Qo’zg’aluvchan to’qimalar fiziologiyasi - Tibbiyot - Referatlar

Qo’zg’aluvchan to’qimalar fiziologiyasi

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

380.2802734375 KB

Ko'chirib olish

Qo’zg’aluvchan to’qimalar fiziologiyasi Reja: 1. Membrananing tinchlik potentsiali. 2. Membrananing harakat potentsiali. 3. Ta’sirotning bo’sag’a kuchi.

Membrananing tinchlik potentsiali. Barcha Qo’zg’aluvchan to’qimalarda, plazmatik membrananing ichki tomoni va hujayra yuzasi o’rtasida, elektr potentsiali mavjuddir. Bu, tinch holatdagi membrana potentsiali bo’lib, har xil turdagi hujayralar uchun tavsifli bo’lgan ma’lum bir yo’nalishga va kattalikka ega. Rasm.2.1. Mikroelektrodlar yordamida mushak to’qimasining membrana potentsialini o’lchash. Odamlarda tinch holatda bo’lgan asab hujayrasi va tolalarining membrana potentsiali taxminan 70 mV bo’ladi. Issiqqonli hayvonlarda esa: skelet mushaklarining tolalarida - 90; miokard hujayralarida - 80; asab hujayralari va to’qimalarida - 60-70; shira hujayralarida – 30 - 40; silliq mushaklar hujayralarida – 30 - 70 mV bo’ladi. Boshqa tirik hujayralarda ham, membrananing tinchlik potentsiali mavjud, lekin uning kattaligi nisbatan kichkina bo’ladi (masalan, eritrotsitlarda – 7 - 10 mV). Bu potentsiallar farqi membrananing tinchlik potentsiali (MTP) deyiladi. Qo’zg’aluvchan to’qimalarda sodir bo’ladigan elektr hodisalarni mikroelektrodlardan foydalanilib o’rganiladi. Mikroelektrod, tok o’tkazuvchi eritmaga to’ldirilgan, uchi juda nozik va ingichka (0,5 mkm) shisha pipetkacha bo’lib, yakka asab hujayrasi yoki asab va mushak tolalari ichiga kiritiladi. Biologik ob’ektlarda mavjud bo’lgan yoki ta’sirlanganda yuzaga chiqadigan elektr potentsiallar (elektr ko’rsatkichlar yordamida kuchaytirilib) ostsillograflarda kuzatiladi va yozib olinadi. Membrananing ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy potentsialga ega. Buning isboti uchun 2.1-rasmda ko’rsatilgan chizma bo’yicha kerakli jihozlarni tayyorlash kerak. Mikroelektrodlar hujayra yoki tola membranasining tashqi yuzasida bo’lganda potentsiallar farqi qayd qilinmaydi. Agar, mikroelektrod uchini hujayra ichiga kiritilsa, ostsillograf manfiy zaryad borligini ko’rsatadi. Demak, Qo’zg’aluvchan to’qima tinch holatda bo’lganda membrananing ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy potentsialga ega. Hujayra membranasining qalinligi 5-10 nm bo’lib, lipidlar, oqsillar va mukopolisaxaridlardan tuzilgan. Membrana asosini ikki qavat lipid malekulalari Мушак толаси. Мушак толаси

tashkil qiladi. Lipid molekulalari orasida o’rnashgan oqsil molekulalari suv va ionlarni o’tkazuvchi kanallarni hamda ion nasoslarini shakllantiradi. Lipid qavatning tashqi yuzasida joylashgan mukopolisaxaridlar - retseptorlar (muayyan moddalarni "tanib", ular bilan birikishga ixtisoslashgan molekulalar) rolini bajaradi. Hujayradagi to’xtovsiz yangilanish jarayonida membranalarning ba’zi bir xossalari o’zgarishi mumkin. Membrana-ionli nazariyaga asosan tinchlik potentsiali ikkita omil: 1- hujayraning ichki tarkibi va hujayra tashqarisidagi suyuqlik o’rtasida ionlarning asimmetrik tarqalganligi bilan; 2- membrananing tanlab o’tkazish qobiliyati bilan (unda turli ionlarni o’tkazish uchun moslashgan kanallarning (10 -6 kv. mm yuzada 500 donagacha) mavjudligi bilan belgilanadi. Hujayra membranasi anchagina yuqori elektr qarshilikka va sig’imga ega bo’lib, elektr qarshiligi ion kanallarining ochiq yoki yopiqligiga bog’liq. Yog’da eruvchi moddalar, membrananing lipidli asosida erib, undan osonlik bilan o’tadi. Suv va suvda eruvchi kichik diametrli ionlar, membaranadagi kanallardan har ikki tomonga o’ta oladi. Suvda eruvchi yirik moddalar, masalan organik kislotalarning anionlari membranadan o’ta olmaydi. Bunday moddalarning hujayradan chiqishi yoki hujayra ichiga kirishi uchun maxsus mexanizmlar faoliyat ko’rsatadi. Qo’zg’aluvchan to’qimalar faoliyati uchun ularning membranalarida Sa 2  , Na  , K  kationlari va Sl - anionlarini o’tkazuvchi maxsus kanallarning bo’lishi katta ahamiyatga ega. Ular selektiv (tanlab o’tkazuvchi), spetsifik va nospetsifik kanallarga bo’linadi. Selektiv kanaldan, shu ionlarning faqat bittasi o’tishi mumkin, har qaysi ionning o’z kanali bo’lib, ular ochilib-yopiladigan darvoza mexanizmlarga egadir. Tinch holatda, membranadagi natriy kanallarning hammasi yopiq bo’lsa, kaliy kanallarining ko’pchiligi ochiq bo’ladi. Ulardan, yuqorida ko’rsatib o’tilgan ionlar har ikki tomonga o’taveradi. Hujayra tashqarisidagi suyuqlikning asosiy kationi natriy hisoblanadi. Uning hujayra tashqarisidagi miqdori, hujayraning ichidagisiga nisbatan 5-15 marta

yuqoridir. Hujayra ichidagi asosiy kation - kaliy bo’lib, uning bu erdagi miqdori hujayra tashqarisidagiga nisbatan 20-40 marta ko’pdir. hujayra tashqarisidagi suyuqlikning asosiy anionlari - xlorid va bikarbonatlar hisoblansa, hujayra ichidagisi sulfat, fosfat, oqsillar, aminokislotalar, organik kislotalarning anionlari hisoblanadi. Oxirgilari, hujayra ichidagi muhit neytral bo’lgan holatda, manfiy zaryadlangan bo’ladi. Bunday holatda, osmos va diffuziya qonunlariga asosan, ionlarning membrana orqali kontsentratsiya gradientiga mos ravishda, to ushbu kontsentratsiya tenglashgan paytgacha, ikki tomonga harakatlanishi amalga oshib turishi kerak. Lekin bunday harakat sodir bo’lmaydi, chunki tinch holatda membrana kanallari asosan K  va Sl - ionlari uchun o’tkazuvchi bo’ladi (gidratlangan Na  ioni katta diametrga ega, katta organik ionlar esa umuman membrana orqali o’tmaydi). Hujayra ichidagi va tashqarisidagi suyuqliklarda ionlarning teng taqsimlanganligi MTP mavjudligi va saqlanishining asosiy sababidir. Membranada kaliy kanallarining ko’p qismi odatda ochiq turadi. Ular orqali kaliy kationi, ma’lum miqdorda, o’zi ko’p bo’lgan hujayra ichidagi suyuqlikdan diffuziya tufayli tashqariga chiqib turadi. Natijada, membrananing tashqi yuzasida musbat zaryadlar miqdori ortadi. Tashqaridagi ko’p miqdordagi natriy kationlarining tsitoplazmaga o’tishi yoki manfiy zaryadli anionlarning hujayra suyuqligidan tashqariga chiqishi, bu zaryadlarni muvozanat holatiga keltirishi mumkin. Ammo, tinch holatda membrananing natriy kationi va aninonlar uchun o’tkazuvchanligi past bo’ladi. Shu sobabli, membrananing tashqi yuzasida musbat kaliy kationlarining miqdori ortadi, ichki yuzasida esa manfiy anionlar to’planadi. Natijada membranada MTP vujudga keladi.

Kaliy ionlari ancha harakatchan (labil) bo’lib, hujayradan chiqib ketishga "intiladi". Ushbu chiquvchi oqim, K  miqdorini tenglashtirishi lozim, lekin, bunga ekvivalentli, qarama - qarshi yo’nalgan kuch - hujayra ichidagi organik anionlar qarshilik ko’rsatadi. Shu tufayli, kaliyning hujayra ichidagi yuqori miqdori sezilarli darajada o’zgarmaydi (hujayra ichidagi K  anioni zaryadlarini muvozanatlashi kerak). Uning ionlarini kichik bir qismi tashqariga chiqariladi, natijada membrananing ichki yuzasida anionlarning bir muncha ortishi kuzatiladi va manfiy zaryad hosil bo’ladi, tashqi yuzada esa - kationlar ortadi va musbat zaryad hosil bo’ladi (2.2-rasm). Hosil bo’lgan tinchlik potentsiali, K  chiqishiga qarshilik ko’rsatuvchi kuch, to uni ionlarining osmotik bosimiga teng bo’lgunga qadar ortib boradi. Ushbu holat kaliyli muvozanat potentsiali (Ek) deb ataladi. Uning mushak to’qimasidagi kattaligi hisoblashlarga ko’ra 98 mV, haqiqatda esa 90 mV bo’ladi. Bunday farqning borligi, membranadan qisman Na  ionlari ham o’tishi mumkinligidadir. Tinch holatda Na  ionlarining harakati (miqdoriy gradient yo’nalishi tomon) passiv bo’lib, u hujayra ichidagi

Shunday qilib, hujayraga xos bo’lgan tinchlik potentsiali asosan K  ionlarining kontsentratsiya gradienti bo’yicha harakati bilan belgilanadi. Membrana potentsialining manfiy samarasi, hujayra ichidagi diffuziya bo’lmaydigan ionlarning birgalikdagi yuqori kontsentratsiyali ta’siri bilan va harakatchan (mobil) manfiy, ayniqsa Sl - ionlarining kattaroq yoki kichikroq jadallikda hujayra ichiga o’tishi bilan aniqlanadi. Tirik organizmlar faoliyatida membrana potentsialining ahamiyati katta. U, membrana atrofida sezilarli taranglikka ega bo’lgan elektr maydon hosil qiladi va natijada, membrananing zaryadli makromolekulalari fazoda tartibli joylashadi. Membrana atrofida elektr maydon mavjudligi natriy kanallarining aktivatsion darvozalarini yopiq va inaktivatsion darvozalarini ochiq hollarda bo’lishlarini ta’minlaydi. Bundan tashqari, membrana potentsiali, hujayra membranasi orqali moddalar almashinuviga ta’sir qiladi. Asab tolasiga qisqa vaqt davomida kuchsiz elektr toki ta’sir ettirilsa, tola ichidagi elektrod tinchlik potentsialining kuchsiz o’zgarishini qayd qiladi. Bu hodisani elektrotonik potentsial deb ataladi. Asab tolasiga o’zgarmas elektr toki ta’sir etilganda membrana potentsialining o’zgarishi katod (manfiy elektrod) va anod (musbat elektrod) atroflarida turlicha bo’ladi. Shu vaqtning o’zida, anod ostida giperpolyarizatsiya, ya’ni anelektroton ro’y beradi. Kuchsiz o’zgarmas tok ta’sirida membranada vujudga keladigan katelektrotonik o’zgarishlar, sof fizik tabiatga ega bo’lganidan, ular potentsialning passiv o’zgarishlari deb ataladi. Ammo bu passiv o’zgarishlar membrana Qo’zg’aluvchanligiga ta’sir etadi: katelektrotonga uchragan qismida Qo’zg’aluvchanlik oshadi, anelektrotondagi sohada esa qo’zg’alish sekinlashadi. Elektr tokining kuchi biroz oshirilsa, bo’sag’adan past ta’sirlash samarasi kuzatiladi: katelektrotonik potentsialga, oz miqdorda, yana depolyarizatsiya qo’shilib, lokal (maxalliy) javob shakllanadi. Membrana potentsialining bu tarzda o’zgarishi tarqoq emas, shuning uchun u, lokal javob deb ataladi. Lokal javobning miqdori kritik darajaga etsa, harakat potentsiali vujudga keladi. Ko’pchilik tolalar uchun membrana potentsialining -70- 80 mV dan -50 mV gacha kamayishi kritik daraja hisoblanadi.

Membrananing harakat potentsiali. Asab va mushak hujayralarining qo’zg’alishi paytida paydo bo’lgan, membrana potentsialining keskin to’lqinlanib sakrash holati (spayk) membrananing harakat potentsiali deb ataladi. Uning asosida, ta’sirchi ma’lum bir kritik nuqtaga etgan paytida, membrananing natriyli (va kaliyli) kanallari o’tkazuvchanligini, avvalgi holatiga qaytuvi (keskin o’zgarishlari) yotadi. Harakat potentsiali membrananing juda qisqa vaqt davom etuvchi qarama - qarshi qutblanishidan iborat. Tola yoki hujayra membranasining qo’zg’algan qismini ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan musbat zaryadga ega bo’ladi. Tabiiy sharoitda, harakat potentsiali membrananing ma’lum bir nuqtasida vujudga kelib, shu erdan tarqala boshlaydi. U tez ko’tariluvchi va sekinroq pastga tushuvchi to’lqin shakliga ega (2.3-rasm). Egri chizig’ning ko’tariluvchi qismi, membrana potentsialining manfiylikdan musbat holatga o’tishini ko’rsatadi. Tinchlik holatda -70 mV bo’lgan asab tolasining membrana potentsiali 0,2 - 0,5 ms davomida  110 mV ga ko’tariladi. Bu, harakat potentsialining depolyarizatsiya bosqichi bo’lib, u odatda, membrananing manfiy zaryadi yo’qolishi bilan cheklanmaydi. Membrana potentsiali elektroneytral chiziqdan o’tib, musbatlashadi. Egri chiziqning bu qismini overshut (nishondan o’tib ketish) deb ataladi. Depolyarizatsiya cho’qqiga etganida, membrananing musbat zaryadi 30-40 mV ni tashkil qiladi va uni depolyarizatsiyasining umumiy miqdori 100-110 mV ga teng bo’ladi. Bundan keyin repolyarizatsiya bosqichi boshlanadi, membrananing potentsiali asli xoliga keladi. Ayrim asab va mushak tolalarida repolyarizatsiyaning oxirgi qismi ancha cho’ziq bo’ladi. Bu chiziq repolyarizatsiya boshlanib, taxminan 1 ms o’tgach bukiladi va potentsialning tiklanishi sekinlashadi. Boshqa bir xil tolalarda egri chiziqning repolyarizatsiya qismi tez pastga tushib, tinchlik potentsiali darajasidan o’tib ketadi. Bu paytda, membrananing potentsiali tinchlik potentsialiga nisbatan manfiyroq bo’ladi. Egri chiziqning bu qismini ifodalaydigan potentsial - giperpolyarizatsion iz potentsiali deyiladi. Ba’zi bir Qo’zg’aluvchan tolalarda iz potentsialining depolyarizatsiya qismi ham kuzatilishi mumkin. Asab

va ko’ndalang-targ’il mushak tolalarining harakat potentsiali 0,1-5 ms ga teng bo’ladi. Harakat potentsialining generatsiyasi "bor yoki yo’q" qoidasiga asosan sodir bo’ladi. U, faqat qo’zg’alishning bo’sag’a kuchi paytida paydo bo’ladi va darhol maksimal kattalikka erishadi. Lekin, ta’sir nuqtasida harakat potentsialini paydo bo’lishidan oldin membrana potentsialining bo’sag’a kuchidan oldingi faol o’zgarishlari sodir bo’ladi. Muhim xususiyatlarga, ya’ni latent davri bo’lmagan ta’sirchining kuchiga bog’liq bo’lgan va tola bo’ylab Rasm.2.3. Asab to’qimasida harakat potentsialining paydo bo’lishi va membrana zaryadining o’zgarishi: GP – giperpolyarizatsiyalovchi potentsial; DP – depolyarizatsiyalovchi potentsial; - mahalliy toklar. tarqalmaydigan xususiyatlarga ega bo’lgan generatorli potentsial vujudga keladi. Asab va mushak hosilalarda generatorli va harakat potentsiallarining paydo Из потенциали Ра Ғ бат ТинчликХаракат потенциали Тинчлик

bo’lish joylari bir-biridan alohida bo’lingan bo’ladi. Membrana potentsiali depolyarizatsiya natijasida bo’sag’a darajasiga etib borganda (asab hujayrasida taxminan 50 mV), ionlar kanalining "darvozasini" ochadigan va yopadigan potentsialga bog’liq bo’lgan oqsilli molekulalarning konformatsiyasi o’zgaradi (2.4-rasm). Avvaliga hujayra ichidagi muhit potentsialining, ya’ni depolarizatsiya darajasining ortishi bilan natriyli kanallarning o’tkazuvchanlik qobiliyati keskin ortadi. Shuning uchun ham, musbat zaryad tashuvchi ma’lum miqdordagi Na  ionlarining hujayra ichiga o’tishi, natriyli kanallarning o’tkazuvchanlik qobiliyatini yanada ko’chaytiradi. Rasm.2.4. Tinchlik va harakat potentsiallari paytida natriyli kanallarning holati. To’q rangda, bo’g’iq joyi bo’lgan kanal hosil qiluvchi (strelkalar), a-faol va b- faollikdan qaytuvchi elektr Qo’zg’aluvchan oqsil makromolekulalari ko’rsatilgan: I-tinchlik potentsiali holati; II- membrana depolyarizatsiyasining boshlanishi (darvoza ochiq); III- davom etuvchi depolyarizatsiya (darvoza yopiq). Shunday qilib, Na  ionlarining uncha katta bo’lmagan miqdordagi birlamchi ko’payishi, to’lqin kabi birdaniga ko’payish jarayoniga olib keladi. Natijada, membrananing Na  uchun o’tkazuvchanligi maksimal darajaga borib etadi (taxminan 500 martaga) va uning K  uchun o’tkazuvchanligidan 20-30 marta ortiq

bo’ladi. Harakat potentsialining paydo bo’lishi kalmarning gigant aksonida o’rganilganda, membranasining har bir kvadrat mikron yuzasida 20 ming natriy kationlari ichkariga o’tishi va shuncha kaliy kationlari tashqariga chiqishi kuzatilgan. Bu miqdor aksondagi ionlarning umumiy miqdoriga nisbatan juda ham oz. Lekin, tabiiy sharoitda, asab tolalaridagi impulslar chastotasi yuqori (1 soniyada 100-150 impuls) bo’lib, davomli ta’sirlash membrana atrofidagi ionlar miqdoridagi farqning yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Tirik hujayralarda bu farq saqlanib qoladi, chunki qo’zg’alish natriy-kaliy nasosining faolligini oshiradi. Nasosning faollanishi protoplazmada natriy kationining miqdorini ko’payishiga bog’liq. Nasos ishining tezlashishi natijasida natriy kationi hujayradan tashqariga, kaliy kationi esa ichkariga o’tkaziladi. Natijada, ionlar miqdorining membrana atrofidagi farqi tiklanadi. o’tkazish, faol tashish mexanizmi asosida sodir bo’lgani uchun energiya sarfi oshadi, makroergik fosfatlar parchalanishi va qayta sintezlanishi tezlashadi, issiqlik ajralishi ko’payadi va h.k. Ta’sirotning bo’sag’a kuchi. Membrana potentsialini kritik darajagacha o’zgartirish qobiliyatiga ega bo’lgan ta’sirot kuchi - ta’sir bo’sag’asi deb ataladi. Bo’sag’a miqdoridan kuchsizroq bo’lgan ta’sir bo’sag’adan past, bo’sag’a miqdoridan kuchliroq bo’lgan rag’batlar esa bo’sag’adan yuqori ta’sirlovchilar deyiladi. Bo’sag’aning mutloq miqdori Qo’zg’aluvchan to’qimalarning xossalariga va fiziologik holatiga, ta’sir berish usuliga bog’liq. Ta’sir bo’sag’a kuchiga ega bo’lsayu, ammo juda qisqa vaqt ta’sir etsa qo’zg’alish ro’y bermaydi. Demak, qo’zg’alishni vujudga keltiradigan ta’sir, birinchidan, eng kam (bo’sag’a) kuchga ega bo’lishi, ikkinchidan, u ma’lum qisqa vaqt davomida ta’sir etishi kerak. Elektr tokining qo’zg’alish paydo qiladigan eng kam kuchi reobaza deb ataladi. Bir reobazaga teng elektr toki bilan ta’sirlab, harakat potentsiali olish uchun kerak bo’lgan eng kam vaqt foydali vaqt deb ataladi. Bo’sag’a kuchi bilan ta’sirlash vaqti, foydali vaqtdan ko’paytirish natijasida paydo bo’lgan qo’zg’alishning miqdoriga ta’sir qilmaydi, ya’ni vaqtni uzaytirish befoydadir. Ma’lum chegarada tokni ko’paytirish vaqtning qisqarishiga

olib keladi. Amalda foydali vaqtni aniqlash qiyin, chunki reobaza miqdori membrananing funktsional holatiga bog’liq holda o’z-o’zidan o’zgarib turadi. Shu sababdan, boshqa shartli miqdorni - xronaksiyani aniqlash kerak. Xronaksiya - ikki reobazaga teng elektr toki bilan to’qimaga ta’sir etib, uni qo’zg’atish uchun sarflangan eng kam vaqtni bildiradi. Bo’sag’adan past ta’sirotlar, uzoq vaqt davom etsa ham qo’zg’alishga sabab bo’la olmaydi (samara yo’q); bo’sag’a kuchiga ega bo’lgan ta’sirot esa eng katta miqdordagi qo’zg’alishni vujudga keltiradi (samara bor). Bu "bor yoki yo’q" qoidasi deb atalib, yakka asab yoki mushak tolalarda mikroelektrodlar yordamida potentsiallari yozilganda yaqqol ko’rinadi. Bu qoidadan foydalanish paytida quyidagilarga e’tibor berish zarur: "yo’q", ya’ni bo’sag’adan past kuchga ega bo’lgan rag’bat ham membranada ma’lum o’zgarishlarni, masalan, lokal javobni sodir qiladi; "bor" ning miqdori ham o’zgarmas emas – Qo’zg’aluvchan to’qimalarning faoliyatini holatiga qarab u ma’lum chegarada ko’tarilib yoki pasayib turadi. To’qimalar Qo’zg’aluvchanligini baholashda - ta’sirot bo’sag’asi, foydali vaqt va xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ham ishlatiladi. Labillik yoki funktsional harakatchanlik deb N. E. Vvedenskiy "...Qo’zg’aluvchan to’qimaning qabul qilib olishi mumkin bo’lgan ta’sirotlar miqdori chegarasi»ni ifodalagan. Uning fikricha, Qo’zg’aluvchanlik to’qimaga tez-tez va ketma-ket beriladigan ta’sirotlar tufayli, to’qima 1 soniyada qancha ko’p harakat potentsialini yuzaga chiqara olsa, shu miqdordagi harakat potentsiallari labillik o’lchovi hisoblanadi. Harakatlantiruvchi asab tolalaridan o’tadigan ihtiyoriy harakatlarni vujudga keltiruvchi impulslar soni 1 soniyada 50 tadan oshmaydi, sezuvchi asab tolalari o’tkazishi mumkin bo’lgan impulslar soni esa 100 dan ortiq. To’qimalar labilligi ularning faoliyat ko’rsatish holatiga qarab ham o’zgarib turadi, ya’ni uning oshishi yoki kamayishi ham membrananing ionlar uchun o’tkazuvchanligi o’zgarishiga va bu o’zgarishlar natijasida taraqqiy etadigan refrakterlikka bog’liq. Harakat potentsiali cho’qqiga ko’tarilganda tolaning Qo’zg’aluvchanligi butunlay yo’qoladi, repolyarizatsiya boshlanishi zahoti Qo’zg’aluvchanlik asta-

sekin tiklanadi. Membrana Qo’zg’aluvchanligi butunlay yo’qolgan vaqt – mutlaq refrakterlik davri deb ataladi. Bu holatning rivojlanishiga natriy kanallari deyarli to’la inaktivatsiyalangani va kaliy kationi uchun membrana o’tkazuvchanligi oshgani sabab bo’ladi. Repolyarizatsiya natriy kanallarining faolligi tiklanishiga va kaliy oqimining sekinlashishiga olib keladi. Natijada, Qo’zg’aluvchanlik asta-sekin tiklanadi. Bu vaqtni refrakterlikning nisbiy davri deb ataladi. Asab tolalarida mutlaq refrakterlik davrining davomiyligi 1 ms dan kam, nisbiy refrakterlik esa 5- 10 ms davom etishi mumkin. Odamning yurak mushagi tolalarida mutlaq refrakterlik davrining davomiyligi 30 ms ni, nisbiy refrakterlik esa 270 ms ni tashkil qiladi. Juda qisqa mutlaq refrakterlikka ega bo’lgan asab tolasi bir soniyada mingta harakat potentsialini vujudga keltirsa, yurak mushagi esa atigi 3-4 martagina qo’zg’alish qobiliyatiga ega, ya’ni asab tolasining labilligi 250-300 marta yuqori. Asab yoki mushak tolalarining qo’zg’alishi iz potentsiali bilan tugasa, bu davrda ham Qo’zg’aluvchanlik o’zgaradi. Iz depolyarizatsiyalanish vaqtida Qo’zg’aluvchanlik odatdagidan bir oz yuqori, iz giperpolyarizatsiyalanish vaqtida esa bir oz pastroq bo’ladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

To’qimalar o’lishi

Endokrin tizim fiziologiyasi

Nafas olish fiziologiyasi

Asab tizimining umumiy fiziologiyasi

Asab tizimining xususiy fiziologiyasi