Odam gavdasi antropometriyasi - Tibbiyot - Referatlar

Odam gavdasi antropometriyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

Odam gavdasi antropometriyasi . Reja: 1 Antropometrik texnikaning umumiy tamoyillari. 2 Antropometrik tekisliklar, o`qlar, chiziqlar va nuqtalar. 3 Odam gavdasi o`lchamlari va shaklini xarakterlovchi belgilar. 4 Kiyim andozalashda ishlatiladigan antropometrik belgilar va antropometrik asboblar. 5 O`lchovlarni olish metodikasi , o`lchashlar dasturi.

1 Antropometrik texnikaning umumiy tamoyillari Yuqorida odam shaklining tashqi ko`rinishini aniqlovchi asosiy morfologik belgilarni ko`rib chiqamiz. Bu belgilarning kattaligi, jins va yoshga qarab o`zgaradi, o`zgaruvchanlik faqatgina ba‘zi o`lchamlardagina emas, balki mutanosiblik tiplarida va gavda tuzilishi tiplarida ham bo`ladi. Xilma-xillikni miqdoriy baholash uchun ma‘lumotlar miqdori bo`lishi zarur. Bu ma‘lumotlar aholini ommaviy tekshirishlar natijasida olinadi. Odam tanasining va uning alohida qismlarini o`lchashdan iborat antropometrik tekshirishlarning asosiy usullaridan biri antropometriya deyiladi. Antropometriya aholi tartibiga kiruvchi odamlarning konkret gruppalarining morfologik belgilarini tekshirish bilan shug`ullanadi. Odam gavdasi o`lchamlarini tekshirish natijalari o`tgan asrning oxirlaridan boshlab foydalaniladi. Hozirgi vaqtda antropometriya ma‘lumotlari klinik va sport meditsinasida, gavdaning jismoniy rivojlanishida, konstruktsiyasi, mutanosibligi va hokazolarning xususiyatlarini o`rganishda foydalaniladi. Odam gavdasining shakli o`lchamlari haqidagi ma‘lumotlar sanoatning turli tarmoqlarida muhim ahamiyatga ega. Amaliy antropologiyani bilmasdan turib, yengil sanoat tarmoqlari, jumladan tikuvchilik tarmog`i oldida turgan masalalarni yechish mumkin emas. Odam gavdasi formasi va o`lchamlari aholining turli gruppalari va ularning orasidagi variant ma‘lumotlar va bilimlar bo`lgandagina odam gavdasi formasi va o`lchamlariga mos kiyimni ko`plab ishlab chiqarish mumkin. Ma‘lumotlar antropometrik tekshiruvlar asosida olinadi. Tekshirishlar maxsus programma bo`yicha olib boriladi. Natijalar kiyim andozalash uchun o`lcham tipologiyasini ishlab chiqarishda foydalaniladi. Har bir antropometrik tekshirish o`z uslubiga ega.

a) Antropometrik uslub tamoyillari. To`g`ri ma‘lumotlar olish uchun o`lchashlar metodikasi ishlov berishni talab etadi. O`lchashlarni o`tkazayotgan shaxslar o`lchash texnikasini mukammal egallagan bo`lishlari kerak. Chunki bunda har bir nuqtaning aniqligi va o`lchash yullarining qat‘iyan o`xshashligi talab qilinadi. Gavda o`lchamlari o`lchanayotgan odamning holatiga bog`liq, shuning uchun barcha o`lchashlar bir xil holatga olib boriladi: a) O`lchanayotgan odam to`g`ri, hech qanday zo`riqmasdan, odatdagi qomatini saqlab turadi; b) Bosh aniq bir tekislikda belgilanadi; s) Qo`llar gavda bo’ylab pastga tushirilgan, barmoqlar pastga cho`zilgan; d) Oyoqlarning tizzalari to`g`ri, tovonlari birgalikda, oyoqlarining uchi ayrim holatda bo`ladi. e) O`lchashlar yalang`och gavda bo’ylab o`tkaziladi; f) Har bir odamni ikkita mutaxassis tekshiradi. Biri o`lchaydi, ikkinchisi esa yozib boradi. Yozayotgan kishi asbobning holati va o`lchanayotgan kishining turish holatini ko`rib turadi. 2 Antropometrik tekisliklar, o`qlar, chiziqlar va nuqtalar. Odam gavdasi fazoda qurilgan. Juda murakkab geometrik figura bo`lgan odam tanasini fazoda o`rganishda chiziqlar va tekisliklardan foydalaniladi.

Bosh chiziqlar – bu 3 ta: 1 ta vertikal, 2 ta gorizontal o`qlardir. Bu o`qlardan tashqari 3 ta tekislik bor: 2 ta vertikal va 1 ta gorizontal tekisliklar. Tekisliklar o`zaro perpendikulyardir. Frontal tekislik F – bu vertikal tekislik bo`lib, odam gavdasining old va orqa qismlariga bo`ladi. Sogital tekisligi S – (vertikal) odam gavdasini o`ng va chap qismlariga bo`ladi, (frontal) tekislikka perpendikulyar. Transversal (ko`ndalang) – gorizontal tekislik (F.S.ga perpendikulyar) va odam gavdasini yuqori va pastki qismlarga bo`ladi. Bu tekisliklarga odam gavdasida joylashgan nuqtalarni proektsiyalash mumkin. Bu antropometrik nuqtalardir. Nuqtalar orasidagi chiziqlar antropometrik chiziqlar deb ataladi. Antropometrik nuqta deb – odam gavdasida joylashgan va aniq ko`rinadigan do`nglik va chuqurlikka mos keladigan nuqtalarga aytiladi. Bu nuqtalar o`lchovlarni to`g`ri olishda mo`ljal bo`ladi. Quyidagi keltirilgan antropometrik nuqtalardan o`lchashda foydalaniladi. Antropometrik nuqtalarning joylanishi.

Shart - li belgi Nuqtalar nomi Joylanishi a Cho`qqi nuqtasi O`ng ko`zni pastki burchagi bilan quloq kesmasi gorizontaldan chetga chiqmagan holda boshning eng cho`qqi nuqtasi. b Bo`yin nuqtasi Yettinchi bo`yin umurtqasining o`tkir o`simta uchi. v Bo`yin asosi nuqtasi Bo`yinning aylana chizig`i yelka qiyaligi chizig`i bilan kesishgan nuqtasi. g O`mrov suyagining nuqtasi O`mrov suyagining to`sh suyagiga birikkan yuqori nuqtasi. d To`sh suyagi yuqorisidagi nuqta To`sh suyagi yuqorisidagi qirqimning o`rtasi. e To`sh suyagi o`rtasidagi nuqta To`sh suyagini o`rta chizig`ida to`rtinchi juft qovurg`alar uchi birikkan sathda joylashgan. j Yelka akromial nuqtasi Ko`krak akromial o`simtasining yon tomonidagi eng bo`rtgan nuqtasi. z Yelka nuqtasi Ko`krak suyagi akromial o`simtasining yuqoridagi cheti bilan yelka bo`g`imi sohasini ikkiga bo`lgan vertikal tekislik kesishgan joyi. i Tirsak nuqtasi Bilak suyagining tashqi tomonidagi yuqorigi uchi. k Ko`krak uchi nuqtasi Ko`krak bezining uchi. l Qirra nuqtasi Yonbosh suyagi qirrasining chetga eng ko`p chiqib turgan nuqtasi. m Tizza nuqtasi Tizza qopqog`ining markazi.

n Qo`ltiqning oldingi burchagi Qo`l pastga tushirilgan holda qo`ltiq chuqurchasining orqadagi cheti hosil qiladigan yoyning eng baland nuqtasi. o Qo`ltiqning orqa burchagi Qo`l pastga tushirilgan holda qo`ltiq chuqurchasining orqadagi cheti hosil qiladigan yoyning eng baland nuqtasi. p Dumba nuqtasi Dumbaning eng bo`rtik nuqtasi. r Yel chizig`ining balandlik nuqtasi. Biqinning ichga botib turgan joyida pastki qovurg`a bilan yonbosh suyagining oralig`ida joylashgan. 3 Odam gavdasi o`lchamlari va shaklini xarakterlovchi belgilar. Odam gavdasining shakli murakkab. Uning o`lchamlarini aniqlashda turli usullardan foydalaniladi. 1 – usul. Nuqtalar orasidagi masofani 3 tekisliklardan biriga proektsiyalab o`lchash ko`ndalang diametr yoki diametr deb ataladi. Bu ko`ndalang o`lchamlar gavda va uning alohida o`lchamlari uzunliklarini aniqlaydi. Gavdaning alohida o`lchamlari nuqtalarning yerdan o`lchangan balandligining ayirmasi kabi topiladi. Bundan tashqari, bu usulda old-orqa proektsion diametrlari bor. Bularning ko`krak, bel, emizak nuqta va h.k. past balandligidagi chiziqlar. Ko`ndalang proektsion diametrlar bo`lib, bular bel, son, ko`krak, bo`yin va h.k. diametrlardir. Bu o`lchamlarning hammasi chiziqli o`lchamlar deyiladi. Bu o`lchamlar 3 ta tekislik sistemasida aniqlanadi. 2 – usul.

Ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofani topish. Bu o`lchashlar to`g`ri (skvoznoy) diametrlar nomini olgan. Masalan: 2 ta akromial nuqtalar orasidagi masofa – chanoq kengligining diametri hisoblanadi. 3 – usul. O`lchash tana sirti bo`ylab o`tkaziladi, yoyli o`lchash. Bu bel, son, bo`yin va h.k. aylanasi. Bundan tashqari, bu yerga tana sirti bo`ylab, o`lchanuvchi ko`krak, orqa kengliklari, orqaning belgacha uzunligi kabi ko`ndalang va bo`ylama o`lchamlar kiradi. Bular antropometrik o`lchamlardir. 4 Kiyim andozalashda ishlatiladigan antropometrik belgilar va antropometrik asboblar. Kiyim andozalashda o`lchov belgilari kishi jussasidan o`lchanadi. O`lchov belgilarini to`g`ri aniqlash uchun antropometrik nuqtalarga belgi qo`yib chiqish zarur. O`lchov belgilari quyidagilarga bo`linadi: 1. Bo`ylama: (uzunliklar: oldning belgacha uzunligi, yeng uzunligi, buyumning uzunligi); 2. Ko`ndalang: (kengliklar: orqa ko`krak kengligi, yelka qiyaligi kengligi va h.k.); 3. Aylanalar: (bel aylanasi, 1-, 2-, 3-ko`krak aylanasi, bo`yin aylanasi va h.k.); 4. Diametrlar: (bo`yin, ko`krak, bel diametrlari, olddan va yon tomondan ko`rinishi);

5. Proektsion o`lchovlar: korpusning holati, bel uymasi, yelka balandligi va h.k.). Ushbu o`lchovlar belgilarini olishda ishlatiladigan asboblar quyidagilardir: 1. Bo`y o`lchagich (uzunlik o`lchovlarini oladi, turgan, o`tirgan, yotgan (emizikli yoshda) bo`yni o`lchaydi); 2. Antropometr – bo`ylama va kenglik o`lchovlarini olishda xizmat qiladi. 3. Yug`on tsirkul – diametrlarni o`lchashda ishlatiladi; 4. Ganiometr – gavda harakatlanganda hosil bo`ladigan o`lchamlarni aniqlashda ishlatiladi; 5. Santimetrli lenta – aylana o`lchovlarini aniqlashda ishlatiladi; 6. Proektsion o`lchovlarni aniqlashda ishlatiladigan bir qancha uchburchak lineykalar ishlatiladi.

20-rasm. Proeksion o’lchamlarni 19-rasm. Antropometrik asboblar. o’lchaydigan chizg’ichlar: a-goniometr; b-yo’g’on sirkul a-goniometr chizg’ich;b,d- bel

chuqurliklarini o’lchash uchun chizg’ichlar;e-kurak botiqligini o’lchash uchun chizg’ich 5 O`lchovlarni olish metodikasi. Ayollarning o`lchovini poyafzalsiz, trusi va ko`krak pechda olinadi. O`lchov olish vaqtida gavda muayyan vaziyatni egallashi, ya‘ni kishi erkin, to`g`ri turishi hamda qomati odatdagi vaziyatni egallashi odatdagi holatida saqlashi lozim: Qo`llar pastga tushirilgan, tovonlar juftlangan, oyoqlarning uchini oralig`i 15-20 sm. nuqtalarning balandlik o`lchovini olish vaqtida bosh shunday holatni egallash kerakki, o`ng ko`zning pastki burchagi bilan quloq kesmasi gorizontaldan chetga chiqmasligi lozim. Nuqtalarning balandligi martin sistemasidagi ixcham metall antropometr bilan o`lchanadi. Aylanalarni, yoysimon, ko`ndalang hamda bo`ylama o`lchovlarini olish uchun santimetrli tasma qo`llaniladi. To`g`ri diametrli katta yug`onligi tsirkuli yordamida o`lchanadi. Umurtqa pog`onasining egriligini va bel chizig`ini chuqurligini xarakterlaydigan proektsiya o`lchovlari shtangentsirkul yordamida o`lchanadi. Jussa o`lchovlari quyidagi bosh harflar bilan belgilanadi: B – balandliklar;

U – uzunliklar; A – aylanalar; B – bo`y; S – yarim aylana; K – kengliklar; M – markaz nuqtalari orasidagi masofa; D – diametrlar. O`lchovlarning ifodasi va o`lchov joylari. GOST bo`yicha o`lchov- larning nomeri O`lchovlarning nomi O`lchovla rning shartli belgilari O`lchovlarning ifodasi va o`lchov joylari 1 2 3 4 1 Bo`y (rost) kalla suyagidagi eng yuqori nuqtaning balandligi B Poldan kallaning yuqori nuqtasigacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi. 2 Bo`yin asosidagi nuqtaning balandligi B b.a.n. Poldan bo`yin asosidagi nuqtagacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi. 3 Yelka nuqtasining B a.n. Poldan yelka nuqtasigacha masofani

balandligi vertikal bo`yicha o`lchanadi. 4 Ko`krak bezlari uchining balandligi B.K. uchi Poldan ko`krak bezlari uchigacha masofani vertikal bo`yicha o`lchanadi. 5 Bel chizig`ining balandligi B bel.ch. Poldan bel chizig`igacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi. 6 Bo`yin nuqtasining balandligi B b.n. Poldan bo`yin nuqtasigacha vertikal bo`yicha o`lchanadi. 7 Dumba osti burmasining balandligi B b.n. Burmasining o`rtasigacha vertikal bo`yicha o`lchanadi. 8 Bo`yin aylanasi A bo`yin Santimetr tasmaning ostki chetini bo`yin nuqtasigacha yotqiziladi. Yondan va olddan tasma bo`yin asosida o`tib, o`mrov nuqtasidan biriktiriladi. 9 Ko`krak aylanasi, birinchi A k.1. Tasma ko`kraklarga yotqiziladi. Orqadan tasma gorizontal holatda ustki cheti bilan qo`ltiq chuqurligining orqa burchaklariga urinib, qo`ltiq chuqurligidan o`tadi. Olddan tasma ko`krak bezlari ustidan o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi. 10 Ko`krak aylanasi, ikkinchi A k.2. Tasma ko`kraklarga gorizontal yotqiziladi. Ustki cheti bilan qo`ltiq chuqurligining orqa burchaklariga urinib, qo`ltiq tagidan ogma ravishda o`tadi. Olddan tasma ko`krak bezlarining uchidan o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi. Birinchi va ikkinchi ko`krak aylanalari orqada tasmani siljitmay birin-ketin

uzluksiz o`lchanadi. 11 Ko`krak aylanasi, uchinchi A k.3. Tasma tana atrofidan ko`krak nuqtalari ustidan gorizontal bo`yicha o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi. 12 Bel aylanasi A bel Tasma tana atrofida bel chizig`i sathidan o`tishi kerak. 13 Son aylanasi qorin chizig`i bilan A son Tasma dumba nuqtalaridan gorizontal o`tib, qorin chizig`ini egilgan plastina yordamida hisobga oladi. 14 Yon tomondan bel chizig`idan polgacha masofa U yon.bel. Bel chizig`ining balandlik nuqtasidan yon sathi bo`yicha kichikroq nuqtalar o`tib, polgacha vertikal o`lchanadi. 15 Old tomondan bel chizig`idan polgacha masofa U b.o.p. Bel chizig`idan qorin chizig`i ustidan polgacha vertikal bo`yicha o`lchanadi. 1 2 3 4 16 Yelka aylanasi A ye. Yelka o`qiga perpendikulyar bo`yicha o`lchanadi. Tasmaning ustki cheti qo`ltiq chuqurligini orqa burchaklariga urintirib, qo`lni tashqi sathidan biriktiriladi. 17 Yelka qiyaligining kengligi K ye.k. Bo ` yin asosidagi nuqtadan yelka qiyaligi o ` rtasidan yelka nuqtasigacha o ` lchanadi . 18 Old o`mizning balandligi B o.u. Bo ` yin nuqtasidan bo ` yin asosini nuqtasi ustidan ko ` krak aylanasi birinchigacha o ` lchanadi . 19 Ko`krak balandligi B k. Bo ` yin nuqtasidan bo ` yin asosidagi nuqta ustidan ko ` krak uchi nuqtasigacha

o ` lchanadi . 20 Oldning bel chizig`igacha uzunligi U old.bel. Bo ` yindagi nuqtadan bo ` yin asosidagi va ko ` krak uchi nuqtasi ustidan bel chizig ` igacha o ` lchanadi . 21 Orqaning bel chizig`igacha uzunligi (ko`krak chizig`ini hisobga olib) U bel.orq. Bel chizig ` idan bo ` yindagi nuqtagacha ko ` kraklar chizig ` iga qo ` yilgan ingichka plastina ustidan umurtqa pog ` onasi bo ` yicha o ` lchanadi . 22 Orqaning bel chizig`idan bo`yin asosidagi nuqtagacha uzunligi U bel.orq.1 Bel chizig`idan bo`yin asosidagi nuqtadan umurtqa pog`onasiga parallel o`lchanadi. 23 Bo`yin asosidan bel chizig`igacha old tomondan o`lchanadi. U bel.old.1 Bo ` yin asosidagi nuqtadan ko ` krakdagi nuqta ustidan bel chizig ` igacha o ` lchanadi . 24 Ko`krak kengligi K k. Tasmani ko`krak bezlari ustiga gorizontal qo`yib, qo`ltiq chuqurligini oldi burchaklaridan ko`tarilgan vertikallargacha o`lchanadi. O`lchovni yarmi yoziladi. 25 Ko`krak bezlari uchlari oralig`i M k. Tasmani gorizontal holda ushlab, ko`krak bezlari uchlari oralig`idagi masofa o`lchanadi. O ` lchovni yarmi yoziladi . 26 Orqa kengligi K orq. Tasmani gorizontal holda ushlab, qo`ltiq chuqurliklarini orqa burchaklari oralig`i kuraklar ustidan o`lchanadi.

O`lchovni yarmi yoziladi. 27 Bel chizig`idan o`tirg`ich sathigacha masofa U u. O`lchov bel chizig`idan o`tirg`ich gorizontal sathigacha yon tomondan o`lchanadi. O`lchovi olinadigan kishi qattiq o`tirg`ichli stulda o`tirishi lozim. 28 Qo`lni tirsakkacha uzunligi U k.tir. Yelka nuqtasidan tirsak nuqtasigacha masofa. 29 Qo`lning vertikal diametri D vk. « Yelka nuqtasining balandligi o ` lchov qiymatidan » « qo ` ltiq chuqurligining orqa burchagi balandligi » o ` lchov qiymatini ayirish bilan aniqlanadi . 1 2 3 4 30 Bel chizig`idan tizzagacha masofa U b.tiz. «Bel chizig`ining balandligi o`lchov qiymatidan» «tizza nuqtasining balandligi» o`lchov qiymati ayriladi. 31 Gavda holati X gavda Bo`yin nuqtasidan ko`krak chizig`iga vertikal urinma tekislikkacha bo`lgan masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi. 32 Bel chuqurligi birinchi C h bel.1 Kuraklar chizig`iga vertikal urinma tekisligidan bel chizig`iga qo`yilgan chiziqqacha masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi. 33 Bel chuqurligi ikkinchi C h bel.2 Dumba nuqtasiga vertikal urinma tekisligidan bel chizig`iga qo`yilgan chizgichgacha masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi. 34 Ko`krak aylanasi ikkinchini old-orqa D O`lchov ko`krak aylanasi sathida antropometr yordamida olinadi.

diametri old.orq. Antropometrning yuqorigi shtangasi ko`krak bezlarining eng baland nuqtalari ustiga ikkinchisi esa kurak suyaklari turtib chiqqan nuqtalari ustiga qo`yiladi. Hamma o`lchovlar 1 mm.gacha aniqlikda o`lchanadi. O`lchov belgilarini olishdan oldin bo`yin asosi, yelka, bel chizig`idagi nuqta va h.k. antropometrik nuqtalar belgilanadi. Belgilashdan so`ng o`lchanadigan odam dastlabki holatda turadi. O`lchashlar odatda yuqoridan boshlanadi. Qushaloq nuqtalar o`ng tomondan aniqlanadi. Ommaviy antropometrik tekshirishlardan har bir kishini o`lchash eng kam vaqt egallashiga intilish kerak, chunki o`lchanayotgan kishining charchashi uning holatiga ta‘sir qiladi. Bu hol har qanday programma tuzilayotganda hisobga olinadi. O`lchashlar dasturi. Har bir tekshiruv o`lchashlar programmasi bo`yicha o`tkaziladi. Programmaga qo`yilgan masalani yechishda zarur bo`lgan belgilar kirgiziladi. Masalan: gavdaning umumiy o`lchamlarini o`rganish uchun uzunligini, ko`krak 1- aylanasini va massasini o`lchash kifoya qiladi, yana ham to`laroq xarakterlash uchun esa programmaga gavda alohida qismlari o`lchovi kirgiziladi. Masalan, muskulaturaning rivojlanganligi, yog` qatlamining mutanosibligi va h.k.

Gavdaning mutanosibligini aniqlashda gavdaning, qo`l-oyoqlarning, tananing, korpusning uzunligi, yelka, chanoqning ko`ndalang diametrini va h.k.larni bilish zarur. Programmani qayd etish uchun quyidagi: yuqori, yuqori ko`krak, yelka va h.k. nuqtalarni o`lchash zarur. Oddiy programma uchun tanadagi aylanalar o`lchanadi. Murakkabroq programmalar uchun qo`l-oyoqlarning aylanalari qo`shimcha olinadi. Mutanosiblik tiplarini o`rganish uchun programmaga gavdaning umumiy o`lchovlarini aniqlovchi belgilar (chiziqli yoyli) mutanosiblikni o`lchovchi belgilar kiritiladi. Qomatni o`rganishda programmaga umumiy belgilar bilan bir qatorda umurtqa egilganligining kattaligi va darajasi kiritiladi. O`lchovlar tipologiyasi tuzilishiga asos qilib olinadigan katta yoshdagi odamlarni o`lchash programmalari kompleks programmalardir. Bular: 17 521 – 72, 17522-72, GOSTlardir. Unga gavdaning umumiy o`lchamlarini aniqlovchi belgilar, mutanosiblikni aniqlovchi bir qator belgilar kiritilgan. Bolalar o`lcham tipologiyasini tuzishda qisqartirilgan sonli o`lchovli programma ishlatiladi (17916 – 72, 17 917 – 72 GOSTlar). Qisqartirilgan programma bir yoshgacha bo`lgan bolalarni tekshirishda ishlatiladi. Ba‘zi xil kiyimlarni tayyorlashda turli harakatlarda o`lcham belgilarining o`zgarishini bilish zarur. Bu programmaga kiritilgan belgilar statikada va dinamikada o`lchanadi.

Adabiyotlar: 1.Дунаевская Г.Н., Коблякова В.Б. , Ивлева Г.С .Размерная типология населения с основами анатомии и морфологии , Москва, Легкая индустрия, 1975. 2. Синельников Р.Д. Учение о костях, суставах, связках и мыщцах. Атлас анатомии человека. , Москва, Госмедиздат, 1978 ; 3. Babayeva R . X “ Amaliy antropologiya asoslari va biomexaniqa ” fanidan darslik T . “ Voris - nashriyot ”2009

O'xshashlar

Odam askaridasi

Odam terisi va uning vazifasi

Odam va uning salomatligi fani

Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi

Odam va uning salomatlig o’quv kursidan yillik