Qalqonsimon bez kasalliklari - Tibbiyot - Referatlar

Qalqonsimon bez kasalliklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

664.92578125 KB

Ko'chirib olish

Qalqonsimon b e z kasalliklari Reja: 1. Diffuz toksik buqoq (bazedov kasalligi) 2. Endemik buqoq 3. Miksedema 4. Qandli diabet

Qalqonsimon bez xiqildoq qalqonsimon tog’ayi ustida, bo’yinning oldingi yuzasida joylashgan. Qalqonsimon bez bo’yincha bilan birikkan 2 bo’lakdan iborat. Massasi taxminan 30 gr keladi. Qalqonsimon bez tiroksin gormoni ishlab chiqaradi. Tiroksin tarkibiga yod kirib, u qalqonsimon bezga tashqaridan (bu yerga qon oqimi bilan keltiriladi), oziq-ovqat mahsulotlari va ichimlik suvdan tushadi. Qalqonsimon bez moddalar almashinuviga ta’sir qiladi: normaga nisbatan ko’p miqdorda tiroksin ishlab chiqarilishi modda almashinuvining normal bo’lmagan oshib ketishiga olib keladi. Qalqonsimon bez funksiyasi pasayib ketganda va bu gormon yetarlicha ishlanmaganda, aksincha, moddalar almashinuvi pasayadi. Diffuz toksik buqoq (bazedov kasalligi) Bu kasallik qalqonsimon bezning bir tekis diffuz kattalashuvi va funksiyasining oshishi bilan xarakterlanadi. Kasallik ko’pincha 20—50 yoshlarda uchrab, ko’proq ayollar kasallanadilar (5-rasm). Kasallik kelib chiqishida ruhiy zo’riqish, salbiy his-hayajonlar, neyro-endokrin buzilishlar, qalqonsimon bezga surinkali infeksiyalar (tonzillit, revmatizm, sil, zahm va b.) ning ta’siri, intoksikatsiyalar muhim o’rin tutadi. Boshqa ichki sekretsiya bezlari funksiyasining buzilishi (gipofiz) ham ahamiyatga ega. Boshqa ko’pgina kasalliklarda bo’lgani kabi bu kasallikda ham irsiyatning rolini inkor etib bo’lmaydi. Diffuz toksik buqoq bilan kasallangan bemor yurak urishi, umumiy behollik, tajanglik, ortiqcha terlash, qo’llar titrashi, uyqu buzilishidan shikoyat qiladi.

Obyektiv tekshiruvda qalqonsimon bezning kattalashganligi ma’lum bo’ladi. a b 5-rasm. a—Bazedov kasalligida ko’zning chaqchayishi; b— Miksidemada kasalligida bemorning ko’rinishi. Kattalashishning bir necha darajalari farq qilinadi: bez bemorning yutish harakatlaridagina ko’rinishi mumkin va qo’lga yaxshi unnaydi, bezning kattalashganligi yutish harakatlarisiz ham ko’rinib turadi, bez shu qadar kattalashadiki, bo’yinning shakli o’zgarib qoladi. Palpatsiya qilinganda bez zichligi o’rtacha, atrofdagi to’qimalar bilan yopishmagan, pulsatsiya qilib turadi. Ko’z simptomlari deb ataladigan hodisalar xarakterli: egzoftalm (ko’zning chaqchayib turishi), ko’zning kam pirillashi, „uzoq vaqt tikilib turish“ (Shtellvag simptomi), ko’z soqqasi pastga harakatlantirilganda ustki qovoqning yumilishining kechikishi (Grefe simptomi), konvergensiyaning susayib qolishi (Mebius simptomi), bunda biror buyumni yaqindan ko’zdan kechirishda unga qarash qobiliyati buziladi (5- rasm, a). Shuningdek, ko’zlarning yaltirab turishi va ba’zi bir boshqa simptomlar bo’ladi. Yurak-tomir sistemasining toksikozi rivojlanishi bilan bog’liq simptomlari qayd qilinadi: yurakda unchalik kuchli bo’lmagan og’riq bo’lishi ehtimol, taxikardiya—yurak minutiga 100—150 martagacha uradi, puls tåzlashgan, arterial bosim oshgan, yurak chegaralari chapga kengaygan, yurak uchi proeksiyasi sohasida sistolik shovqin eshitiladi. Båmorlar, odatda, oriq, teri qoplamlari nam

bo’ladi, tana haroratining o’rtacha oshishi kuzatiladi. Boshqa a’zolar va sistemalarda ham patologik o’zgarishlar qayd qilinadi, bu yo’talishda (kattalashgan qalqonsimon bezning traxeya va hiqildoqni bosishi sababli), me’da sekretsiyasining kamayishida, tez-tez defekatsiya bo’lishida, ich ketarga moyillikda, nerv-psixik buzilishlarda yuzaga chiqadi, qon tekshirilganda— leykopeniya, ECHT oshganligi ma’lum bo’ladi. Asosiy modda almashinuvini tekshirish (tireotoksikozda u oshgan) va qalqonsimon bezni radioizotop skanirlash (giderfunksiyada qalqonsimon bez yodni normadagiga nisbatan ko’proq singdiradi) diagnostik ahamiyatga ega. Uzatilgan qo’l barmoqlarining titrashi xarakterli simptom hisoblanadi. Davosi. Noxush omillarni bartaraf etish (emotsional zo’riqish, kasbga aloqador zararliklar), mehnat va turmush rejimini tartibga solish tavsiya qilinadi. Dori- darmon bilan davo qilish: yodni kichik dozalarda ichishga beriladi, kuniga 2—3 marta 0,05 g dan diyodtirozin (3 haftalik kurs), radioaktiv yod bilan davolash buyuriladi. Merkazolil 0,005 g dan kuniga 2—3 marta, ovqatdan keyin buyuriladi. Bundan tashqari, simptomatik davo qilinadi, sedativ, yurak-tomir vositalari, qator hollarda xirurgik davo qilish zarur. Endemik buqoq Endemik buqoq deb, patologik kattalashgan qalqonsimon bezga aytiladi. Kasallik odamni o’rab turgan muhitda yod miqdorining kamayib ketishiga bog’liq, bu holat ovqat mahsulotlari va ichimlik suvining yodga kam to’yinishiga va binobarin, organizmga yodning kam tushishiga olib keladi. Joy balandligi dengiz sathidan nechog’liq yuqorilashgani sayin tuproq va suvdagi yod miqdori kamayib boradi. Bu qator omillar bilan, xususan, tog’dan oqib kelayotgan suvning tuproqdagi yod saqlaydigan jinslarni yuvib ketishi bilan bog’liq. Tog’li rayonlar (Farg’ona vodiysi va boshqa rayonlar kiradi), adirlar — endemik buqoq tarqalgan joylardir. Biroq endemik buqoq bo’yicha tinch bo’lmagan joylarda ko’pchilik shaxslarda bu kasallik paydo bo’lmaydi. Binobarin, bu kasallikning paydo bo’lishiga tashqi muhitda yod yetishmasligidan tashqari, boshqa omillar ham ta’sir qiladi. Bularga muvozanatlashmagan ovqatlanish (oqsillar, yog’lar, uglevodlar,

vitaminlar), jismoniy zo’riqish natijasida organizmning umumiy holsizlanishini kiritish mumkin. Aftidan, irsiyat ham rol o’ynaydi. Kasallik aksariyat novqiron yoshda —30 yoshga to’lmagan kishilarda uchraydi. Bemorlarning ko’pchilik qismi ayollardir. Bemorlarda qonda va qalqonsimon bezda yod miqdorining kamayganligi ma’lum bo’ladi, qalqonsimon bez hujayralarida kalloid miqdori ko’payadi. Buqoq tuguni, diffuz va diffuz-tugunli (aralash) bo’ladi. Ba’zan bezsimon to’qima o’sib qalinlashadi, ba’zan esa atrofiyaga uchraydi, ya’ni ular miqdori kamayadi. Klinikasi. Kasallikning bosh simptomi qalqonsimon bezning kattalashuvi (ba’zan anchagina kattalashuvi) hisoblanib, bu yutishning buzilishiga, nafas olishning qiyinlashuviga olib keladi. Kattalashgan qalqonsimon bez palpatsiya qilinganda zichligi turlicha (ba’zan anchagina qattiq) ekanligi ma’lum bo’ladi, ba’zan endemik buqoq qalqonsimon bezning o’zidagi yallig’lanish jarayoni bilan asoratlanadi, atrofidagi to’qimalarda xavfli aynish bo’ladi. Davosi. Endemik buqoq bo’lgan rayonlarda profilaktika maqsadida yod preparatlarini go’daklikdan ichish kerak. Tarkibida yod saqlagan (yodlangan) osh tuzidan (1 kg osh tuziga 25 gr kaliy yod) foydalanish maqsadga muvofiq. Endemik buqoq gipoterioz hodisalari bilan qo’shilib kelish ehtimoli borligidan 0,2 gr dan tireoidin tayinlanadi. Konservativ metodlar samara bermaganda va buqoq a’zolarni mexanik bosib qo’yganda xirurgik davolashga kirishiladi. Kasallikning oldini olish uchun baliq yog’i, dengiz karami, ko’p yod saqlaydigan mahsulotlarni yeyish kerak. Qishloq xo’jaligida hayvonlarni boqishda yod qo’shilgan silos keng qo’llaniladi. Miksedema Kasallik qalqonsimon bez funksiyasining yallig’lanish va autoimmun jarayonlar natijasida pasayishi bilan bog’liq. Miksedema hollari zahmda qayt qilinadi. Miksedemaga endokrin sistemaning boshqa zvenolari (uzoq vaqtgacha rentgen nurlanishida gipofiz oldingi bo’limining zararlanishi) buzilishi, shuningdek, qalqonsimon bezni uning giperfunksiyasi tufayli olib tashlash sabab bo’lishi mumkin.

Klinikasi. Bemorlar loqayd, bo’shashgan, uyquchan bo’lib qoladilar, xotirasi pasayadi, ko’pincha ruhan eziladilar, lohaslik rivojlanadi, ichak ishi buziladi (qabziyat), aql-idrokning pasayish alomatlari paydo bo’ladi. Ko’zdan kechirilganda yuzning salqiganligi, lablarning qalin tortganligi, yog’ bosishga moyillik (yog’ almashinuvining buzilishi) qayd qilinadi (5-rasm, b). Teri quruq, shishgan, tana harorati pasaygan. Til va tovush boylamlari shishganligidan nutq biroz sekinlashgan va tushunarsiz bo’ladi, tirnoqlar, sochlar mo’rt bo’lib qoladi va sochlar to’kilib ketadi. Yurak tonlari bo’g’iqlashgan, puls sekinlashgan, yurak qisqarishlari chastotasi minutiga 40 martaga pasaygan. Yurak chegaralari kengaygan. Nafas siyraklanishi qayd qilinadi. Asosiy modda almashinuvi normadan pasayadi. Qalqonsimon bez tekshirilganda unda yod miqdorining kamayganligi qayd qilinadi (qalqonsimon bezning bir sutka mobaynida radioaktiv yodni singdirishi normada 30% bo’lgani holda bu kasallikda taxminan 10 % bo’ladi). Kasallik uzoq vaqtga cho’ziladi (15 yil va bundan ko’pga). Davo o’z vaqtida boshlanmaganda, kassallik uzoq kechganda kretinizm rivojlanishi mumkin. Davosi. Tireoidin preparatlari (0,1 dan kuniga 3 marta) 1— 1,5 oy mobaynida yuboriladi. Buyrak usti bezlari po’stloq qatlamida yetishmovchilik bo’lganda gormonlar bilan davolash, piridoksin va siankobalamin vitaminlarini buyurish foydali. Agar miksedema rivojlanishi xronik infeksiya bilan bog’liq bo’lsa, spetsifik terapiya (silga qarshi, zahmga qarshi) maqsadga muvofiq. Parvarishi . Depressiv holatlar yuz berish ehtimoli borligidan bemorlarni statsionarda davolash davrida qunt bilan kuzatib borish zarur. Og’ir hollarda psixik aql pastlik (kråtinizm) rivojlanganda parvarishlash bemorga to’la-to’kis xizmat qilishdan iborat. Bemor sun’iy ovqatlantirib turiladi, ichi kelgandan keyin tagi yuvib qo’yiladi, vannada cho’miltiriladi, soch va tirnoqlariga e’tibor beriladi. Qandli diabet Qandli diabet modda almashinuvi, asosan, uglevod almashinuvi buzilishiga olib keladigan insulin yetishmovchiligi bilan bog’liq kasallik.

Etiologiyasi. Qator omillar: irsiyat, semizlik, haddan tashqari ko’p ovqat yeyish, ruhiy va jismoniy zo’riqish, oshqozon osti bezining o’smasi, zahm, sil va hakazolar ahamiyatga ega. Patogenezi. Diabetning hamma alomatlari organizmda insulin yetishmovchiligi bilan bog’langan. Insulin yetishmovchiligi birlamchi yoki ikkilamchi bo’lishi mumkin. Pankreatik yetishmovchilikda oshqozon osti bezining B hujayralarida insulin sekretsiyasi va sintezi buziladi. Pankreasdan tashqari yetishmovchilikda insulin me’yordagi miqdorda ishlab chiqariladi va sintåz qlinadi, lekin uning faoliyati pasayadi. Diabetda semirish muhim o’rin tutadi, chunki bunda yog’ kislotalarining miqdori ortadi, ular insulin faolligini pasaytiradi. Insulin yetishmovchiligi giperglikemiyaga olib keladi. Giperglikemiya ketidan glukozuriya rivojlanadi, u buyrak koptokchalarida glukoza filtratsiyasining ortishi va kanalchalarda uning qayta kam so’rilishi bilan bog’liq. Glukoza konsentratsiyasining ortishi natijasida kanalchalarda birlamchi siydikning osmotik bosimi ortadi va suvning qayta so’rilishi buziladi, poliuriya vujudga keladi. Organizmning suvsizlanishi, chanqoqlik polidipsiyani keltirib chiqaradi. Yog’ almashinuvining buzilishi, yog’ parchalanishining kuchayishi va ko’p miqdorda erkin yog’ kislotalari hosil bo’lishi bilan tushuntiriladi, ular jigarga to’planib, yog’ga aylanadi va jigarni yog’ bosishga olib keladi. Ko’p miqdorda yog’ kislotalari parchalanishi natijasida keton tanachalari paydo bo’ladi. Keton tanachalar markaziy nerv sistemasiga tonik ta’sir ko’rsatadi, kislota ishqor muvozanati asidoz tomonga o’zgaradi. Natijada natriy, kaliy, magniy ionlarining organizmdan chiqib ketishiga imkon yaratiladi, bu esa muskul to’qimasining, shu jumladan, miokardning holatiga ta’sir etadi. Insulin tanqisligida oqsillar sintezi buziladi, shu jumladan, antitanalar ham kamayadi, bu organizm reaktivligi pasayishiga imkon yaratadi, yaralar sekin bitadi. Qandli diabetda oqsillar sintezining buzilishi qon-tomir yetishmovchiligiga sabab bo’ladi. Qandli diabetda xolesterin sintezi ko’payadi.

Klinikasi. Kasallikning dastlabki alomatlari umumiy bo’ladi. Shikoyatlari — endokrin buzilishlar: poliuriya, polidipsiya, tez charchash, quvvatsizlik, mehnat qilish qobiliyatining buzilishi va boshqalar, ba’zan glukozuriya va giperglikemiya kuzatiladi. Kasallikka xos belgilardan yana biri ozib ketish yoki semirish hisoblanadi. Poliuriya . Bunda siydik miqdor me’yoriga nisbatan ko’payib, 2,5—3,0 litrdan 5—10 litrgacha yetadi. Agar bemor bunga ahamiyat bermagan bo’lsa, undan necha marta hojatga borgani va har gal qancha siydik ajralgani, uning miqdori va rangi so’raladi. Diabeti bor bemorlar siydik yo’li kasalliklaridan farqli o’laroq, oz-ozdan siydik ajratadi. Siydik miqdori tungiga nisbatan kunduzi ko’p bo’ladi. Shunga mos ravishda glukozuriya ham kunduzi ko’p, siydigi yopishqoq bo’ladi. Polidipsiya. Kuchli chanqoq kasallikka xos belgi hisoblanadi. Dastlab bemor uni sezmaydi, u kuniga 2—3 litrdan ortiq suv ichadi. Sababsiz terlaydi, qizib ketadi, hatto ishtaha kuchli bo’lsa ham, ozish rivojlanaveradi. Ba’zi bemorlarda semirib ketish kuzatiladi. Semirish deb vaznning me’yordan 20% ortib ketishiga aytiladi. Polifagiya Doimiy yuqori ishtahada bo’ladi. Bunday bemorlarni „ovqat ishqibozlari“, „ovqatni qizg’anadiganlar“, deb atashadi. Moddalar almashinuvi buzilishi natijasida kelib chiqadigan keyingi guruh belgilar: adinamiya, lanjlik, aståniya hisoblanadi. Bu belgilar ko’pincha bemorlarni bezovta qiladi va ular doimo shifokorga shikoyat qilib turadilar. Adinamiya (quvvatsizlik) asta-sekin, boshqa belgilar qatori zimdan rivojlanadi. Ozgina jismoniy harakat qilganda yengil charchash paydo bo’ladi. Dam olgandan so’ng ahvol yaxshilanadi. Muskul charchashi og’riq xurujlari va oyoq-qo’llarining sal-pal titrashi bilan namoyon bo’ladi. Kasallikka xos belgilardan yana biri teridagi va to’qimalardagi ba’zi bir o’zgarishlar hisoblanadi. Bu o’zgarishlar moddalar almashinuvi sindromining yomonlashishi yoki yaxshilanishi bilan paydo bo’lib va yo’qolib turadi. Shikoyatlardan yana biri teri qichishi hisoblanadi. Qichishish ko’pincha jinsiy

a’zolar sohasida va orqa chiqaruv teshigi atrofida bo’ladi. Uzoq vaqt tuzalmaydigan, qaytalanadigan, odatdagi muolaja bilan davolab bo’lmaydigan chipqonlar diabet bilan birga kechishi mumkin. Ekzemalar, dermatozlar, soch mikozlari, tirnoqlarning trofik yarasi kuzatilishi mumkin. Diabetda jarohatlar sekin bitadi, ichki a’zolar shikastlanishiga xos qator belgilar paydo bo’ladi. Oshqozon- ichak yo’llari tomonidan: og’iz qurishi, kuchli chanqash kuzatiladi. Bemorlar og’zida shirin ta’m paydo bo’ladi. Tishlari qimirlab, tushib ketadi. Yurak-qontomir sistemasida turli o’zgarishlar: aterosklerozning xilma-xil joylashishi, yurak sanchig’i, miokard infarkti, qo’l-oyoq tomirlari shikastlanishi (oyoq-qo’llarning uvushishi, achishishi, oyoqning sovqotishi va boshqalar) belgilari kuzatiladi. Asab sistemasi tomonidan nevritlar, polinevritlar kelib chiqadi. Ko’rish, jinsiy a’zolar ishi buziladi. Bemorning hayot tarzini so’rab-surishtirish vaqtida kasallik rivojlanishidagi o’zgarishlar sog’lig’idagi chetga chiqishlarni so’rab-surishtirish kerak, chunki ular diabetdan oldin yoki u bilan birga kechadi. Atrof-muhit sharoiti: kasallik ko’pincha moddiy jihatdan yaxshi ta’minlanmagan oiladagi odamlar orasida, ko’proq shahar aholisi o’rtasida rivojlanadi. So’rashda ovqatlanish xususiyati, yeydigan ovqatning miqdori, uning kaloriyasi, bemorning turmush tarzi, ixtisosi, o’tkir yoki surunkali ruhiy shikastlanishlar bilan bog’liqligiga ahamiyat berish kerak. Irsiy omil 10—50% hollarda ta’sir etadi. Otasi va onasi kasal bo’lsa, kasallanish xavfli bo’ladi, ulardan biri yoki boshqa qarindoshlari kasal bo’lsa, xavf kamroq bo’ladi. Streptokokkli infeksiya, gripp, epidåmik parotit (tepki), o’tkir va surunkali pankreatit, kalla suyagining, miyaning shikastlanishi, qorindagi jarohatlar katta ahamiyatga ega. Bemorni diqqat bilan ko’rish bemorning vazni ortganligini yoki u ozganligini, charchoqlik sezayotganligini aniqlashga imkon beradi. Lunjning yoki peshonaning o’ziga xos to’q pushtirangga bo’yalishi kasallikka xos belgi hisoblanadi.

Og’iz bo’shlig’i — lablari, tili, halqum shilliq pardalari quruq. Ko’pincha stomatit, gingivit, tish kariyesi, paradontoz kuzatiladi. Yurak-qon tomir sistemasini tekshirganda EKGda o’zgarishlar va toj tomirlarning aterosklerozi aniqlanadi. O’pka tomonidan bronxitlar, zotiljam, sil uchraydi. Oshqozon shirasining kislotaliligi pasayadi, jigar kattalashadi. Buyrakda simptomatik artårial gipertenziya, proteinuriya, retinopatiya, surunkali piyelonefrit, buyrakning aterosklerozi rivojlanishi mumkin. Ko’zda retinopatiya, katarakta kuzatiladi. Terida chipqon, xo’ppozlar izi, chandiqlar bo’lishi, tåri burmalarida bichilish, ekzema, epidermofitiya bo’lishi mumkin. Qandli diabet alomatlari qanchalik namoyon bo’lmasin kasallikka tashxis qo’yishda, albatta, qondagi qand miqdorini aniqlash katta ahamiyatga ega. Glukoza miqdorini nahorda yoki kunning istalgan vaqtida aniqlash mumkin. Agar nahordagi miqdor 6,7 mmol/l (120 mg%) yoki undan ortiq (200 mg%) bo’lsa, demak bu qandli diabet borligini bildiradi. Kasallikning klinik belgilariga qarab, qondagi glukoza miqdoriga hamda berilayotgan davoga qarab qandli diabetning yengil, o’rtacha, og’ir turlari farqlanadi. Kasallik yengil kechganda qon va siydikdagi o’zgarishlar uncha katta bo’lmaydi. Odatda, qondagi glukoza miqdori 7,8 mmol/l (140 mg%) dan ortmaydi, kasallikning asoratlari bo’lmaydi, bemorlar ish qobiliyatlarini saqlab qoladilar. Kasallik yengil kechganda qand miqdorini pasaytiruvchi preparatlar qo’llanmasdan, faqat parhez yordamida qondagi glukoza miqdorini me’yorda saqlab turish mumkin. Kasallikning yengil turi, asosan, II turdagi diabet bilan og’rigan semiz kishilarda uchraydi, I turdagi diabetda esa kamdan kam aniqlanadi. Vaqt o’tishi bilan ko’pincha bemorlar yaxshi davolanmasligi natijasida kasallik og’irlashib, o’rtacha og’irlikdagi turga o’tadi. Qandli diabet o’rtacha og’irlikda kechganda qondagi glukoza miqdori 14,0 mmol/l (250 mg%) gacha ko’tariladi, uncha og’ir asoratlar bo’lmaydi, bemorning ish qobiliyati birmuncha pasayadi. Kasallikning bu turida faqat parhezning o’zigina yordam bera olmaydi. Qondagi glukoza miqdorini saqlab turish uchun

parhez bilan bir qatorda, qand miqdorini pasaytiruvchi dorilar ichish, sutkasiga 60 TB gacha insulin qabul qilish zarur bo’ladi. Qandli diabåt og’ir holda kåchganda qondagi glukoza miqdori ancha yuqoriga, 14,0 mmol/l (250 mg%) dan yuqoriga ko’tariladi, bemorda diabetning og’ir asoratlari mavjud bo’lib, ularning ish qobiliyatlari pasayadi yoki butunlay yo’qoladi. Kasallikning bu turida qondagi glukozani me’yorida saqlab turish uchun sutkasiga 60 TB dan ortiq insulin talab qilinadi. Qandli diabetning yuqorida keltirilgan ochiq klinik shakli namoyon bo’lguncha yashirin bosqichni o’taydi. Kasallikning yashirin davri I turdagi diabåtda juda qisqa, II turdagi diabetda ancha davomli bo’lib, bir necha yillarga cho’zilishi mumkin. Yashirin diabeti bo’lgan bemorlarni ko’pincha hech narsa bezovta qilmaydi, kasallikning belgilari deyarli bo’lmaydi. Qondagi glukoza miqdori me’yorida ushlab turiladi. Siydikda qand bo’lmaydi. Ba’zi bir bemorlarda bu davrda teri ostiga yiringli yara chiqishi, milklarning yalliglanib, tish tushib ketish hollari uchraydi. Bu holat yashirin diabet bor deb gumon qilishga asos bo’ladi. Yashirin diabet organizmning glukozaga turg’unligini aniqlash orqali topiladi. Buning uchun tekshirilayotgan odam 10—14 soat ovqat yemasdan, ertalab och qoringa glukoza miqdorini aniqlash uchun barmog’idan qon topshiradi, so’ngra 250—330 ml suvda eritilgan 75 gr glukozani 5—15 minut davomida ichadi. Glukoza ichganidan 2 soat o’tgach, qondagi glukoza miqdori yana qaytadan aniqlanadi. Yashirin diabåtda och qoringa tåkshirilgan glukoza miqdori 6,7 mmol/l (120 mg%) dan kam bo’ladi. Glukoza qabul qilingandan 2 soat o’tgach, tekshirilgandagi glukoza miqdori 7,8 mmol/l (140 mg%) ga teng yoki undan yuqori, ammo 11 mmol/l (200 mg%) dan oshmaydi. Laborator tekshiruvida. Sutkalik siydikdagi qand miqdori, sutkalik siydikdagi diurez va nisbiy solishtirma og’irlikka qaratilgan holda qand va keton tanachalarini aniqlash kerak. Sutkalik diurez siydikdagi qandning foiz miqdori va qabul qilingan uglevod miqdorini tekshirish orqali uglevod balansi aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar davolashda hisobga olinadi.

Suv-tuz almashinuvining buzilishi aniqlanadi. Qonda kaliy, natriy, ishqor zaxirasi aniqlanadi (me’yorda 55—70 hajm %). Asidoz diabet komasi yaqinlashayotganligini bildiradi. Giperxolesterinemiya, giperglikemiya ham kuzatiladi. Asoratlari. 1. Diabet komasi . Diabet komasi qandli diabetning og’ir asorati bo’lib, organizmda insulin miqdorining yetishmasligi natijasida vujudga keladi. Insulin tanqisligi yuz berganda yog’larning parchalanishi kuchayib, qonda zaharli nordon hosilalar ko’payadi, natijada ketoatsidoz deb yuritiladigan chuqur o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu holatda qand miqdori ancha yuqori bo’lib, siydik bilan birga, ko’p miqdorda qand ajralib chiqadi, siydik miqdori ham bir necha marotaba ko’payadi. Ko’p siyish natijasida tana suvsizlanadi, bu esa bemorning asta sekin hushdan ketishiga sabab bo’ladi. Bu holat diabet komasi deb ataladi. Diabet komasi bir yoki bir necha kun davomida asta sekin rivojlanadi. Avvaliga bemor o’zida kuchayib borayotgan holsizlik va charchoqni sezadi. Og’zi qurib, chanqog’i sira bosilmaydi, juda ko’p suv ichadi. Bemor nafas olganda undan aseton hidi kelib turadi. Ba’zan qorin og’rig’i va qayt qilish hollari ham kuzatiladi. Bemor atrofga befarq bo’lib, savollarga noto’g’ri javob beradi, fikri chalkashib boradi va asta- sekin hushini yo’qotadi. Nafas olish avvaliga tezlashib, keyin sekin va chuqur bo’ladi. Tomir urishini aniqlash qiyin bo’ladi. 2. Diabet angiopatiyalar Diabet angiopatiyalari qandli diabetning qon tomirlariga beradigan surunkali asorati bo’lib, ular ikki turga — diabet angiopatiyalari va makroangiopatiyasiga bo’linadi. Mayda qon tomirlarning, ya’ni kapillarning qandli diabet ta’sirida o’zgarishi diabet mikroangiopatiyasi deyiladi. Bunda mayda qon tomirlar devori qalinlashib, ularning ichki yuzasi g’adir-budur bo’lib, qon oqishi qiyinlashadi, bu mayda tomirlarning bekilib qolishiga sabab bo’ladi. Ba’zan qon tomir devorlarining mo’rt bo’lib qolishi natijasida ba’zi tomirlar kengayib, xaltachalarni hosil qiladi. Mo’rt bo’lgan tomirlar yorilib, atrof to’qimalarga qon quyilishi mumkin. Bu ko’pincha ko’z tubi to’r pardasida yaqqol ko’riladi. Ko’z to’r pardasidagi kapillar tomirlarning o’zgarishi natijasida ko’z

xiralashadi. Ko’rish qobiliyatining bu susayishini ko’zoynak taqish bilan ham tuzatib bo’lmaydi. Ba’zi hollarda ko’z qon tomirlaridagi o’zgarishlar ko’rlikka olib kelishi mumkin. Diabet ta’sirida ko’z tubi to’r pardasidagi o’zgarishlar diabet mikroangiopatiyasi ichida eng ko’p uchraydigan tur hisoblanadi. Qandli diabet bundan tashqari yana buyrakka ham zararli ta’sir qiladi. Ko’pincha diabet nefropatiyasi mikroblar keltirib chiqargan surunkali yallig’lanish (surunkali piyelonefrit) bilan birga kechadi. Bu holat diabet nefropatiyasining kechishini og’irlashtiradi. Qandli diabeti bor bemorlar buyrakda biroz o’zgarish sezganda darhol uni davolash chorasini ko’rishlari, siydiklarini tez-tez umumiy tekshirtirib turishlari kerak. Davosi . Qandli diabet organizmda insulin yetishmasligiga bog’liq bo’lgani sababli, davolash organizmga insulin yuborishga asoslangan. Kasallikning yengil darajasida insulin qo’llanilguncha diyetoterapiya o’tkaziladi (9- stol). Insulin ikki turga bo’linadi: 1) ta’sir muddati qisqa yoki oddiy insulindir; 2) ta’sir muddati uzaytirilgan insulin. Insulinning ta’sir kuchi 6—8 soatga boradi. Uzoq muddat ta’sir qiladigan insulin qatoriga protamin rux insulin suspenziyasi, rux insulin kristall suspenziyasi kiradi. Insulinni qorin, yelka, son terisiga yuborish mumkin. Insulindan tashqari qand miqdorini pasaytiruvchi dorilar ham mavjud, bularga: butamid, oranil, maninil va adebitlar kiradi. Qand miqdorini pasaytiruvchi dorilar ko’pincha, ertalab va kechqurun ovqat iste’mol qilayotgan vaqtda qabul qilinadi. Diabetik koma . Qonda qand miqdorining ortishi, organizmda moddalar almashinuvi barcha turlarining buzilishi natijasida turli xil zaharli moddalar miqdorining ko’payishiga bog’liq. Koma holatining vujudga kelishiga sabab: noto’g’ri davolash, parhezni buzish, asabiylashish, homiladorlik, turli infeksion kasalliklar, operatsiyalar. Shoshilinch yordam ko’rsatishda darhol bir yo’la 50—100 TB insulin yuboriladi, 50 TB teri ostiga, 50 TB venaga.

Keyinchalik hushsizlik holati davom qilaversa, insulinni 20— 30 TB teri ostiga har ikki soatda, sutkasiga taxminan 200— 300 birlik kiritish kerak. Insulin bilan bir vaqtda 20—30 ml 40 % li glukoza eritmasi vena ichiga yuboriladi, bundan tashqari, 600—800 ml 5% li glukoza eritmasi teri ostiga yuboriladi. Asidozni kamaytirish uchun fiziologik eritmani glukoza va soda bilan (50 g glukoza, 25g natriy bikarbonat, 1000 g fiziologik eritma) tomchili klizma qilinadi. Kollapsga qarshi kurashish uchun kamfora, kofåin, kordiamin buyuriladi. Gipoglikemik koma. Gipoglikemik koma diabeti bor bemorlarga insulin dozasini ko’p yuborish natijasida vujudga kåladi. Insulin kiritilgandan so’ng, odatda, 1—2 soat o’tgach yuz beradigan keskin darmonsizlik, ko’p terlash oyoq- qo’llarning titrashi, isitma sezgisi, bosh aylanishi, bosh og’rig’i, yurak urishi, ochlik his qilish, rang o’chishi gipoglikemiyaning asosiy alomatlaridan hisoblanadi. Agar bemorning hushi joyida bo’lsa, 50—100 g non va 1—2 chaqmoq qand yediriladi yoki bir stakan shirin choy ichiriladi. Båhush holatdagi bemorga 50 ml 40% glukoza eritmasi venaga yuboriladi. Agar u hushiga kelmasa, 5—10 minut o’tkazib teri ostiga 500—600 ml 5%li glukoza eritmasi va 0,5—1 ml 0,1% adrenalin eritmasi takror yuboriladi. Parvarishi. Bemorni statsionarda o’ziga o’zi ukol qilishni o’rgatish o’rinli. Shprisdan qanday foydalanish kerakligini, unga qanday qilib insulin olinishini hamshira bemorga ko’rsatib beradi va bemorni sterillik qoidalariga rioya qilishga o’rgatadi. Dastlab bemor hamshiraning ko’z o’ngida o’ziga inyeksiyalar qiladi, hamshira uning xatolarini tuzatib turadi. Qandli diabeti bo’lgan bemor ovqatni qat’iy belgilangan soatlarda yeyishi, ovqat yeyishning insulin inyeksiyalari bilan bog’liq holda olib borilishiga aniq rioya qilishi kerak. Diabetli har bir båmorga terining yiringli kasalliklari profilaktikasini qunt bilan ta’minlash kerak, chunki diabetda ularga moyillik bo’ladi. Bemor vannada issiq suv bilan sovunlab cho’milishi, ich kiyimlarini, ayniqsa, yozda badan terisi ko’p terlaydigan paytlarda muntazam alishtirib turishi kerak.

Adabiyotlar : 1. O’. B. Sharapov. Ichki kasalliklar. Abu Ali ibn Sino. T., 1994. 2. K. Bahodirov. Ichki kasalliklarda tashxis va diagnostika. T., 1993. 3. L.S. Zalikina. Bemorlarning umumiy parvarishi. T., 1995. 4. N.M. Kamolov. Ichki kasalliklar. T., 1996. 5. V.A. Galkin. Ichki kasalliklar. T., 1989. 6. E.Y. Qosimov. Ichki kasalliklar propedevtikasi. T., 1998.

O'xshashlar

Еndokrin kasalliklar

Еndokrin kasalliklar

Еndokrin kasalliklar

Jinsiy yetilish davrida ko‘p uchraydigan muammolar

Suyak kasalliklari