Odam va uning salomatligi fani - Tibbiyot - Referatlar

Odam va uning salomatligi fani

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Odam va uning salomatligi fani Reja: 1. Odam anatomiyasi fani va uning vazifasi, o’rganish usullari. 2. Anatomiya fanining qisqacha tarixi. 3. O’zbekistonda anotomiya fanini rivojlanishining hozirgi zamon yutuqlari.

Tayanch so’zlar: filogenez, evolyutsion, avlod, antropogenezi, organlar, organizm, topografiyasi, individual, proektsiya, bo’shliq, fastsiya, xirurgik, plastik, patologik, in’ektsiya, rentgen nuri, rentgenoskopiya, antropometriya, fonedoskop, mumiyolash, pnevmo, prostata bezi. Odam anatomiyasi odam organizmining tuzilishini, shaklini uning rivojlanishiga, vazifasiga va atrof muhitga bog’langan holda o’rganadigan fandir. Anatomiya yunoncha (anatomeo) kesmoq so’zidan olingan. Anatomiyaning taraqqiy etishi ikki davrga bo’lnaadi: birinchi davr dalillarni to’plash, ikkinchisi to’plangan dalillarni o’rganish, ularni sistemaga. solish, taraqqiyot qonuniyatlarini aniqlashdan iborat. Hozirgi anatomiya fani faqat organlarning tuzilishini o’rganish bilan chegaralanib qolmay, ularning shakllari (ko’rinishlari)ni ichki va tashqi muhitga bog’langan holda o’rganadi, butun organizmga yagona bir sistema deb qaraydi. Anatomiya odam organizmining tuzilishini, uning evolyutsion taraqqiyoti- filogenezi (pflio-avlod, genezis-taraqqshiyot) hamda odamga aylanish protsessi- antropogenezi (antropoz-odam) nuqtai-nazaridan o’rganadi. Antropogenezni o’rganishda qiyosiy anatomiya materiallaridan keng foydalaniladi. Anotomiyada organlarning organizmda joylashish tartibiga va o’zaro munosabatlariga, togyugrafiyasiga, ularning jinsiy tafovutlariga va individual xususiyatlariga alohida ahamiyat beriladi. Anotomiya hamma organlarning shaklini, tashqi ko’rinishini, tuzilishini, ularning bajaradigan vazifalariga bog’langan holda o’rganadi (funktsional anotomiya), chunki organlarning tuzilishi ularning vazifalari bilan bevosita bog’liqdir. Organlarni izchillik bilan o’rganishdan tashqari ularning joylashish tartibi, proektsiyalari va o’zaro munosabatiga, ular o’rtasidagi bo’shliqlar, fastsiyalarga ham katta ahamiyat beriladi, chunki busiz xirurgiyani tasavvur qilib bo’lmaydi. Anatomiyaning ana shunday bo’limi xirurgik anatomiya yoki topografik anatomiya deb ataladi. Rassomlar va xaykaltaroshlar ham organizmning ayrim qismlarining o’zaro munosabatlarini, ularning tashqi tuzilishlari paccomlap anatomiyasi yoki plastik anatomiya) ni o’rganadi. Anatomiya fani organlarning faqat normal

tuzilishini o’rganish bilan cheklanib qolmasdan, balki ularning kasallik vaqtidagi o’zgarishlarini ham (patologik anatomiya) o’rganadi. Anatomiyani o’rganish usullari. Murdani kesish (tilish) usulining birgina o’zi anatomiyani o’rganish va xar tomonlama aniq to’la ma’lumot olish uchun kifoya qilmaydi. Shuning uchun ham P.F.Lesgaft anatomiyani faqat tirik odamda o’rganishni taklif etdi. Shunga ko’ra, tirik odam ham, murda ham turli usullar bilan o’rganiladi. 1. Kesib ochish usuli qadimiy usullardan biri bo’lib, hozirgi kunda ham keng ko’llaniladi. Arralash usulini birinchi marta N.I.Pirogov taklif etgan va qo’llagan. Bunda avval murda qattiq muzlatiladi va o’rganiladigan qismlar ko’ndalangiga arralanadi. Bu usulda organlarning joylashishi, bir-biriga munosabati (topografiyasi) va ularning fastsiyalari o’zgarmagan xodda aniq ko’rinadi. In’ektsiya usuli-XVI-VIII asrlarda qo’llanilgan bo’lib, ichi kavak organlarga xar xil kimyoviy modddlarni quyish (yuborish) yo’li bilan ularning bo’shliqlarini to’ldirish va turli rang berishdan iborat. Yoritish (ravshanlashtirish) usuli. XIX-asrda, turli xildagi suyuq kimyoviy moddalar yordamida to’qimalar yoki bugun-butun organlar yoritildi, ravshan qilib ko’rildi. Bu usul aksari qon tomirlarni o’rganish uchun qo’llaniladi. Rentgen nuri yordamida o’rganish usuli. K. Rentten (1895) nurini kashf qilgan davrdan qo’llanib kelinadi. Rentgen nurlari yordamida ayniqsa suyaklarning rivojlanishini ko’zatish mumkin. Ichki organlarning ichini (tirik odamlarda) rentgen nurlariyai tutib qololmaydigan nur tutuvchi kimyoviy moddalar 1o’ldirish yo’li bilan o’rganish mumkin, rentgen qilinganda bu organlar yaqqol ko’rinadi. Organlarni rentgen nurida ekranda ko’rish rentgenskopiya, suratini olish. Antropometriya (o’lchash) usuli-eng oson usul bo’lib, bunda gavdaning uzunligi, og’irligi va kengligi o’rganiladi, olingan natijani organizmning ayrim qismlariga taqqoslash yo’li bilan rivojlanish protsessidagi xar xil o’zgarishlar aniqlanadi va ko’zatiladi.Paypaslab ko’rib o’rganish usuli. Bunda sirtdan

paypaslab, barmoq yoki bolg’acha bilan asta-sekin dukillatib ko’rish yo’li organlarning chegaralari aniqlanadi. To’qimalarni maxsus bo’yoqlar bilan bo’yab, mikroskopda ko’rib o’rganish usuli. Bulardan tashqari, odam organizmini o’rganishda lupalar, oddiy va elektron mikroskoplardan foydalaniladi. Bular yordamida organlarning eng mayda va nozik tuzilishlarini fotosuratga olish. Anotomiya fanining rivojlanish tarixi qadimgi Sharq mamlakatlari-Assuriya, Hindiston, Misr, Vaviloniya hamda Xitoy dindorlari o’sha zamonlarda odam murdasini kesib o’rganish katta gunoh deb hisoblagan. Shu munosabat bilan murdani kesib o’rganishga o’ringan odamlarga o’lim jazosini berilgan. Misrda zodogochlarning murdalarini mo’miyolash odati bor edi. Shu tufayli, odam anotomiyasi to’g’risida xar xil noto’g’ri fikrlar paydo bo’ddi. Jumladan eramizgacha IX-VIII asrlarda yozilgan asarlarda (Hayot ilmi)da gavdada uchta narsa borligi yozilgan: ulardan biri kindikdan pastda joylashgan havo, ikkinchisi kindik bilan yurak o’rtasida joylashgan o’t va kindikdan yuqoriroqda joylashgan shilliqdir. Xuddi shu davrda Xitoyda organizmning rivojlanishi haqida ikki xil fikr surar edi: bu fikrlardan biriga ko’ra, hayotning ruhiy manbai havo (pnevmo) hisoblanib, uning aktiv qismi-«Yan» deb ataladi. Boshqa fikrga ko’ra passiv qism, ya’ni ayollar qismi-«In» bo’lib, uning moddiy negizi qon hisoblangan. Natijada, «Yan» bilan. «In» ning organizmdagi nisbatlariga qarab, odam organizmning rivojlanishini, sihat-salomatligini, kasalligini aniqlash va o’rganishga urinib ko’rildi, qadimgi Yunonistonning ko’pchilik. olimlari, jumladan Gippokrat, Pifagor, Alkmeon va boshqa allomalar tabiiy fanlarni rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar. Mavzu buyicha savollar: Odam anatomiyasi fanining hozirgi zamon yutuqlari. Anatomiya fanining tarmokdari hamda biologiya fanlar sistemasida tutgan o’rni. Markaziy Osiyo va O’zbekistonda anatomiya fani rivojlanishining hozirgi zamon yutuqlari.

TAYANCH-HARAKAT SISTEMASI Maksad: Odam skeleti, suyaklarni shakllari, tuzilishi, kimyoviy tarkibi, suyaklarning o’sishi, rivojlanishi, suyak ustligi va epifizar tog’ay to’shunchalari. Suyaklarning biror kishi, biriktiruvchi to’qima, tog’ay bo’g’imlar va ularning turlari, buram hosil qiluvchi elementlar va qo’shimcha apparatlar: boylamlar, disklar. Darsning rejasi: Odam skeletining tuzilishi, uning qismlari va ahamiyati. Suyaklarning shakli, tig’iz va g’ovak moddalar, suyak ustligi, suyakning kimyoviy tarkibi, suyakning o’sishi va rivojlanishi. Suyaklarni birikishi, bo’g’imlar va ularning turlari. Tana skeleti: umurtqa pog’onasidagi suyaklarni tuzilishi va ularnint bir butunligi, ko’krak qafasidagi suyaklarking tuzilishi, ularni birikishi. Tana suyaklarining apamaliyalari. Tayanch so’zlar: osteon, kompakt, havonlar, g’ovak, diafiz, epifiz, fibroz, endost, ossein, xitin, agyufiz, metafiz, sesamasimon, sinartroz, sindesmoz, sinxondroz, sinostoz, diartroz, pereferiya, boylam, disk, menisk, sinovial xalta, tsilindrik, g’altaksimon, ellipssimon, egarsimon, sharsimon, supinatsiya, pronatsiya, o’sig’i, ravog’i, rudement, atlant, lordoz, kifos, gibus, skolioz, bo’yinturuq, akromal o’sig’i, medial, laterial, tumshuqsimon o’siq, qayiqsimon, yarim oysimon, uch qirrali, no’xatsimon, trapeytsiyasimon, boshchali, ilmoqli, falanga, ko’sti, simmetrik. Dumg’azaning chanoqqa qaragan botiq yuzasida 4 ta ko’ndalang chizig’i bor. U chiziqlar qushilib ketgan, umurtqa tanalarining chegaralaridir. Dumg’azaning dorzal yuzasida tikka yo’nalgan o’gkir-bel qirrali o’siqlar ko’rinadi. Dumg’azaning o’rta va yon qirralari bor, unda dumg’aza kanali va dumg’aza teshiklari bor. Qovurg’alar 12 juft yassi suyakdan iborat bo’lib, ular simmetrik joylashgandio. Ulav yukooidan pastga kaoab sanaladi. Uning suyak va tog’ay qismi bor. Qovurg’aning suyak qismi uzunroqdir. Orqa tomonda joylashadi, oldingi qismiga tog’ay qo’shiladi. Qovurg’alarning orqadagi uchlari ko’krak

umurtqalariga birlashadi. Yuqoridagi 7-qovurg’aning tog’ay uchlari tush suyagiga birlashadi va chin qovurg’alarni hosil qiladi. 8-qovurg’adan boshlab, tush suyagiga birlashmaydi uni yolgon qovurg’alar-deyiladi. VIII, IX, X-qovurg’alarning tog’aylari uchlari yuqoridagi qovurg’alarning tog’ay qismlariga ulanadi. XI-XII- qovurg’alar qorinning orqa devorinipg muskullari bag’rida yotadi. Qovurg’a suyagi uzun qayrilgan bo’lib, unda boshchasi, buyin va tanasi bo’ladi. Qovurg’aning boshchasi-orqa uchida bo’lib, bo’g’im yuzasi bor. Boshchaning qirrasi bo’g’im yuzasini ikki qismga ajratadi (I, II, XI va XII-qovurg’alar qirrasi yo’q). Qovurg’a boshchasining oldingi tomonida toraygan qismi-qovurg’a buyni bor. U keyin yassi suyakka aylanadi Ya’ni uni qovurg’a tanasi deyiladi. Tanasining oddingi qismi qovurg’aning tush suyagi tomonidagi uchi deyiladi. I-X-qovurg’alar buyni bilan tanasining orasidan orqaga qarab, qovurg’a dumboqchasi turtib turadi. Qovurg’a tanasining ichki va tashqi yuzalari yuqori va pastki chekkalari bor. Qovurg’aning pastki chekkasi buylab, ichki yuzasidan qovurg’a egati utadi, bu koi tomirlari va nervning izidir. Tush suyagi. Ko’krak qafasining oldingi devoridagi yassi suyakdir. Uning uch qismi bor. Dastasi, tanasi, xanjarsimon o’sig’i, oldingi va orqadagi yuzalari bor. Tush suyagi dastasining buyinturuk uymasi bor. Tush suyagining yon yuzalarida 7 juft qovurg’a tog’ayi tush suyagiga birlashadigan joylari bordir, ya’ni uymalari. Kukrak qafasining birlashmalari. Qovurg’alarning boshchasi-umurtqalarning tanalari bilai, ikkinchidan qovurg’alarking dumboqchalari esa umurtqalarning ko’ndalang o’siqlari bilan bo’g’im tuzadi. Bu bo’g’imlar boylamlar bilan mahkamlanadi. 1-qovurg’a tush-suyagi bilan uzluksiz birlashma hosil kiladi. Qolgan 6 ta qovurg’a tush suyagi bilan bo’g’im tuzib, birlashadi. Qo’l skeleti. Qo’l skeletiga elka kamarining skeleta bilan erkin qul skeleti kiradi. Oyoq skeletiga esa chanoq kamarining skeleti ; bilan erkin oyoq skeleti kiradi. Qo’l skeletiga elka kamarining suyaklari (kurak va umrov suyaklari) erkin qo’l suyaklari (elka, bilak, panja suyaklari) kiradi. Kurak yassi uchburchak shakldagi suyakdir. U ko’krak k;aFasining orqa tomonida II-VII--qovurg’alar damida joylashgan, bu suyakni 2 ta yuzasi va uchta chekkasiga ajratiddi.

Kurakning odding-i yuzasi ko’krak qafasiga karagan, kurak ostidagy. chuqurchani hosil kiladi. Orqa tomonidagi yuzasi kabarik bo’lib, kirra ustidagi va ostidagi (yuqori va pastki) chuqurchalarni xosyl kiladi. Kurak kirrasining lateral bulimi elka (akromal) usigiga utadiG Bu usigining bo’g’im yuzasi umrov suyagiga birlashadi. Kurak suyagining yuqori, medial va lateral chekkalari bor. Uning yuqori chekkasida kurak uymasi bor va tumshuqsimon usir ham shu erda joylashgan. Kurakning lateral, medial va pastki burchaklari mavjud. Umrov «S» shaklida bukilgan naysimon suyakdir. Uning tanasi; tush suyagi tomonidan uchi bilan elka suyak tomonidagi uchi-bor. Tush suyak tomondagi uchi tush suyagiga elka suyak tomonidagi uchi, esa kurak suyagining akromial o’sig’iga birlashib bo’g’im tuzadi, bundan tashkaoi kam xaoakat, akoomial-vmdob bo’g’imi bvikvatq kelaAI. Umrovning to’sh suyak tomonidagi uchi to’sh suyagining umrov o’ymasi bilan to’sh-umrov bo’timini hosil qiladi. Bu elka kamari. suyaklarining ko’krak qafasiga birlashgan yagona joyidir. ; Erkin qo’l skeleti bunga elka suyagi bilak, tirsak va qo’l panja suyaklari kiradi. Elka suyagi-uzun naysimon bo’lib, o’rta qismi, yuqori va pastki qismi uchlari bor. Uning yo’ton tortgan yuqori uchida sharsimop boshchasi bor. Anatomik bo’yni bor. Shu erda katta-kichik dumboqchalaridan iborat. Ularni egatlar bir-biridan ajratib turadi. Dumboqchalardan pastga qarab 2 ta qirra tushadi. Dumboqchaning ostida suyakning tor qismi bor. Elka suyagi ko’pincha shu erdan sinadi, uni xirurgik bo’yin deb ham ataladi. Suyakning distal uchi oldindan orqaga qarab yassilangan va oldinga sal qiyshaygan. Uning uchini yon tomoniga kengayuvchi qismlarning g’adir-budir tepachalari bor. Medial tomonida esa medial tanachasi, lateral tomonida lateral tepachasi bor. Bularga qayiqsimon, yarim oysimon, uch qirrali, no’xatsimon,trapediyasimon katta va kichik suyakdar, boshchali va ilmoqli suyaklar kiradi. Kaft suyaklari. Naysimon 5 ta suyaklardan iborat bo’lib, ularning har birida diafiz boshchasi va asosi bor. Kaft suyagining boshchalarida sharsimon bo’g’im yuzalari mavjud, ular barmoqlarning asosiy falangalari bilan bo’g’im tuzadi. Kaft suyaklari bosh barmoq tomonidan hisob

qilinadi (I-V). Qo’l panjasi barmog’ining’ falangalari naysimon bo’lib, birinchi barmoqdan tashqari har birida uchtadan falanga (asosiy, o’rta va tirnoq falangalari) bor, Bosh barmoqda 2 ta asosiy va tirnoq falangalari bor. Har bir falangani diafizi distal va proksimal uchlardan iborat. Elka bo’g’imi. Sharsimon elka suyagining boshchasidan va ko’rak suyagining bo’g’im chuqurchasidan hosil bo’ladi. Tirsak bo’g’imi murakkab bo’g’imlardir. Uchta suyakning birlashuvidan vujudga keladi. Tirsak bo’g’imi uchta ayrim bo’g’im elka-tirsak, g’altaksimon, elka-bilak sharsimon bo’g’imlarga va bilak-tirsak tsilindrik suyaklar o’rtasidagi proksimal bo’timlardan iborat. Elka-tirsak bo’g’imi. Elka-bilak bo’g’imi. Bilak suyagi bilan tirsak suyagi o’rtasidagi proksimal bo’g’imlar. Bilak suyagi bilan tirsak o’rtasida distal bo’g’im-tsilindrik shaklda, bilak-kaft usti bo’g’imi-ellipssimon bo’g’imdir. Oyoq skeleti. Chanoq kamarining suyaklari va erkin oyoq suyaklari: (son suyagi, boldir va panja suyaklari) kiradi. Chanoq suyagi-3 ta suyakni birikishidan hosil bo’ladi (yonbosh, qo’ymich va krv suyagi). Bu suyaklar 16--18 yoshda bir juft chanoq suyagi bo’lib qo’shiladi. Qo’ymich kosasi-chanoq suyagining tashqi chuqurchasiga o’xshab turadi. Uning pastki qismida quymich o’ymasi bor. Qo’ymich kosasidan yuqori tomonga keng yassi suyak-yonbosh, suyagi, qirralanadi. Qirra bo’ylab, 3 ta g’adir-budir chiziq bor. Ularga muskullar yopishadi. Chanoq suyaklarining birlashmalari. Chanoq suyaklarning bir biriga qov birikmasi, dumg’aza esa dumg’aza yonbosh bo’g’imi, shuningdek boylamlar birlashtiradi. Dumg’aza yoibosh bo’timi-dumg’aza va yonbosh suyaklarning quloqsimon yuzalaridan x,osil bo’ladi. Kov birikmasi. Qov suyaklarning qov yuzalaridan hosil bo’lgen qavariq tog’ay bu yuzalarni bir-biriga mahkam birlashtiradi. Yana qov birikmasini boylamlar mustahkamlab turadi. Butun chanoq. Ikkita chanoq suyagi, dumg’aza va dum suyaklarining qo’shilishidan halqa suyak hosil bo’ladi. Chanoq 2 ga bo’linadi: katta chanoq va kichik chanoq. Kattasi yonbosh suyagining qanotlari bilan chegaralanadi. Kichik

chanoq bo’shlig’ining 4 ta devori bor. Oldingi devori-qov birikmasida va qov suyaklarining bu birikmaga taqalib turadigan qismlardan tashkil topadi. Orqa devori dumg’aza dum va dum suyaklaridan hosil bo’lgan. Son suyagi naysimon suyaklarning eng kattasidir. Yuqori qismida (uchida) son suyagining boshchasi medial tomonga va yuqoriga burtib chiqqan boshchasining sferik shakldagi bo’g’im yuzasi bor. Bu yuza sharning 2-3 qismini tashkil qiladi. Boshchasida chuqurchasi bor. Unda boylam bilan yopishadi. Son suyagining bo’yni bor: bo’yin bilan diafizi chegarasida 2 ta do’mbog’i bor. Katta kichik po’sti bor. Son-suyagining akromial o’sig’iga birlashib bo’g’im tuzadi, bundan tashqari kam harakat akromial-umrov bo’g’imi vujudga keladi. Umrovning to’sh suyak tomonidagi uchi to’sh suyagining umrov o’ymasi bilan to’sh-umrov bo’g’imini hosil qiladi. Bu elka kamari suyaklarining ko’krak qafasiga birlashgan yagona joyidir. Erkin qo’l skeleti bunga elka suyagi bilak, tirsak va qo’l panja suyaklari kiradi. Elka suyagi-uzun naysimon bo’lib, o’rta qismi, yuqori va pastki qismi uchlari bor. Uning yo’g’on tortgan yuqori uchida sharsimon boshchasi bor. Anatomik bo’yni bor. Shu erda katta-kichik dumboqchalardan iborat. Ularni egatlar bir-biridan ajratib turadi. Dumboqchalardan pastga qarab 2 ta qirra tushadi. Dumboqchaning ostida suyakning tor qismi bor. Elka suyagi ko’pincha shu erdan sinadi. Uni xxurugik bo’yin deb ham atalali. Suyakning distal uchi oldindan orqaga qarab yassilangan va oddinga sal qiyshaygan. Uning uchini yon tomoniga kengayuvchi qismlarning g’adir-budir tepachalari bor. Medial tomonida esa medial tanachasi, lateral tomonida lateral tepachasi bor. Kaft suyaklari. Naysimon 5 ta suyaklardan iborat bo’lib, ularning har birida diafiz boshchasi va asosi bor. Kaft suyagining boshchalarida sharsimon bo’g’in yuzalari mavjud, ular barmoqlarning asosiy falangalari bilan bo’g’im tuzadi. Kaft suyaklari bosh barmoq tomonidan hisob qilinadi (I-V). Qo’l panjasi barmog’ining falangalari naysimon bo’lib, birinchi barmoqdan tashqari har birida uchtadan falanga (asosiy, o’rta va tirnoq falangalari) bor. Bosh barmoqda 2 ta asosiy va

tirnoq falangalari bor. Har bir falangani diafizi distal va proksimal uchlardan iborat. Elka bo’g’imi. Sharsimon elka suyagining boshchasidan va ko’rak suyagining bo’g’im chuqurchasidan hosil bo’ladi. Tirsak bo’g’imi murakkab bo’g’imlardir. Uchta suyakning birlashuvidan vujudga keladi. Tirsak bo’g’imi uchta ayrim bo’g’im elka-tirsak, g’altaksimon, elka-bilak sharsimon bo’g’imlarga va bilak- tirsak tsilindrik suyaklar o’rtasidagi proksim:al bo’timlardan iborat. Elka-tirsak bo’g’imi. Elka-bilak bo’g’imi. Bilak suyagi bilan tirsak suyagi o’rtasidagi proksimal bo’g’imlar. Bilak suyagi bilan tirsak o’rtasida distal bo’g’im-tsilindrik shaklda, bilak-kaft usti bo’g’imi-ellipssimon bo’g’imdir. Oyoq skeleti. Chanoq kamarining suyaklari va erkin oyoq suyaklari: (son suyagi, boldir va panja suyaklari) kiradi. Chanoq suyagi 3 ta suyakni birikishidan hosil bo’ladi (yonbosh, qo’ymich va qov suyagi). Bu suyaklar 16-18 yoshda bir juft chanoq suyagi bo’lib qo’shiladi. Qo’ymich kosasi-chanoq suyagining tashqi chuqurchasiga o’xshab turadi. Uning pastki qismida qo’ymich o’ymasi bor. Qo’ymich kosasidan yuqori tomonga keng yassi suyak-yonbosh suyagi qirralanadi. Qirra bo’ylab 3 ta g’adir-budir chiziq bor. Ularga muskullar yopishadi. Yonbosh suyakning oldingi va orqa o’siqlari bor, ular ustki va pastki o’siqdaridan iborat. Yana katta qo’ymich o’sigi va o’ymasi bor. Yonbosh suyagining chuqurchasi bor, qo’ymich kosasidan pastroqda suyak halqa bilan chegaralangan berkituvchi teshik ko’rinadi. Ana shu xalqaning oldingi qismi qov suyagidir. Orqadagi qismi qo’ymich suyagidan hosil bo’lgan. Qo’ymich suyagi sohasidagi qo’ymich o’sigi bilan qo’ymich dumbog’i bor, ularning orasida qo’ymich o’ymasi bor. Chanoq suyaklarining birlashmalari. Chanoq suyaklarning bir biriga qov birikmasi, dumg’aza esa dumg’aza yonbosh bo’g’imi, shuningdek boylamlar birlashtiradi. Dumg’aza yonbosh bo’g’imi-dumg’aza va yonbosh suyaklarning quloqsimon yuzalaridan hosil bo’ladi.

Kov birikmasi. Qov suyaklarning qov yuzalaridan hosil bo’lgan qavariq tog’ay bu yuzalarning bir-biriga mahkam birlashtiradi. Yana qov birikmasini boylamlar mustahkamlab turadi. Butun chanoq. Ikkita chanoq suyagi, dumg’aza va dum suyaklarining qo’shilishidan halqa suyak hosil bo’ladi. Chanoq 2 ga bo’linadi: katta chanoq va kichik chanoq. Kattasi yonbosh suyagining qanotlari bilan chegaralanadi. Kichik chanoq bo’shlig’ining 4 ta devori bor. Oldingi devori-qov birikmasida va qov suyaklarining bu birikmaga taqalib turadigan qismlardan tashkil topadi. Orqa devori dumg’aza dum va dum suyaklaridan hosil bo’lgan. Son suyagi naysimon suyaklarning eng kattasidir. Yuqori qismida (uchida) son suyagining boshchasi medial tomonga va yuqoriga turtib chiqqan boshchasining sferik shakldagi bo’g’im yuzasi bor. Bu yuza sharning 2-3 qismini tashkil qiladi. Boshchasida chuqurchasi bor. Unda boylam bilan yopishadi. Son suyagining bo’yni bor, bo’yni bilan diafizi chegarasida 2 ta do’mbog’i bor. Katta kichik pusti bor. Mavzu yuzasidan savollar: Qovurg’alar, to’sh suyaklari va ularning tana bo’limlariga o’zaro birikishi. Umurtqa pogonasining egriliklari, lordoz, kifoz va skolirz, ularning oldini olish choralari. Yuqori kamar suyaklarining gguzilishi va birikishi. Tos kamari suyaklarining tuzilishi, to’la suyaklalanish davrlari. Katta va kichik chanoq bo’shlig’ini morfologik va funktsional farqi. MUSKUL SISTEMASI. Maqsad: Muskullar va ularning funktsiyasi. Organizm uchun muskullarning ahamiyati. Muskullarni tuzilishi shakli, tanada joylashishi, anatomik va fiziologik xususiyatlari. Silliq ko’ndalang targ’il va yurak muskullarining tuzilishidagi farqi, ularning ishlashi, charchashi va richaglar qonuni tushunchalari. Antog’onistik, sinergetik muskullar hamda paylar, boylamlar kaltaklar, fastsiyalarning ta’rifi. Muskulning qisqarish turlari va kuchi. Muskullarning rivojlanish etaplari. Muskul

rivojlanishida jismoniy mashqning ahamiyati. Tanadagi muskul guruhining shakli, bajaradigan vazifasi haqida tushunchalar-(2 soat). Bosh va bo’yin muskullari. ularning fastsiyalari. Boshning mimika va chaynov muskullarining tasnifi. Bo’yinning yuza muskullari, til osti suyagiga birikuvchi va til osti suyagidan pastdagi muskullari, ularning birikishi va vazifasi. Gavda muskullarining joylashishi, ahamiyati. Orqaning yuza va chuqur muskullari, ko’krak va qorin muskullari, ularning funktsiyalari va tanadagi vazifasi. Gavda: muskullarining fastsiyalari, birikishi va boylamlari, ularning nafas olishda va qorinning tarangligini, rivojlanishiga mashq qilishning ta’siri haqidagi ma’lumotlar bayon qilingan-(2 soat). Qo’l-oyoq muskullari. Elka kamari va qo’l muskullari, ularning gavda bo’g’imlari bilan bog’lanishi, fastsiyasi. Elka kamaridagi va erkin qo’l muskullari guruhi harakatlarni ta’minlab turishida, ularni suyaklarga birikishini va bajaradigan vazifasining ta’rifi. Bilak, tirsak va panja muskullari haqida ma’lumotlar. Chanoq- son sohasidagi muskullarning umumiy tasnifi. Odam tanasining tik holatda saqlanish mexanizmi. Inson o’tirganida bo’g’imlarning holati va qaysi guruh muskullar hisobiga tana muvozanatini yshlab turishidagi ma’lumotlar. Odam gavdasining muskullari quyidagichadir: bosh, bo’yin, ko’krak, orqa, dumba, diafragma, qorin, qo’l, elka, bilak, panja, oyoq va chakok, boldir va panjalardir. Ularning harakatlari ham turlichadir. Bukuvchi, yozuvchi, yaqinlashtiruvchi, cho’zuvchi, o’zoqlashtiruvchi, aylantiruvchi, taranglashtiruvchi, qisuvchi, kengaytiruvchi, ko’taruvchi va tushiruvchi muskullarga bo’linadi. Muskullar xamisha guruh-guruh bo’lib ishlaydi. Har bir muskul ayni vaqtda antog’onist bo’shashib turgan bo’lsa shundagina ishlashi mumkin. Shunga muskulni koordinatsiyasi deyiladi. Inson yurish vaqtida bir qancha muskullar ishtirok etadi. Ikkala oyoq va tana muskullari juda uyg’unlashgan xolda qisqarishi va yozilishi zarur. Shu vaqtda muskullar qisqarishi bilan bo’shashuvini muayyan tartibda kuch bilan yuzaga chiqaradi. Shu tufayli harakat bir tekisda ravon bo’ladi. Harakatlanishni uyg’unlashuvi qoordinatsiyasida nerv sistemasi boshqaradi,

muskullarning ishi 3 fazaga bo’linadi; 1. Qarshilikni engish. 2. Qarshilikni ushlab turish. 3. Qarshilikni-kuchigo bardosh bera olmaslik fazasi. Opqa faspiyasi. Orqada yuza va ko’krak-bel fastsiyalari mavjud. Teri ostida joylashgan orqaning yuza fastsiyasi trapetsiyasimon va orqaning serbar muskullarini ustini o’raydi. Ko’krak-bel fastsiyasi esa qalin bo’lib ikki varaqli. Yuza varag’i umurtqa poronasini tiklovchi muskulini ustki tomonidai o’tib, bel umurtqalarining o’tkir qirrali o’siqlari va yonbosh suyagining qirrasiga yopishadi. Fastsiyani chuqur va yuza varaqlari muskullari uzaro qo’shilib bitta fastsiyani hosil qiladi. Gavdaning old tomonidagi muskullarga: Ko’krak va qorin muskullari kiradi. Ko’krak muskullari yuza, serbar va chuqur xususiy guruh muskullaridan iborat. 1. Ko’krakning katta muskuli. Umrov suyagining edial qismidan teri suyagining dastasidan II-VII-qovurg’alarning tog’ay qismidan va qorin to’rli muskulning qinidan boshlanib, elka suyagining katta do’mboqchasidan pastrog’iga g’adir-budir qirrasiga yopishadi. Funktsiyasi elka suyagini tepaga yaqinlashtiradi va ichkariga aylantiradi. Qo’l qimirlamaganda qovurg’alarni ko’taradi, nafas aktida qatnashadi. 2.Ko’krakning kichik muskuli ko’krakning katta muskul ostida II-V- qovurg’alardan 4 ta tish bilan boshlanib, kurak suyagining tumshuqsimon o’sig’iga yopishadi. Muskul qisqarib elka kamarini pastga tortadi va nafas olishda qatnashadi, ko’krak qafasini kengaytiradi. 3. Umrov osti muskuli umrov suyagidan boshlanib 1-qovurg’aga yopishadi. Vazifasi umrov suyagini pastga tortadi. 4. Oldingi tishli muskul keng to’rt qirrali muskul, yuqori qovurg’alarning 8-9 tasidan alohida tishlar, bo’laklar shaslida boshlanib kurak suyagining chetiga yopishadi. Muskul qisqarganda kurakning pastki burchagini oldinga buradi va qo’lni yuqoriga ko’taradi. Qo’l qimirlamaganda qovurg’alar ko’tarilib, nafas olish engillashadi. Diafragma - ko’krak va qorin o’rtasidagi to’siq gumbaz shaklida yupqa yassi muskul-pay plastinkalardan iborat. Diafragaaning pastki qismida muskul to’qimasidan, gumbazi esa pay to’qimasidan tuzilgan bo’lib, payda markazi bor. Diafragmaning muskul tuqimalari, bel umirtqalaridan qovurg’alardan va to’sh suyagidan boshlanib uchburchak joylari hosil bo’ladi. Diafragmaning

muskul qismida 2 ta yirik-teshik bo’lib, orqadagi teshik aorta teshik undan aorta o’tadi, oldingi qizilo’ngach teshigi. Diafragmaning pay markazidan pastki kavak vena o’tadi. Teshik atrofini o’ragan muskul tolalari qisqarib-ochilib, qizilo’ngachdan ovqatning o’tishini tartibga soladi. Diafragma qisqarganda gumbaz yassilanadi va ko’krak qafasi kengayib nafas olishga yordam beradi. Ko’krak fastsiyasi: uchta fastsiyalarga-yuza, xususiy va ko’krak qafasining ichki yuzasiga ajratiladi. Ulardan biri teri er qavatining ostida joylashgan ko’krak muskullarini ustki tomonidan qoplab turadi. To’sh suyagi ustki pardasi tepadan, ichki tomonidai umrov ustki pardaga qo’shilgan. Ko’krakning xususiy fastsiyasi ko’krakni pastki muskulini o’rab qin hosil qiladi. Umrov ko’krak fastsiyasi ko’krakni kichik muskuli bilan umrov osti muskuli sohasida qalinlashadi. Ko’krakni ichki fastsiyasi ko’krak qafasining devorini ichki tomonidan o’rab turadi. Bo’yin muskullari. Bo’yindagi muskullar 2 guruhga bo’linadi: yuza va chuqur. Bo’yinning yuza muskullariga-bo’yinning teri ostidagi muskuli yupqa serbar plastinkadan tuzilib uning tolalari fastsiyasidan 11-qovurg’a sohasidan, pastki jag’, quloq ostidagi bez bilan chaynov muskulini koplagan, fastsiyada tugaydi, qolgan qismi esa og’iz muskullariga davom etadi. Bo’yin terisini taranglatadi va oldinga surilishiga yordam beradi, og’iz burchagini pastga tortadi, venada qon oqimini yaxshilaydi. To’sh-o’mrov-so’rg’ichsimon muskul umrov va to’sh suyagidan ikkita boshcha xolda boshlanib, chakka suyagining so’rg’ichsimon o’sig’iga yopishadi. Ikkita tomonidan muskul bir vaqtda qisqarganda boshni orqaga engashtiradi. Bir tomondagi muskul qisqarganda eca bosh ysha tomonga engashadi va qarama-qarshi tomonga buriladi. Agar ikki tomondan muskul qisqarsa, bosh qimirlamaydi, ko’krak qafasi yuqoriga ko’tarilib, nafas olishni osonlashtiradi. Til osti suyagiga birlashuvchi muskullar shu suyakdan yuqoriroqda va pastroqda bo’lib shu suyakdan boshlanadi. Til osti suyagidan yuqorida joylashgan muskullarga: jag’-til osti muskuli Bigazsimon o’siq-til osti muskuli, ikki qorinli

muskuli iyak-til-osti muskuli kiradi. 1.Jag’-til osti muskuli keng plastinka shakg’ida, muskul tolalari yuqoridan pastga qarab parallel joylashadi. Ikki tomondagi muskul bo’yinning o’rta chizig’ida uchrashib, og’iz bo’shlig’i tubini hosil qiladi. Bu muskul pastki jag’ning ichki yuzasidan boshlanib, til osti suyagiga yopishadi. Muskul qisqarganida hiqildoqni ko’taradi, faqat pastki jag’ suyagi qimirlamay turgan holatida. Til osti suyagi va xiqildoq qimirlamaganda pastki jag’ni pastga tushiradi. 2. Ikki qorinli muskulning oldingi qorinchasi pastki jag’ suyagining ichki-yuzasidan orqa qorinchasi esa chakka suyagining so’rg’ichsimon o’sig’i o’ymasidan boshlanib, o’zaro pay orqali til osti suyagiga birlashadi. 3. Bigizsimon o’siq-til osti muskuli chakka suyagining bigizsimoi o’sig’idan boshlanib til osti suyagiga birikadi. 4. Iyak-til osti muskuli pastki jag’ning qiltanoq do’mboqchasidan boshlanib til osti suyagiga yopishadi. Til-osti suyagidan yuqoridagi 4 ta guruh muskullar pastki jag’ qimirlamay turgan holatida qisqarsa til osti suyagini va kekirdakni yuqoriga ko’taradi, yoki aksincha pastki jag’ni pastga tortadi. Ovqat yutishga, chaynashga xizmat qiladi, faqat bigizsimon o’siq-til osti muskuli qatnashmaydi. Til osti suyagidan pastda joylashgan muskullarga: 1. To’sh-o’mrov muskuli to’sh suyagini dastasini orqa tomonidan boshlanadi, til osti suyagini pastki yuzasiga yopishddi. 2. To’sh-qalonsimon muskuli to’sh-til osti muskulini orqasiga joylashgan to’sh suyagining dastasini orqa yuzasidan birinchi qovurg’a-tog’ayidan boshlanadi va yuqorida qalqonsimon tog’ayiga yopishadi. 3. Qalqonsimon-til osti muskuli qalqonsimon tog’ayining qiyshiq chizig’idan boshlanib til osti suyagining tanasiga yopishadi. 4.Kurak tul osti muskuli ( muskul kurak o’ymasidan boshlanib til osti suyagining tanasiga pishadi, til osti suyagidan pastdagi muskullar qisqarganida, til osti suyagi va xiqildoqni pastga tortadi. Teri osti muskulni o’rab yuqoriga yuz fastsiyasigacha pastdan ko’krak fastsiyasiga o’tadi. 2. Bo’yinni xususiy fastsiyasining yuza varag’i. U pastki jag’ bilan to’sh suyagi dastasi va umrov suyaklari oralig’ida joylashadi va bo’yinni hamma tomondan o’rab turadi. 3.Bo’yinning xususiy fastsiyasining chuqur varag’i til osti suyagi bilan umrov suyaklari orasida joylashgan. Bu fastsiya qisqarganda til ostida joylashgan muskullarda vena qonini oqimini osonlashtiradi. 4.Bo’yinning

ichki fastsiyasi pariental va vistseral varaqdan iborat. Pariental varag’i halqum, xiqildoq, qalqonsimon bez, kekirdak, qizilo’ngach va qon tomirlari ustidan o’rasa, vistseral varag’i xar bir organni alohida o’raydi. Natijada ular kekirdak oldida bo’shliq hosil qiladi. Bu bo’shliq ko’k oralig’i bilan. Qo’shiladi. 5. Umurtqa oldi fastsiyasi-ensa suyagining asosidan boshlanib, pastda ko’krak qafasi fastsiyasiga o’tadi, narvonsimon muskullarini o’raydi. Bosh muskullari va fastsiyalariga mimika va chaynov muskullari kiradi. Mimika muskullari qisqarganda turli-tuman mimika vujudga keladi. U organizmni biologik yoki psixik holatini ko’rsatadi. Mimika muskullari bosh suyakning chiziqlari yoki fastsiyalarida boshlanib, bosh va yuz terisiga yopishadi. Ular asosan og’iz, burun, quloq va ko’z kosasi tevaragida joylashadi. Mimika muskullari sfipkterlar (qisuvchi muskuli) teshigidai xalqa shaklda va dilatatorlar (kengaytiruvchi muskullar) teshikdan nur shaklda tarqatuvchidir. Kalla ustidagi muskul kalla gumbazining teri ostidagi muskuli. U muskul va pay qismlardan iborat. Pay qalpoq kalla suyagiga bo’sh yopishadi, lekin bosh terisiga mahkam yopishib ketadi. U muskul peshona va ensa muskulining pay qalpoqqa kirib ketgan. Ensa peshona muskuli serbar yupqa muskulli qismi peshona va ensa qismida joylashgan, fibroz plastinka (aponevroz) qismi ikki muskul o’rtasida joylashib kallani tepa qismini qoplaydi. Bu muskul qisqarganda qoshni ko’taradi, peshonada ajin paydo bo’ladi, Aponevrozi esa kalla terisini orqaga tortadi. Takabburlik muskuli peshona suyagini burun qismidan boshlanib, ikki qosh o’rtasidagi teriga yopishadi. Muskullar qisqarganda ikki qosh o’rtasida ajin paydo bo’ladi, Ko’zning doyra muskuli ko’z tevarag’ida bo’lib ko’z qovoqlarini juftlashtiradi, peshona terisini pastga tortadi ko’z yosh xaltasini kengaytiradi, ko’z yumiladi, qoshlar pastga tortiladi. Ko’zdan yosh oqadi. Qoshning chimiruv muskuli ikki qoshni o’rtasida ko’ndalangiga joylashgan bo’lib, qoshlar terisiga yopishgan. Muskullar qisqarganda qoshlar o’zaro yainlashadi, uzunasiga ajin paydo bo’ladi. Yuqori labni ko’taruvchi muskul ko’z kosasini pastki qirgogidan boshlanib burun qanotlari, lab lunj terisiga yopishadi. Muskul qisqarganida yuqori labni ko’taradi, burun katagini kengaytiradi, Yonoqning katta va kichik muskuli

yonoq suyagidan boshlanib, og’iz burchagi terisiga va lunjga yopishadi, muskul kiskaoganida og’iz burchagini yuqori va yon tomonga tortadi, oqibatda yuzda tabassum paydo bo’ladi. Qo’lgu muskuli quloq oldi fastsiyasidan boshlanib og’iz burchagiga yopishadi. Inson qo’lganida 2. Yuzida chuqurcha hosil bo’ladi. Og’iz burchagini pastga tortuvchi muskul pastki jag’ qirg’og’idan boshlanib lab terisiga va og’iz burchagiga yopishadi. Muskul qisqarganida og’iz burchagini pastki labni pastga tortadi. Pastki labni pastga tortuvchi muskul pastki labni pastga tortuvchi muskul pastki jag’ni qirg’oridan boshlanib pastki lab terisiga yopishzdi, muskul qisqarganida pastki labni pastga va chetga tortadi. Ogiz burchagipi ko’taruvchi muskul yuqori jag’ suyaginipg oldingi yuzasidan boshlanib, og’iz burchagiga yopishadi. Og’iz burchagani yuqoriga tortadi. Engak muskuli pastki jag’ suyagining tish tepachalaridan boshlanib; iyak terisini ko’tarib pastai labni yuqoriga ko’taradi. Lunj muskuli pastki va yuqori jag’ suyaklarining oziq tishlari sohasidan boshlanib. Og’izni aylana muskullariga qo’shilib ketadi va og’iz bo’shlig’ini yonbosh devorlarini hosil qiladi, og’iz burchagini orqaga tortadi, tish, milj, lunj, lablarni tashqariga chiqaradi. Og’izni aylana muskuli og’iz teshigini atrofida pastki va yuqori lablarning terisi ostida joylashtan-og’izni yumadi. Burun muskuli burun qanotlaridan yuqorida joylashgan, Qisqarganda burun teshigi torayadi. Chaynov muskullari to’rtburchak shaklda bo’lib, pastki jag’ shohining tashqi yuzasida yotadi, yonoq ravog’inin!1 pastki chekkasidan boshlanadi va pastki burchagining tashqi yuzasiga yopishadi. Pastki jag’ni ko’taradi, 2. Chaxka muskuli yassi bo’lib, tugamlari elpigich shaklida yig’ilib, yonoq ravoridan ichkariga o’tadi va pastki jag’ning toj o’sig’iga yopishadi. Pastki jag’ni ko’taradi, orqadagi tutamlari esa pactki jag’ni orqaga tortadi. 3. Lateral qanotsimon muskul ponasimon suyak qanotlarining pastki yuzasidan boshlanib, pastki jag’ning bo’tin yuzasiga yopishadi. Bir tomonda qisqarganda pastki jag’ni bir tomonga 2 tomonlama qisqarganda pastki jag’ni oldinga chiqaradi. 4. Medial qanotsimon muskul ponasimon suyakning qanotsimon o’sig’idan boshlanib pastki jag’ga yopishadi. Pastki jag’ni ko’taradi. Til osti suyagining ustidagi muskullar qisqarganda pastga harakatlanadi.

Qo’l muskullari va fastsiyalari. Elka kamarining muskullari: 1. Deltasimon muskul uchburchak shaklda-umrov suyagining tashqi lateral yarmidan va kurak suyagining qirrasidan va tumshuqsimon o’siqdan boshlanib elka suyagining deltasimon g’adir-budir joyiga pishadi. Funktsiyasi: oldingi qismi qisqarganda elkani oldinga ortadi. Butun muskul qisqarganda elkani gorizontal vaziyatgacha epadan uzoqlashtiradi. Orqa qismi esa orqaga va yuqoriga tortadi. 2. Kurak qirra usti muskuli kurak qirrasi ustidagi chuqurchadan boshlanadi, elka suyagini kalta do’mbog’iga yopishadi. Muskul qisqarganda qo’ln-i gavdadan uzoqlashtiradi. 3. Kurak qirra osti muskuli kurak ostidagi chuqurchadan va fastsiyasidan boshlanib, elka suyagini katta do’mbog’iga yopishadi. Muskul qisqarganda elkani tashqariga aylantiradi. 4. Kichik yumaloq muskul kurak suyagining latoral qirrasi va kurak osti chuqurcha fastsiyasidan boshlanadi. Elka suyagining katta do’mbog’iga yopishadi. Funktsiyasi: elkani tashqari tomonga aylantiradi. 5. Katta yumaloq muskul kurak qirrasining pastki burchagidan boshlanadi, elka suyagining kichik do’mbog’iga g’adir-budiriga yopishadi. Muskul qisqarganda qo’lni pastga va orqaga tortadi va gavdaga yaqinlashtiradi. 6. Kurak osti muskul kovokni qovurg’alarga qaragan yuzasidan boshlanib, elka suyagining kichik do’mbog’iga va elka bo’g’imi xaltachasiga birikadi. Qisqarganda elkani ichkariga buradi. Elka muskullari: Ikki guruhga bo’linadi: oldingi (bukuvchi), orqadagi (yozuvchi) muskullar. Elkani oldingi tomonidagi muskullariga: 1.Elkaning ikki boshli muskuli uzun boshchasi kurak suyagining bug’im chuqurchasining yuqori g’adir-budiri boshlanadi, so’ngra bu boshchalar bir qorincha bo’lib birlashib elka suyagining g’adir-budir joyiga yopishadi, elkani bukadi, bilakni bukadi va tashqariga aylantiradi. 2.Tumshuqsimon elka muskuli-kurakning tumshuqsimon o’sig’idan boshlanib, elka suyagining medial yuzasiga yopishadi. Muskul qisqarganida elkani ko’taradi va buradi. 3. Elka muskuli ikki boshli muskul ostida joylashgan. Elka suyagining oldingi yuzasidan boshlanib, tirsak suyagining toj o’sig’iga yopishadi. Funktsiyasi: bilakni tirsak bo’g’imida bukadi.

Elkani orqadagi guruhi muskuliga uch boshli muskulni uzun boshchasi kurak bo’g’im chuqurchasining pastki g’adir-budir joyidan, medial va lateral boshchalari elka suyagining orqa yuzasidan boshlanib tirsak suyagining tirsak o’sig’iga yopishadi va bilakni va elkani yozadi. Tirsak muskuli (apsopeiz) kichik uchburchak shaklda, elka suyagining lateral o’sig’idan boshlanib, qiyshiq g’olda pastga to’shib tirsak suyagining orqa yuzasiga yopishadi, bu muskul bilakni yozadi. Bilak muskullari-2 guruhga bo’linadi: oldingi guruh (qo’l panjasini bukuvchi muskullar-pronatorlar) va orqadagi guruhi (qo’l panjasini yozuvchi muskullar-supinatorlar). Bilak oldingi muskullar elka suyaklarini va bilak suyaklarining oldingi yuzasidan boshlanib, 2 qavat bo’lib yotadi, oldingi gruxning yuza qanotida: yumaloq pronator kaftni bilak tomoniga bukuvchi muskul (II-kaft suyagining asosiga yopishadi). Kaftning uzun muskuli, barmoqlarni bukuvchi yuza muskuli, kaftni tirsak tomonga bukuvchi, muskul no’xatsimon suyakka yopishadi. Chuqur qavatida bosh barmoqni bukuvchi uzun muskul (bosh barmoqning tirnoq falangasi asosiga yopishadi), barmoqlarni bukuvchi chuqur muskullari II-V- barmoqlarning tirnoq falangalarya asosiga yopishadi). Qo’l panjasinivg muskullari 3-gruppaga bo’linadi: bosh barmoq tepasining muskullari, o’rta gruppa, jim jiloq tepachasi muskullari. Bosh barmoqni uzoqlashtiruvchi, bukuvchi kalta muskul, bosh barmoqni jimjiloqqa qarshi qo’yuvchi va barmoqni yaqinlashtiruvchi muskul. O’rta gruppaga 4 ta chuvalchangsimon muskul (asosiy falangalarni bukadi, o’rta falangalar bilan tirnoq falangalarini yozadi). Jimjiloqni bukuvchi va yaqinlashtiruvchi kalta muskul. Oyoq muskullariga-chanoq, son, boldir va oyoq panjasi. muskullari kiradi. Chanoq ichki muskullariga: 1. Yonbosh-bel muskuli ikki qismdan: yonbosh va belning katta muskuli (XII -ko’krak umurtqasi bilan jami bel umurtqalarining ko’ndalang o’sig’idan va yon yuzalaridan boshlanadi) chov boylamiki tagidan son suyagining kichik kustiga yopishadi. Funktsiyasi: sonni bukadi, tashqariga aylantiradi, oyoq qimirlamay turganda, chanoqni va tanani oldinga bukadi. 2. Noksimon muskul dumg’azaning ichki yuzasidan botlanib kichik chanoq orqali

qo’ymich teshigi orqali chiqib son suyagiga yopishadi. Bu muskul son suyagini tashqariga aylantiradi. 3. Ichki yopqich muskul yonbosh suyagining yopqich teshigi atrofidan kichik qo’ymich teshigidan tashqariga chiqib songa yopishadi. Funktsiyasi: sonni tashqariga buradi. Chanoqning tashqi muskullari. 1. Dumbaning katta muskuli chanoq suyagining tashqi yuzasidan boshlanib son suyagining dumbog’i tegishli g’adir- budir joyiga yopishadi. Bu muskul sonni yozadi, tashqariga buradi, oyoqka tayanib turganda tepani rrstlaydi. 2-3. Dumbaning o’rta va kichik muskutxlari chanoq suyagining tashqi yuzasidan boshlanib son suyagiga yopishadi, sonni uzoqlashtiradi, oldingi tugamlari sonni. ichkariga orqadagisi tashqarita aylantiradi. 4.Sonning serbar fastsiyasini taranglashtiruvchi muskuli. Yonbosh suyagini oldingi tepa-o’tkir o’sig’idan boshlanib, sonning fastsiyasita qo’shiladi, sonni fastsiyasini taranglaydi, sonni bukadi. 5. Sonni kvadrat muskuli, qo’ymich do’mbog’i, son suyagiping kustlararo qirrasiga birlashtirib sonni tashqariga aylantiradi. 6. Tashqi yopqich muskul yopqich teshigi atrofidan boshlanib, yukoriga va orqaga qarab borib son suyagiga berkituvchi ichki muskul bilan birga yopishadi. Son muskullarini-oldingi, medial va orqadagi gruppalari bor. 1.Mashinachilar muskuli-eng uzun. Muskul bo’lib, lentga o’xshaydi. Yonbosh suyagining oldingi o’sig’idan boshlanib katta boldir suyaganing g’adir-budir joyiga yopishadi. Sonni bukadi. 2. Sonning 4 boshli muskuli uning 4 boshchasi bor: sonning to’g’ri, lateral va medial, muskullaridir. Sonning to’g’ri muskuli yonbosh suyakning oldingi pastki o’sig’idan boshlanadi, sonning serbar muskullari son suyagining oldingi ikki yonidan va orqadagi yuzalaridan boshlanadi, so’ngra sonning pastki uchida turtta boshga 1 ta pay bo’lib birlashadi, bu pay katta boldir suyagining g’adir-budir joyiga yopishadi. Payning bag’rida tizza qopqog’i bor. Funktsiyasi: yozadi, to’g’ri muskulli sonni bukadi. Sonning medial gruppa muskullariga: 1. Taroqsimon muskul, yaqinlashtiruvchi kalta uzun va katta muskullar va nozik muskul kiradi. Qov

suyagi bilan qo’ymich suyagini berkituvchi teshikni chegaralab turuvchi chegaralaridan boshlanib, son suyagining medial tomonga yopishadi. Oradagi gruppasi: 1. Yarim pay muskul-qo’ymich do’mbog’idan boshlanib, katta boldir suyagiga yopishadi, sonni yozadi, boldirni bukadi va ichkariga aylantiradi. 2. Yarim parda muskul-oldingi muskulni pastida payga o’xshab boshlanadi va katta boldirga yopishadi. 3. Sonning 2-boshli muskuli. Uzun boshchasi qo’ymich do’mbog’idan kaltasi son suyagidan boshlanib kichik boldirga yopishadi. Boldir muskullarini oldingi lateral va orqadagi gruppalariga: 1.Katta boldirning oldingi muskuli-ponasimon suyakka va birinchi kaft suyagining asosiga yopishadi. 2. Barmoqlarni yozuvchi uzun muskul. 3. Bosh barmoqni yozuvchi uzun muskul. Bu muskullar oyoq panjasini bir tomonga bukadi va barmoqlarni yozadi. Boldir muskullarining lateral gruppasiga kichik boldirning uzun kalta muskullari kiradi:.

O'xshashlar

Odam va uning salomatligi o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar

Odam va uning salomatligi laboratoriya mashg`ulotlari. o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish yo’llari

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “odam va uning salomatligi”dan dтs, o’quv dasturi va darsliklarning tahlili

Valeologiyaga kirish. Odam salomatligi haqida hozirgi zamon tushunchalari

Odam terisi va uning vazifasi