Nafas olish a`zolarining anatomo-fiziologik xususiyatlari - Tibbiyot - Referatlar

Nafas olish a`zolarining anatomo-fiziologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

206.076171875 KB

Ko'chirib olish

Nafas olish a`zolarining anatomo-fiziologik xususiyatlari Odam va har bir boshqa tirik organizm tashqi muhitdan kislorod qabul qilib, karbonat angidrid gazini chiqarib turishi nafas olish deb ataladi. Nafas olish har bir tirik organizmning hayoti uchun eng zarur fiziologik jarayon hisoblanadi. Nafas olish jarayoni quyidagi qismlardan iborat: 1. O'pka alveolalari va tashqi muhit o'rtasida kislorod va karbonat angidrid almashinuvi (tashqi nafas olish). 2. O'pka alveolalari va o'pkaning kapillyar qon tomirlari o'rtasida kislorod va karbonat angidrid almashinuvi. 3. Qon va to'qimalar o'rtasida kislorod va karbonat angidrid almashinuvi (ichki nafas olish).Nafas olish orqali tashqi muhitdan qabul qilingan kisJorod ishtirokida hujayra va to'qimalarda oqsil, yog' va uglevodlar oksidlanib, energiya hosil qiladi. Hujayra va to'qimalardagi barcha hayotiy jarayonlar (qo'zg'alish, harakatlanish, ko'payish) ana shu energiya hisobiga amalga oshadi. Bu hayotiy jarayonlar nati¬jasida hosil bo'lgan karbonat angidrid gazi hujayra va to'qimalardan qonga o'tib, o'pkalar orqali tashqi muhitga chiqariladi. Nafas olish a'zolarining tuzilishi Nafas olish a'zolariga: burun bo'shlig'i, hiqildoq, kekirdak (traxeya), bronxlar, o'pkalar va plevra pardalari kiradi (1-rasm). Burun bo'shlig'i . Burun bo'shlig'i yuqori, pastki va ikkita yon devordan tashkil topgan. Burun bo'shlig'i o'rtasidan ikkiga bo'lingan. Uning ichki yuzasi shilimshiq parda bilan qoplangan. Bu pardada juda ko'p mayda bezchalar bo'lib, ulardan shilimshiq suyuqlik ajraladi. Shilliq parda mayda qon tomirlari va nerv tolalariga boy. 1

1-rasm. Nafas a'zolarining tuzilisbi. 1- burun bo'shlig'i; 2- halqum; 3- hiqildoq; 4- kekirdak (traxeya); 5¬bronxlar; 6- bronxiolalar (mayda bronxlar); 7- alveola pufakchalari; 8- alveola bo'shlig'i; 9- alveolalar atrolini o'rab turgan mayda kapillyar qon tomirlar; 10- plevra pardasi; 11- diafragma. riga boy. Burun bo'shlig'ining oldingi qismida mayda tukchalar bo'ladi. Ular nafas olinadigan havo tarkibidagi chang zarrachalarini tutib qolib, organizmni himoya qilish vazifasini bajaradi. Nafas olganda tashqi muhitdan kirgan havo burun bo'shlig'i orqali o'tganda iliydi, namlanadi va chang zarrachalaridan tozalanadi. Shundan keyin bu havo halqum orqali hiqildoqqa o'tadi. Hiqildoq. Hiqildoq IV-VI bo'yin umurtqalari ro'parasida joylashgan. U old tomondan til osti suyagi muskullari va teri, yon tomondan qon tomirlari va nerv tolalari hamda qalqonsimon bez bilan chegaralangan. Hiqildoq havo o'tkazuvchi nafas yo'li vazifasini bajarishdan tashqari, u tovush hosil qiladigan ovoz apparati 2

hamdir. Uning ichki qavati tuldi shilimshiq pardadan iborat, devori esa tog'ay va muskullardan tashkil topgan. Ichki qavatining o'rtasida tovush boylamlari va muskullari joylashgan bo'lib, ularning harakati, qisqarishi va bo'shashishi natijasida ovoz teshiklari ochilishi yoki yopilishi orqali tovush hosil bo'ladi. Hiqildoq uzuksimon, qalqonsimon, hiqildoq usti kabi uchta yirik tog'aydan va uch juft mayda tog'aydan tashkil topgan. Hiqildoqda uch guruh muskullar bo'lib, ularning bir guruhi tovush teshigini kengaytiradi, ikkinchi guruhi toraytiradi, uchinchi gu¬ruhi tovush boylamlarini taranglashtiradi. Hiqildoqdan havo uning pastki qismiga tutashgan nafas yo'liga, ya'ni kekirdakka o'tadi. Kekirdak (traxeya) va bronxlar. Kekirdak hiqildoqning pastki qismidan, ya'ni VI- VII bo'yin umurtqalari ro'parasidan boshlanib, V ko'krak umurtqasi ro'parasigacha davom etadi va shu joyda o'ng va chap bronxlarga bo'linadi. Uning uzunligi odamning bo'yiga qarab, 9-13 srn gacha yetadi. Kekirdakning devori 16-20 ta aylanasimon tog'aylar va paylardan tashkil topgan. Aylanasimon tog'aylarning orqa qismi silliq muskullardan iborat. Kekirdakning ichki qavati tuksimon shilliq pardadan tashkil topgan bo'lib, unda mayda bezchalar joylashgan. Ulardan ajralgan suyuqlik havoni namlab o'tkazadi. Tuksimon silliq parda esa havodagi chang zarrachalarini ushlab qolib, tashqariga chiqarib yuboradi. Bronxlar. V ko'krak umurtqasi ro'parasida kekirdakning ikkiga (o'ng va chap bronxlarga) bo'linishidan hosil bo'ladi. Bronxlar o'pka to'qimasiga kirib, xuddi daraxt shoxiga o'xshab, juda ko'p mayda bronxchalarga tarmoqlanadi va born-born alveola pufakchalarini hosil qiladi. Kekirdak va bronxlar nafas yo'li hisoblanib, ular havoni ilitib, namlab, mayda chang zarrachalaridan tozalab, o'pka alveolalariga o'tkazadi. O'pka. O'pka bir juft bo'lib (o'ng va chap o'pka), konussimon tuzilgan. Ular ko'krak qafasining ikki tomonida joylashgan.O'ng va chap o'pkaning o'rtasida kekirdak, qizilo'ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. O'ng o'pka chap o'pkadan kattaroq bo'lib, u yuqorigi, o'rta va pastki bo'lakdan iborat. Chap o'pka esa yuqorigi va pastki bo'lakdan tashkil topgan. O'pkalar pastki 3

tomondan diafragma, orqa tomondan umurtqa pog'onasi, oldingi tomondan to'sh suyagi va atrof tomondan qovurg'alar bilan chegaralangan. O'pka to'qimasi daraxtsimon shakldagi o'rtacha, mayda va eng mayda bronxchalardan hamda pufakchasimon alveolalardan tashkil topgan. O'pka to'qimasi bronxlar va alveolalardan tashkil topganligi tufayli, u g'ovaksimon tuzilgan bo'ladi. O'pka alveolalarida gaz almashinuvi jarayoni kechadi. Ulaming dev'1ri bir qavatli epiteliy to'qimasidan iborat bo'lib, atrofi mayda qon tomirlari - kapillyarlar bilan to'rsimon shaklda o'ralgan. Alveolalarning soni ikkala o'pkada 750 mln atrofida bo'ladi. Alveolalarning umumiy sathi 100 m kvni tashkil qiladi. Ular yuzasining bunday katta sathga ega bo'lishi o'pka bilan tashqi muhit o'rtasida hamda alveolalar bilan qon o'rtasida gazlar almashinuvi tczlashuvini ta'minlaydi. O'pkalar tashqi tomondan plevra pardasi bilan o'ralgan. U ikki qavatdan (ichki va tashqi) iborat bo'lib, ular orasida torgina plevra bo'shlig'i hosil bo'ladi. Plevra bo'shlig'i ichidagi bosim atmosfera bosimiga nisbatan kam, ya'ni manfiy bo'ladi. Bu esa nafas olgan paytda o'pka to'qimasining kengayishiga va undagi alveolalarga havo kirishiga, nafas chiqarganda esa torayib, alveolalardagi havoni qisib chiqarishga imkon beradi. O'pkalar katta qon aylanish doirasidan kelgan bronxial arteriya tomiri orqali oziqlanadi. Kichik qon aylanish doirasining tomirlari, ya'ni o'pka arteriyalari va o'pka venalari o'pka to'qimasini oziqlantirishda ishtirok etmaydi. Bu tomirlardagi qon o'pka alveolalariga o'zidagi karbonat angidridni berib, ulardan kislorod qabul qiladi, ya'ni venoz qon arterial qonga aylanadi. 4

Утки p б po н x ит Ca б a би : O д a тд a a нтиб a кт ep и a л д a в o т a л a б этм a йдиг a н ви pyc ли инф e кция . Ўткир бронхит келиб чиқиш сабаблари ва хос белгилари I. А гриппи вируси - Ҳар 3 йилда 1 марта бутун мамлакатларни қамраб олувчи катта эпидемиялар; клиник ифодаланган гриппнинг энг кўп сабабчиси; касалликнинг оғир кечиши, эпидемия вақтида ўлим кўрсатгичи юқори бўлади II. В гриппи вируси - Ҳар 5 йилда 1 марта бўлувчи эпидемия; А вирусдан кўра пандемиялар камроқ ва касалликнинг кечиши енгилроқдир III. 1-3 турдаги парагрипп - Бир-бири билан эпидемиологик нуқтаи-назардан боғлиқ бўлмаган, яккаланган ҳолатлар IV. Аденовирус - Бир-бири билан эпидемиологик нуқтаи-назардан боғлиқ бўлмаган, яккаланган ҳолатлар V. Пневмококклар - Ўрта ёшли беморлар ва қарияларда кузатилади. Тўсатдан бошланади. Юқори нафас йўллари зарарланиши белгилари аниқланади VI. Микоплазмалар - 30 ёшдан катталарда учрайди. Эрта босқичлардаёқ юқори нафас йўллари зарарланиши белгилари, қуруқ йўтал пайдо бўлади. VII. Haemophilus influenzae -Тамаки чекувчилар ва сурункали бронхитли беморлар VIII. Moraxella catarhalis - Сурункали бронхитли ва иммунтанқисли беморларда 5

Taшxиcлaш: лaбopaтop тeкшиpyвлap - aгap бpoнxит бaктepиaл этиoлoгияли булca, кoндa C-peaктив oкcилнинг купaйиши. Kукpaк кaфacи peнтгeн тeкшиpyви кyйидaги хoллapдa тaвcия этилaди: юкopи нaфac йуллapи зapapлaниши бeлгилapи булмaca, лeкин дaвoмий иcитмa булca, бeмop yмyмий хoлaтидa узгapишлap aниклaнca, acocий кacaллик (УCOK, бpoнxoэктaзлap, КД) булca; oxиpги 1 йил ичидa зoтилжaм уткaзгaн eки кacaллик yзoк вa oдaтдaгидaн бoшкaчa дaвoм этca. УAB тaктикacи: йутaлгa кapши пpeпapaтлap: йутaл жиддий нoкyлaйлик кeлтиpca (м-н, yйкy бyзилиши); кypyк йутaлдa бeтa-aдpeнoмимeтиклap ингaляцияcи мaкcaдгa мyвoфикдиp. Бpoнxитнинг oгиp кeчишидa, пнeвмoкoккли зoтилжaм pивoжлaниши мyмкинлигини eддaн чикapмacдaн, пeнициллинлap, мaкpoлидлap, цeфaлocпopинлap билaн дaвoлaш лoзим. 6

Surunkali bronxitlar Nafas a`zolarining surunkali nospesifik kasalliklari bo’lgan bemorlar tuberkulyoz bilan kasallanish xavfi yuqori bo’lgan shaxslar kontingentini tashkil qiladi. O’pkaning surunkali nospesifik kasalliklari ko’pincha umumiy immun reaksiyalar susayishi fonida kechadi va o’pkada lokal (mahalliy) immunitetning turli-tuman buzilishlari bilan kuzatiladi. Shunga bog’liq holda tuberkulyoz bilan kasallanish xavfi haqiqatdan oshib bormoqda. O’pkaning nospesifik yallig’lanishli kasalliklari ko’pincha uzoq muddat kechuvchi tuberkulyoz bilan asoratlanadi, so’ngra esa uning tuzalishi ko’pincha o’pkadagi tuberkulyozdan keyingi qoldiq o’zgarishlar bilan birga kuzatiladi. Tuberkulyoz bemorlari o’pka to’qimasi va bronxlarida nospesifik yallig’lanish jarayonlarining paydo bo’lishi bronxlarning fibrozli deformasiyasi va drenaj funksiyasi buzilishi bilan bog’liq. Nospesifik yallig’lanish tarqoq va ayniqsa fibroz-kavernali hamda sirrotik tuberkulyozning doimiy morfologik va klinik komponenti hisoblanadi. Bunday yallig’lanish jarayonining kuchayib borishi kasallikning o’lim bilan tugashining sabablaridan biri hisoblanadi. Е mirilish yoki kaverna bo’shlig’ini drenajlovchi bronxni turli darajadagi shikastlanishi bilan kuzatiladigan bronxit desiruktiv o’pka tuberkulyoziga olib keladi. Bronx yorig’i shilliq qavat infil`trasiyasi yoki chandiqli stenoz hisobiga ko’pincha toraygan bo’ladi. Tuberkulyozda kuzatiladigan odatdagi surunkali bronx-o’pka nospesifik yallig’lanish kasalliklari bo’lib surunkali bronxit, bronxoektazlar, emfizema, cho’zilgan pnevmoniya hisoblanadi. Faol tuberkulyoz bilan xasta bemorlarda nospesifik yallig’lanishning qo’shilishi yo’talning kuchayishi, hansirash, sianoz paydo bo’lishi bilan namoyon bo’lishi mumkin. Bunda balg’am mifdori ko’payadi, unda turlicha patogen mikroflora 7

kuzatiladi. Tana harorati oshadi, umumiy qon tahlilida leykositoz, EChT oshishi kuzatiladi. Nospesifik yallig’lanish bilan asoratlangan faol tuberkulyozli bemorlarda spesifik kimyoterapiya kuchaytirilgan bo’lishi lozim. Nospesifik yallig’lanish jarayonlarini cheklash uchun keng ta`sir spektrli antibiotiklarni tavsiya etishda ularning tuberkulyozga qarshi preparatlar bilan o’zaro ta`sirini hisobga olishga to’g’ri keladi. O’pkasida tuberkulyozdan keyingi qoldiq o’zgarishlari mavjud bemorlar surunkali bronxitda va ayniqsa bronxoektazlar sohasida yallig’lanish mavjud bo’lganda balg’amli yo’tal, qiyin nafas olish yoki nafas chiqarish bilan kechadigan hansirashga shikoyat qilishadi. О datda bu klinik belgilar ilgari tuberkulyoz o’tkazmagan bemorlardagiga nisbatan kamroq namoyon bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, bu xususiyat nospesifik yallig’lanishning ko’p hollarda o’pkaning yuqori bo’laklarida joylashishi va balg’amning drenajlanishi hamda ajralishi uchun yaxshi sharoit bo’lishi bilan bog’liq. Ba`zan tuberkulyozdan keyingi o’zgarishlar sohasida yuzaga kelgan o’tkir pnevmoniya yaqqol intoksikasiya simptomlari va abssesslanishning klinik manzarasi bilan kechadi. Bunday hollarda balg’amda MBT ning bir martalik topilishi har doim ham o’pkada tuberkulyoz jarayonining qo’zg’alganidan dalolat beravermaydi, balki bu nofaol tuberkulyoz o’chog’idagi o’pka to’qimasining parchalanishi natijasi bo’lishi mumkin. Pnevmoniya va tuberkulyoz residivlanishi yoki qo’zishining qiyosiy tashxisida shuni hisobga olish kerakki, pnevmoniya nisbatan o’tkir, hansirash va sezilarli miqdordagi nam xirillashlar bilan kuzatiladi. Bunda ajralayotgan balg’am miqdori ko’payadi, u yiringli tus oladi va nospesifik patogen mikrofloraga ega bo’ladi, keng ta`sir spektrli antibiotiklar tezda o’z ta`sirini ko’rsatadi. 8

Bronxial astma Bronxial astma, etiologiyasi va patogenezi, belgilari, davolash va profilaktikasi Bronxial astma Bu kichik bronxlar kovagining torayishi natijasida to'satdan paydo bo'ladigan surunkali kasallik. Bo'g'ilib qolish va nafas chiqarishning qiyinlashuvi bilan harakterlanadi. Etiologiyasi va patogenezi. Kasallikka bronxlar funksiyasi nerv regulyasiyasining buzilishi sabab bo'ladi. Belgilari. Bronxial astma xuruji ko'pincha, to'satdan boshlanadi. Ba'zan xurujdan avval ko'krak qisilib, umumiy darmonsizlik seziladi. Kasallik xuruj qilganda bemor nafas olishini yengillashtirish maqsadida o'tiradi va karovot qirrasi yoki biror qattiq narsaga tayanib mahkam ushlab oladi. Bronxial astmaga tashxis qo'yish qiyin emas. Tipik ko'rinishdagi xurujda, nafas chiqarish qiyinlashib, bo'g'ilish, eozinofiliya, Sharko-Leyden kristallari, balg'amda krushman spirallari kuzatilishi, allergenlar bilan kontaktda bo'lishi kasallikka aniq tashxis qo'yishga asos bo'ladigan belgilardir. Davolash va profilaktikasi. Kasallik xurujlari oralig'idagi davrlarda davo keyingi xurujlarni oldini olishga qaratiladi. Xuruj qilganda hamshira, vrach kelguncha bemor ahvolini yaxshilash choralarini ko'rishi, kiyim boshini yechishi, xona havosini yangilab turishi lozim. Aksariyat hollarda teri ostiga adrenalin 0,3-0,7 ml yuborish yaxshi natija beradi. Ba'zi bemorlar terisi ostiga 5% li efedrin eritmasidan 1 ml in'yeksiya qilinadi. Efedrin bilan adrenalin eritmasi qo'shib yuborilsa kuchi uzoq muddatga saqlanadi. Bundan tashqari kasallik xurujini bartaraf etishi uchun, venaga 2-3%li eufillin eritmasidan 7-10 ml yuboriladi. 9

Зотилжам Ҳозирги кунда болалар ўртасида пневмания ( зотилжам ) касаллиги ортиб бормоқда . Пневмания касаллиги ўпка тўқималарини ўткир яллиғланиши билан кечадиган бўлиб , болаларда оғир ўтиши билан характерлидир . Бу хасталик кўпроқ 3 ёшгача бўлган болаларда кузатилади . Рахит , эксудатив диатез , камқон , озғин , сунъий овқатлар билан ўсаётган болалар касалликка ўта берилувчан бўладилар . Айниқса , чақалоқларда , нимжон болаларда ўта оғир ўтиши кузатилади . Бу касаллик баҳор , куз ва қиш ойларида кўп учраб , вируслар , микроблар , замбуруғлар чақиради . КАСАЛЛИКНИНГ БЕЛГИЛАРИ Бурун оқиш , битиш , йўтал , ҳароратнинг кўтарилиши , безовталик , яхши ухламаслик , яхши эммаслик хасталикнинг асосий белгиларидир . Бир ёшгача бўлган болаларда йўтал кучайиб , кўнгил айниши , хансираш , бурун катакларининг керилиши , бурун юз учбурчаклари кўкариш , нафас олиш ва чиқариш қийинлашиши , ҳароратнинг юқори даражага чиқиши , нафас олишида кўкрак қафасини пастки қисми ичига тортилиши кузатилади . Баъзан чала , нимжон , ўта қувватсиз болаларда ҳароратни кўтарилмаслиги , она кўкрагини олмаслиги , оғиздан кўпик чиқариши , тери ранги ўта оқариб , оёқ - қўлларини совуш ҳолатлари ҳам юз бериши мумкин . КЕРАКЛИ МАСЛАҲАТЛАР Болаларда юқоридаги каби белгилар кузатилса , ота - оналар бепарво бўлмасдан шифокорга мурожаат қилишлари лозим . Акс ҳолда зотилжам белгилари кучайиб , болани оғир ҳолатга олиб келиши мумкин . Дарҳол 10

шифокор кўрсатмаси асосида шифохонага ётқизилиб , керакли , тиббий ёрдам олиши лозим . КАСАЛЛИКНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ Касалликка чалинмаслик учун соғлом турмуш тарзига амал қилиш лозим . Болаларни ёшига тўғри келадиган овқатлантириш , чиниқтириш , уй ҳавосини тез - тез шамоллатиб туриш , хона ҳароратини 22-24 даражада сақлаш , болани ўта иссиқ ва совуб кетишига йўл қўймаслик керак . Юқорида айтилган тавсияларга риоя қилинса , болани зотилжам билан оғримаслигининг олдини олган бўламиз . Пневмония мавсум танламайди ? — Совуқ эмас , иссиқ кунда ҳам ўпкамни шамоллатиб қўйдим . Пневмония касаллиги асосан совуқда келарди. Бунга нима сабаб бўлиши мумкин? — Турли бактерия ва вируслар ўпка шамоллашини қўзғатади, — дейди олий тоифали шифокор, терапевт Замира ОТАЖОНОВА. — Унинг юзага келиши ва ривожланишига одамнинг қаттиқ совуқ қотиши, жисмоний ва руҳий толиқиши, организмнинг ички заҳарланиши ҳамда иммунитетнинг пасайиб кетиши натижасида нафас йўлларига турли микроблар «ҳужум» қилиши сабаб бўлади. Бу касалликка чалиниш ва унинг қай тарзда кечиши ўпканинг анато-физиологик хусусияти, инсоннинг иммун тизими, ташқи таъсир этувчи омилларга ҳам (кўп терлаш, ҳавонинг совиб кетиши) боғлиқ. Зотилжам мавсум танламайди, бироқ унга қиш фаслида кўпроқ чалиниш эҳтимоли катта. Спиртли ичимликларни муттасил истеъмол қиладиган инсонлар пневмонияга чалинишга мойил бўлади. — Касаллик аломатлари ҳақида гапириб берсангиз. 11

— Пневмония, одатда тўсатдан бошланади, биринчи навбатда, юқори нафас йўлларида ўзгаришлар юзага келади. Айрим беморларда тез-тез ҳаллослаш, лаб, бурун катакларининг атрофига учуқ тошиши ва лунжнинг қизариш аломатлари ҳам кузатилади. Шунингдек, тана ҳарорати кўтарилиб, беморни қаттиқ титроқ босади, биқини ва кўкрагида кучли оғриқ юзага келади. Бундан ташқари, ушбу хасталикка чалинган инсонлар уйқусизликдан шикоят ҳам қилишади. Агар ўпканинг яллиғланган қисмини қоплаган ўпка пардаси ҳам яллиғланган бўлса, нафас олганда, йўталганда ва акса урганда оғриқ кучаяди. Ўз вақтида тиббий ёрдам кўрсатилмаса, салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. — Пневмония қандай асоратлар қолдириши мумкин? — Бемор касалликдан соғайган бўлса ҳам организм анча чарчайди. Агар касаллик бир неча маротаба такрорланса ёки нотўғри даволанса, шунингдек, бемор тўғри парвариш қилинмаса, касаллик сурункали кўриниш олиши мумкин. Бунда касалликнинг асосий белгиси ҳўл йўтал ва хириллаш ҳисобланади. Бемор ўз вақтида шифокор тавсияси ва назорати остида тўлиқ даволаниши зарур. — Касалликнинг олдини олиш учун нималарга эътибор қилиш лозим? — Уй шароитида ўзбошимчалик билан турли препаратлар қабул қилиб даволанишга уриниш бефойда, фақат шифокор-мутахассис кўригидан ўтиш зарур. Беморни тўғри парваришлаш, хонани тез-тез шамоллатиб туриш тавсия этилади, чунки сал қин ва тоза ҳаво уйқуни ҳамда нафас олишни яхшилайди. Кўпроқ суюқлик истеъмол қилиш, агар кучли ҳансираш кузатилса, беморнинг бошини баланд қилиб ётқизиш лозим. Соғлом ва бақувват бўлишни мақсад қилган инсон, энг аввало, иммунитетни мустаҳкамлаб, танасини чиниқтириши, бадантарбия билан мунтазам шуғулланиши зарур. Тўйиб, рацио нал овқатланмайдиган инсонларда ўпка 12

шамоллаши билан хасталаниш эҳтимоли катта. Тўғри овқатланиш фақат касалликнинг олдини олишга ёрдам берибгина қолмай, организмнинг унга қарши курашиши ва тез соғайишга ҳам ёрдам беради. O ’ chog ’ li bronhopnemaniya va o ’ pka emfezemiyasi . Nafas olish sistemasi organlari bevosita havo bilan muloqotda (kontaktda) bo’ladi va shu sababli atrof muhitdagi patogen omillarning bevosita tafsiriga uchray-dilar. Ularga birinchi navbatda havo bilan nafas organlariga tushuvchi viruslar va bakteriyalar ko’p sonli ximik va fizik ta'sirlovchilar kiradi. Bu omillar nafas yo’llari kasalliklarini chaqiradi, ular ichida ko’pincha traxeya, bronxlar va o’pkaning o’tkir yalligclanish kasalliklari va ocpka raki uchraydi, BRONX VA O’PKANING O’TKIR YALLIg’LANISH KASALLIKLARI O’tkir yallig’lanish kasalliklari nafas olish sistemasining turli organlarini shikastlaydi. Ammo knipoz zotiljami, bronxit va o’choqli bronxopnevmoniya eng katta ahamiyatga ega. KRUPOZ ZOTILJAMI 13

Krupoz zotiljami — o’tkir infeksion kasallik bo’lib, o’pkaning bir yoki bir necha bo’laklarini albatta jarayonga plevrani ham jalb etuvch i yallig’lanish bilan namoyon bo’ladi. Krupoz zotiljamini chaqiruvchi turli tipdagi pnevmokokklar bo’lib, ular o’z ta'sirini ular bilan sensibilizasiyalangan (sezgirligi ortgan) va kuchsizlangan organizmga octkazadilar. 9—11 kun davom etuvchi krupoz zotiljami rivojla-nishida to’rtta bosqich farq qilinadi: 1) quyilish bosqichi; 2) qizil jigarlanish; 3) kulrang jigarlanish; 4) hal etilish. Quyilish bosqichida shikastlangan o’pka bo’lagida mikrob-lar kupayishiga javob sifatida serozli yallig’lanishning paydo bo’lishi bilan ta'riflanadi. Bu davrda kapillyarlar va venulalar o’tkazuvchanligi keskin ortadi va o’pka paren-ximasiga qon plazmasi va eritrositlar chiqadi. 14

Qizil jigarlanish bosqichida fibrinozli krupoz yallig’-lanishi rivojlanadi. o’pka bo’lagi alveolalari eritrositlar bilan to’ladi, ularga polinuklear leykositlar aralashildi va fibrin ipchalari cho’kadi. o’pka bo’lagi kattalashadi, u qizil va qattiq bo’lib qoladi va jigarni eslatadi. Ana shundan «jigarlanish» nomi kelib chiqqan. Bu bosqich 5—6 kundan so’ng kulrang jigarlanish bosqichiga o’tadi. Alveolalarni to’ldirgan ekssudat asosan leykositlardan va fibrindan tashkil topadi. Leykositlar mikroblarni fagositoz qiladi. Shikastlangan o’pka bo’lagi hajm jihatidan kattalashadi, qattiqlashadi, kulrang rangga ega bo’ladi. Plevrada ham fibrinoz ekssudat qoldiqlarini singdirib yuboruvchi ko’plab miqdorda makrofaglar paydo bo’ladi. Plevradagi fibrinozli ekssudat odatda organlanadi va qattiq chandiqqa aylanadi (47-rasm). Krupoz zotiljamda parenximatoz organlarda distrofik o’zgarishlar, tomirlar giperemiyasi rivojlanadi. Krupoz zotiljami asoratlariga shikastlangan bo’lakda abssess, ba'zan o’pka gangrenasi paydo bo’lishi kiradi. Bir qator holatlarda fibrinozli ekssudat so’rilmasdan qo’shuvchi to’qimaga o’tishi, uning organlanishi kuzatiladi. Bu asorat o’pka karnifikasiyasi deb ataladi. Bunda o’pka qattiqlashadi, go’shtsimon bo’lib qoladi. Plevraning fibrinoz yallig’lanishi fibrinnoz — yiringli yallig’lanishga aylanishi, yiring plevra bo’shlig’ini to’ldirib plevra empiyemasi asoratini berishi mumkin. Infeksiyani o’pkadan gemotogen yoki limfogen tarqalishida turli organlarning yirjngli yallig’lanishlari paydo bo’lishi mumkin: mediastinit, perikardit, endokar-dit, meningit va hokazo. Krupoz zotiljamida o’lim yurak-o’pka yetishmov-chiligidan yoki paydo bo’lgan asoratlardan kelib chiqadi. O’TKIR BRONXIT O’tkir bronxit turli infeksion ko’zg’atuvchilar ta'sirida kelib chiqadi. Bu vaqtda shamollash, changlangan havodan nafas olish yoki tananing turli travmalari natijasida organizm himoyalanish qobiliyatining pasayib ketishi katta rol o’ynaydi. 15

Odatda bronx va bronxiolalar yallig’lanishi kataral xarakterga ega bo’ladi, ammo ekssudat serozli, shilliqli, yiringli, fibrinozli yoki aralash bo’lishi mumkin. Bronx- larning shilliq qavati giperemiyalashadi, hosil bo’luvchi shilliq miqdori ortadi. Kiprikli tebranuvchi epiteliya o’z muylarini yo’qotadi, sidiriladi va bu bronxlardan shilliq ajralib chiqib ketishini qiyinlashtiradi. Bronx devorida shish rivojlanadi va unga limfositlar, plazmatik hujayralar, neytrofil leykositlar shimiladi. Chiqarib tashlanishi buzilishi natijasida to’planib qolgan shilliq o’tkir infeksiya qo’zg’atuv- chilari bilan birgalikda bronx daraxtining pastki qismlariga tushadi va bronxiolalarni berkitib qo’yadi. O’tkir bronxit odatda tuzalish bilan yakunlanadi, bronx-larning shilliq qavati qayta tiklanadi. Ammo kasallik, ayniqsa kasallikni saqlab turish uchun omillar bo’lgan vaqtda (chekish) unchalik o’tkir bo’lmagan va surunkali xarakterni olishi ham mumkin. O’CHOQLI BRONXOPNEVMONIYA O’choqli pnevmoniya (bronxopnevmoniya) — bronxit-lar bilan bog’liq bo’lgan o’pka to’qimasining o’tkir yallig’-lanishdir. Yallig’lanish jarayoni bronxlardan yondoshgan o’pka to’qimasiga tarqaladi. Ba'zan o’choqli pnevmoniya birlamchi bo’lishi ham mumkin, ammo bu vaqtda ham yallig’lanish zonasida (joyida) joylashgan bronxlar yallig’lanish jarayoniga jalb etiladi. o’choqli pnevmoniya sababchilari odatda mikroblar, viruslar, zamburug’lar hisoblanadi. Yallig’lanish 0'chog'ining razmeriga (hajmiga) qarab alveolalar, asinozli, bo’lakli, aralash bo’lakli, segmentli va oraliq bronxopnevmoniyalar bo’lishi mumkin. Yallig’lanish o’choqlari ko’pincha o’pkaning orqa va pastki segmentida rivojlanadi. Ular turli razmerda, qattiq-lashgan bo’lib, o’pka kesib ko’rilganda kesma yuzasiga kulrang-qizg’ish rangli o’choqlar sifatida bo’rtib turadi. Ekssudat serozli, ba'zan seroz-gemorragik xarakterda bo’ladi. Bemor yoshiga qarab bronxopnevmoniya kechishi, joylanishining bir qator xususiyatlari mayjud. 16

Masalan, kichik yoshdagi bolalarda umurtqa pog’onasiga (II, VI, X) yondoshgan segmentlarda pnevmoniya o’choqlari paydo bo’ladi, shuning uchun ham ular paravertebral pnevmoniya deb ataladi. U yaxshi kechadi. Aksincha 50 yoshdan yuqori bo’lgan bemorlarda yallig’lanish o’chog’ining so’rilishi nisbatan sekin ketadi. O’choqli bronxopnevmoniya asoratlari yallig’lanish fokusining karnifikasiyasi, ularning yiringli irishi va abssess hosil bo’lishi, ba'zan plevrit rivojlanishi bilan ifodalanadi. Yallig’lanish o’chog’i tarqalgan, kocp sonli xarakterga ega bo’lsa, o’lim kelib chiqishi mumkin. Bu vaqtda bemor holatini belgilovchi omillarga nafas olish gipoksiyasi va intoksikosiya kiradi. Surunkali nospesifik (xos bo’lmagan) o’pka kasalliklari. Nafas yo’llari surunkali nospesifik kasalliklarini, rivojla-nishi bir-biriga bog’liq bo’lgan, bir guruh kasalliklar tashkil etadi. Ularga surunkali bronxit, surunkali zotiljam, bron- xoektazlar, surunkali abssess pnevmoskleroz va o’pka yemfizemiyasi kiradi. SURUNKALI BRONXIT 17

Surunkali bronxit uzoqqa cho’zilgan o’tkir bronxit asorati sifatida rivojlanadi. Uning sababchilari infeksiya qo’zg’atuvchilari, biroq shuningdek bronxlarni fizik, ximik moddalar bilan uzoq vaqt ta'sirlanishi bo’lishi mumkin. Barcha bronxial daraxtning diffuz (yoyilgan) shikastlanishi xarakterli bo’ladi. Bu vaqtda ekssudativ yallig’lanish, (kataral-shilliq, kataral-yiringli) vaqt o’tishi bilan asosan mahsuldor xarakterga ega bo’lib qoladi. Surunkali bron-xitda bronxlarning shilliq qavati giperemiyalashadi, uning hamma qavatlari limfositlar, neytrofil leykositlar, makro-faglar bilan shimiladi. Epiteliyasi asta sidirilib tushadi, bezlar atrofiyaga uchraydi, ko’pincha tukli epiteliya ko'p qavatli yassi epiteliyaga aylanadi (metaplaziya). Bronx devorida kechuvchi surunkali yallig’lanish mushak tolalari va nerv oxirlarini dis 18

trofiyasiga, elastik qobiqni atrofiyasi yoki yo’qolishiga olib keladi. Bu o’zgarishlar natijasida bronx peristaltikasi pasayadi va u o’z drenaj funksiyasini, ya'ni shilliq va ekssudatni chiqarib tashlash vazifasini bajara olmay qoladi. Shilliqli — yiringli ekssudat bronxlarda turib qoladi, ularda saqlanuvchi mikroblar yallig’lanishni davom ettiradi. Qon tomirlari sklerozi va qon aylanishning buzili- shi bronx devorida gipoksiya paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi, u fibrolastlarni faollashtiradi va skleroz kuchayadi. Bronx devori notekis kengayadi va qopchalar, silindlar ko’rinishida bo’shliqlar bronxoektazlar paydo bo’ladi. Bun-ga yana yo’tal silkinishi ham sabab bo’ladi. Bronxoek-tazlarda yiringli ekssudat to’planadi va u 19

bronx devorida doimiy yallig’lanish bo’lishini saqlab turadi. Yallig’lanish asta- sekin mahsuldor xarakterni oladi, granulyasion (dona-dor) to’qima rivojlanadi va u polip ko’rinishida o’sib bronx teshigini toraytiradi yoki butunlay berkitib qo’yadi va u o’pkaning tegishli qismini ateiektaziga olib keladi (rasm). Bundan tashqari bronx bilan yondosh bo’lgan o’pka to’qimasi ham yallig’lanishga jalb etiladi — o’choqli bron-xopnevmoniya paydo bo’ladi. Uning surunkali kechishi yallig’lanish fokusida sklerozni rivojlanishiga olib keladi va u ham bronxlarning tortilishi va deformasiyasiga olib keladi. Bronxoektazlar ko'p sonli bo’lib qoladilar va odatda yiringli eksudat to’playdilar. Ularni qoplovchi epiteliysi ko’pincha metaplaziyaga uchrab ko'p qavatli yassi epiteliya paydo bo’ladi. Bronxoektazlar devorida yallig’lanishning avjlanishi yangi surunkali pnevmoniya o’choqlarini, keyin-chalik esa o’pka to’qimasida yangi sklerotik o’choqlarning paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. 20

O’PKA EMFIZEMASI O’pka emfizemasi bir vaqtning o’zida kechuvchi sklerozning kuchayishi bilan ortib boradi va alveolalar hajmining va ulardagi saqlanuvchi havoning ko’payishi bilan ta'riflanadi. Yetarlicha uzoq vaqt va kompensator ahamiyatga ega bo’lib havosiz yallig’lanish o’cboqlari, atelektazlar, o’pka parenximasi sklerozi maydoni atrofida paydo bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan emfizema bo’lgan joylarda o’pka to’qimasi elastiklik xususiyatini yo’qotadi, alveolalar o’rtasidagi to’siqlar yoriladi va sklerozga uchraydi. Bularning hammasi o’pkada sklerotik maydonni umumiy hajmini ko’paytiradi. Pnevmoskleroz rivojlanadi va u kichik qon aylanish doirasida arterial bosimni ortishi bilan birgalikda kechadi. U yurakning o’ng qismida doimiy ortiqcha ishlashiga sababchi bo’ladi, buning oqibatida u gipertrofiyaga uchraydi va «o'pka yuragi» rivojlanadi. 21

O'xshashlar

Nafas olish fiziologiyasi

Nafas olish tizimi

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Sog`liq va kasallik haqida tushuncha. Nafas olish a`zolari kasalliklari

Ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`i a`zolarining shikastlanishi