplangan bo`lib, unda bo`ylama joylashgan burmalar bo`ladi. Siydik nayining pastki qismida, siyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat shilliq osti pardasida prostata beziga o`xshash tarmoqlangan bezchalar bo`ladi. Siydik nayining mushak pardasi yuqorida ikki, pastki qismida esa uchta qatlam joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Mushak tutamlari ichki va tashqi qatlami bo`ylama, o`rtada esa aylanma yo`nalishga ega. Siydik nayining siydik pufagi devorida joylashgan qismida mushak parda faqat bo`ylama mushaklardan iborat. Bu mushaklarning qisqarishi qovuq mushaklarining holatidan qat’iy nazar, siydik nayining teshigini ochib, siydikning pufakka o`tishini ta’minlaydi. Siydik nayining adventitsiya pardasi atrofdagi to`qimalar bilan qo`shilib ketadi.

Qovuqning shilliq pardasi o`zgaruvchan epiteliy va siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimali xususiy qatlamdan. Qovuq shilliq pardasi siydik yo`q vaqtda burmalar hosil qilib, bu burmalar qovuq siydikka to`lganda tekislanadi. Qovuqning uchburchak sohasining shilliq pardasida burmalar bo`lmaydi. Bu sohada shilliq osti pardasi yo`q bo`lib shilliq pardaning xususiy qavati mushak parda bilan birlashib ketadi. Bu sohada siydik nayining pastki qismidagi bezlarga o`xshash bezlar joylashgan. Qovuqning boshqa qismlarida shilliq parda ostida siyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat shilliq osti parda joylashadi. Qovuq mushak pardasi ichki, tashqi qatlami bo`ylama va o`rta aylana yo`nalgan mushak hujayralaridan iborat. Qovuqning tashqi siydik chiqaruv yo`liga davom etish qismida (qovuqning bo`yin qismi) aylana joylashgan mushak tutamlari sfinkter hosil qiladi. Mushak tutamlarini o`rab turuvchi biriktiruvchi to`qima qatlamlari qovuqning tashqi adventitsiya pardasiga, qovuqning tub qismida esa seroz qavatga o`tib ketadi. Qovuqning tub qismi seroz parda bilan o`ralgan. Qovuq simpatik, parasimpatik va spinal (sezuvchi) nervlar bilan ta’minlangan. Bundan tashqari, qovuqda ko`p miqdorda nerv tugunchalari va nerv sistemasining neyronlari topilgan. Bu neyronlar, ayniqsa, siydik naylarining qovuqqa quyilish erida ko`p bo`ladi. Bundan tashqari, qovuqning seroz, mushak va shilliq pardalarida ko`p miqdorda retseptor nerv oxirlari ham uchraydi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Siydik tanosil tizimi

Siydik haydovchi vositalarining klinik farmakologiyasi

Siydik tanosil tizimi, buyraklarning o’tkir kasalliklari. Buyrak toshi kasalligi, buyrak sanchig’i, uremik koma.

Siydik pufagi va buyrak meridianlari tavsifi, qo’llashga ko’rsatmalari

Siydik va tuz haydovchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi