Nafas olish tizimi - Tibbiyot - Referatlar

Nafas olish tizimi

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Nafas olish tizimi Reja: 1. Havo o`tkazuvchi yo`llar. 2. O`pkaning bronx daraxti. 3. O`pkalarning qon bilan ta’minlanishi. 4. O`pkaning yoshga qarab o`zgarishi.

Nafas olish sistemasi burun bushligi, xiqildoq, traxeya va bronxlardan iborat havo o`tkazish yo`llari hamda alvolalardan iborat respirator bo`limlardan tashkil topgan. Havo o`tkazish yo`llarida havo namlanadi, isiydi va har xil chang zarrachalaridan tozalanadi. Respirator bo`limlarida esa qon va alveolalar o`rtasida havo almashinadi. Funksiyasi: nafas olish sistemasi nafas olish va nafas olish bilan boglik bulmagan funksiyalarni bajaradi. Nafas olish sistemasi organizm bilan tashqi muhit o`rtasida gaz almashinishini ta’minlaydi. Nafas olish o`pka alveolalarining ritmik kengayish va qisqarish jarayoni bo`lib, atmosfera havosining o`pka alveolalari devorlaridagi kapillyarlar qoni bilan bo`lgan aloqasini ta’minlaydi. Olingan xavo respirator bulimga xavo utkazuvchi yullar orkali utadi va bunda chang va mikroorganizmlardan tozalanadi, isiydi va namlanadi. Nafas olish bilan boglik bulmagan vazifalariga kuyidagilar kiradi: 1) immun ximoya; 2) lipid va suv-tuz almashinuvida katnashish (nafas chikarilganda Bug xolatida kuniga 500 ml sus ajraladi); 3) upkadagi tukima bazofillari xisobiga kon ivishida ishtirok etadi; 4) endokrin (kalsitonin, bombezin, noradrenalin, dofamin, serotonin ishlab chikaradi); 5) serotonin va bradikinin faolligini pasaytiish; 6) upka makrofaglari tomonidan lizotsim, interferon va pirogenni ishlab chikarish; 7) upka tomirlarida mayda tromblar va usma hujayralarini emirish; 8) kon deposi; 9) tovush xosil kilishda ishtirok etish; 10) xid bilish; 11) organizmdan atseton, ammiak, alkogol buglarini ajratish.

Taraqqiyoti. Embrion hayotining 3-haftasida oldingi ichak (halqum) ning ventral devoridan toq xaltasimon bo`rtma hosil bo`ladi. U pastga qarab o`sadi va ichakdan ajraladi. Bo`rtmaning yuqori qismidan hiqildoq va traxeya, 2 ta pastki xaltachalaridan esa o`pka hosil bo`ladi. Pusht rivojlanishining butun taraqqiyoti davomida alveola pufakchalari bujmaygan bo`ladi. SHuning uchun ham o`lik tug`ilgan bola o`pkasining bir parchasi suvga tashlansa, bu bo`lak cho`kadi, aksincha, tug`ilib, bir oz yashab o`lgan bolaning o`pkasi suvda qalqib turadi. Bu hol sud tibbiyotida ahamiyatga ega. Faqatgina bola tug`ilishi bilan olgan birinchi nafasi tufayli alveola pufakchalari kengayadi. Buning natijasida alveola bo`shlig`i keskin kengayib, devori yupqalashib qoladi va havo almashinishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. Havo o`tkazuvchi yo`llar. Burun bo`shlig`ida dahliz va nafas olish qismi tafovut etiladi. Dahliz teri epiteliysining davomi bo`lgan ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida yog` bezlari va soch ildizlari joylashadi. Bu yerda joylashgan ko`pgina tuklar olinayotgan havodagi chang zarrachalarini tutib qoladi. Burun bo`shlig`ining nafas olish qismi ko`p qatorli prizmatik hilpillovchi epiteliy bilan qoplangan. Bu erda 4 xil hujayralar: kiprikli, oraliq yoki bazal, mikrovorsinkali va qadaxsimon yoki bez hujayralari tafovut qilinadi. Epiteliy ostidagi xususiy qatlamda juda ham yuza joylashgan ko`pgina qon tomirlar joylashadi. Bu tomirlar nafas havosini ilitib o`tkazishda muhim ahamiyatga ega. Burun bo`shlig`ining quyi qismida joylashgan venalar chigali ba’zi ta’sirlar tufayli qon bilan to`lganda shilliq qavat ko`payib, burun bitish alomatlari yuzaga kelishi mumkin. Yuqori burun chig`anog`i sohasining shilliq pardasi hid retseptorlari tutgan maxsus epiteliy bilan qoplangan. Hiqildoq nafas olish sistemasining havo o`tkazuvchi a’zosi bo`lib, u tovush hosil bo`lishida ham muhim o`rin tutadi. Hiqildoq 3 pardadan tuzilgan: - shilliq parda,

- fibroz-tog`ay parda - adventitsiya pardasi. Shilliq parda tovush bog`lamlaridan boshqa joylarda ko`p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Tovush bog`lamlari sohasida esa epiteliy ko`p qavatli yassi. Shilliq parda burmalari hiqildoqni o`rta qismida haqiqiy va soxta tovush bog`lamlarini hosil qiladi. Shilliq pardaning xususiy qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bulib, aralash oqsil- shilliq bezlar va limfoid follikullar uchraydi. Limfoid follikullar to`plamlari hiqildoq murtagi deb ham nomlanadi. Fibroz-tog`ay pardasi gialin va elastik tog`aylardan va ularni qoplab turgan fibroz to`kimadan iborat. Bu parda tayanch-himoya vazifasini o`taydi. Adventitsiya pardasi siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Hiqildoqning ust qismida joylashgan hiqildoq usti tog`ayi, hiqildoqni halqumdan ajratib turadi. Bu tuzilma asosini elastik tog`ay hosil qilib, tog`ay shilliq parda bilan o`ralgan. U ko`p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Traxeya. Traxeya uzunligi 11 sm va diametri 2—2,5 sm keladigan nay. Traxeya devori 4 parda: shilliq, shilliq osti, fibroz-tog`ay va tashqi adventitsial pardalardan iborat. Shilliq parda ko`p miqdorda qadahsimon hujayra tutgan bir qavatli, ko`p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan bo`lib, 4 xil hujayrani farq qilish mumkin: kiprikli, qadahsimon, bazal va endokrin. Kiprikli hujayralar prizma shaklida bo`lib apikal yuzasida 250 ga yaqin kiprikchalar tutadi. Ular hiqildoq tarafga harakat qilib, traxeyadan turli yot moddalarni tashqariga chiqarishga yordam beradi. Qadahsimon hujayralar shilliq hosil qiladi. Bazal hujayralar kambial hujayralar hisoblanadi. Endokrin hujayralarning bir necha turi farqlanib, ular turli gormonlarni: serotonin, dopamin hosil qiladi. Bu gormonlar nafas sistemasining turli qismlari faoliyatini boshqarishdan tashqari boshqa a’zolarga ham ta’sir qiladi (masalan, noradrenalin bronx devorini kengaytiradi. Serotonin ko`p ajralsa, bronx torayadi va hokazo).

Shilliq pardaning xususiy qavati ko`p miqdorda bo`ylama yo`nalgan elastik tolalar, limfa va qon kapillyarlarini tutuvchi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan. Shilliq osti pardasida aralash (oqsil-shilliq) bezlar joylashadi. Ularning chiqaruv yo`llari kengaymalar hosil qilib, shilliq parda yuzasiga ochiladi. Traxeyaning fibroz-tog`ay pardasi traxeyaning orqa devorida tutashmagan, 16—20 ta gialin tog`ay halqalaridai tuzilgan. Bu halqalarning erkin oxirlari silliq mushak tutamlari orqali birlashgan bo`ladi. Mushak hujayralari, asosan, aylana yo`nalishga ega bo`lsa-da, ularning ayrimlari bo`ylama joylashgan. Traxeyaning tog`aydan holi bo`lgan bu qismi membranoz deb ataladi. Bu qismning borligi uchun traxeyaning orqa devori elastikdir. Bu muhim ahamiyatga ega, chunki traxeyaning ortida qizilo`ngach joylashadi. Qizilo`ngachdan o`tayotgan ovqat luqmalari traxeyaning tog`ay qism tomonidan qarshilikka uchramaydi. Traxeyaning tashqi — adventitsial pardasi ko`p miqdorda limfa va qon tomirlar tutuvchi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan. O`pka. O`pka havo o`tkazish yo`llari, bronx daraxti va nafas olish sistemasining respirator bo`limi — alveolalar sistemasidan tuzilgan. O`pkaning bronx daraxti. Traxeya chap va o`ng bosh bronxlarga bo`linib, ular o`z navbatida o`ng o`pkada uch, chap o`pkada esa ikki bo`lak bronxlarga bo`linadi. Bronx devori bronx daraxti bo`ylab bir xil tuzilishga ega emas. Bronx diametrining kichrayishi bilan uning tuzilishi o`zgarib boradi. Bronxlarning shilliq pardasi traxeyadagi singari kiprikli silindrsimon, qadahsimon, bazal va endokrin hujayralar tutadi. Bronxlarning distal qismida va terminal bronxlarda yana mikrovorsinkalar tutuvchi (hoshiyali), kipriksiz va sekretor hujayralar ham uchraydi.

Kipriksiz hujayralar prizmatik shaklga ega bo`lib, uning apikal qismi kiprikli hujayralardan bo`rtib turadi. Bu hujayraning vazifasi hali to`liq o`rganilmagan. Apikal qismida mikrovorsinkalar tutuvchi hoshiyali hujayralar kalta mikrovorsinkalar tutib, xemoretseptor vazifani o`tasa kerak. Sekretor hujayralar yuqori qismi gumbaz singari bo`rtib chiqqan. Bu hujayralar kiprikcha va mikrovorsinkalar tutmaydi. Hujayra organellalaridan Golji kompleksi, donador endoplazmatik to`r yaxshi rivojlangan. Bu hujayralar surfaktantni parchalovchi fermentlar ishlaydi. Bosh bronxning ichki diametri 15 mm bo`lib, traxeyaning ikki o`pkaga ajralgan qismidan boshlanadi va traxeya tuzilishidan farqli ravishda, uning tog`ay halqalari yaxlit halqa shaklida tuzilgan. Bu esa bronx diametrining barqarorligini ta’minlaydi va havoni bemalol o`tkazadi. Ikkinchi tartibdagi bronxlar bo`lak va segmentlar ichida bo`lib, ularning diametri 5 mm dan 10 mm gacha bo`ladi. Ularning devori ham traxeya singari 4 pardadan tuzilgan. Bu bronxlarning shilliq pardasi ko`p miqdorda qadaxsimon hujayralar tutuvchi bir qavatli ko`p qatorli silindrsimon kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy qavati joylashib, u elastik tolalarga boy siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. SHilliq va shilliq osti pardalari chegarasida shilliq pardaning mushak plastinkasi joylashadi. Bu plastinka o`z navbatida 2 ta yupqa pardalardan: ichki aylana joylashgan silliq mushak hujayralaridan, tashqi uncha rivojlanmagan bo`ylama joylashgan silliq mushak hujayralarining ayrim tutamlaridan tashkil topgan. SHilliq osti qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan. SHilliq osti pardada aralash bezlarining oxirgi bo`limlari joylashib, ularning chiqaruv yo`llari epiteliy sathiga ochiladi. Fioroz-tog`ay parda noto`g`ri shakldagi, alohida- alohida joylashgan gialin tog`ay plastinkalaridan iborat. Fibroz-tog`ay pardasidan so`ng siyrak shakllanmagan birikturuvchi to`qimadan tuzilgan adventitsiya pardasi yotadi. Bronx diametrining kichrayishi bilan tog`ay plastinkalarining kichiklashishi va kamayishi, shilliq pardaning mushak plastinkasida esa mushak tolalarining

ko`payishi kuzatiladi. Yirik bronxlar tarmoqlanib, diametri 2—5 mm bo`lgan o`rta kalibrdagi bronxlarni hosil qiladi. O`rta bronxlarda ko`p qatorli silindrsimon epiteliy pastroq, qadahsimon hujayralar kamroq, ammo shilliq pardaning muskul plastinkasi kuchliroq rivojlangan bo`ladi. SHilliq osti pardada bezlar kamroq bo`lib, gruppa-gruppa bo`lib joylashadi. Fibroz-tog`ay pardasi tolali biriktiruvchi to`qimalardan iborat bo`lib, uning tarkibida elastik xarakterga ega kichik tog`ay plastinkalari (tog`ay orolchalari) ni uchratish mumkin. Tashqi adventitsiya pardasi siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan bo`lib, u bo`lakchalararo biriktiruvchi to`qimaga o`tib ketadi. O`rta kalibrdagi bronxlar tarmoqlanib, diametri 1—2 mm bo`lgan kichik yoki o`pka ichki bronxlarini hosil qiladi. Bronxlarda epiteliy kiprikchali bo`lsa ham, ammo bir qatorli silindrsimon bo`lib qoladi. Qadahsimon hujayralar yo`qola boshlaydi. SHilliq pardaning mushak plastinkasi yaxshi rivojlanmagan bo`lib, shilliq osti pardada bezlar yo`qolgan bo`ladi. Fibroz-tog`ay pardasi ham bo`lmaydi. Kichik bronxlar tarmoqlanib, diametri 0,5 mm bo`lgan oxirgi yoki terminal bronxiolalarni xosil qiladi. Bu bronxiolalarning shilliq pardasi kiprikchali bo`lmagan kubsimon mikrovorsinkali va sekretor epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida elastik tolalari bo`ylama joylashgan shilliq pardaning xususiy qavati joylashadi. Ularning orasida silliq mushak hujayralarining ayrim tolalari yotadi. Terminal bronxiolalar broix daraxtining oxiri bo`lib, ulardan so`ng alveolalar daraxti yoki o`pkaning respirator bo`limi boshlanadi. O`pkaning respirator bo`limi. Bu bo`limning morfologik birligi o`pkannng atsinusi hisoblanadi. O`pka atsinusining soni ikkala o`pkada 20 mingga yaqin bo`lib, ular respirator bronxioladan boshlanadi. Birinchi tartibdagi respirator bronxiola ikkinchi tartibdagi bronxiolaga, u esa uchinchi tartibdagi bronxiolaga bo`linadi. Uchinchi tartibdagi respirator bronxiola alveolyar yo`llarga bo`linadi, har bir alveolyar yo`l esa alveolyar qopchalar bilan tugaydi. Alveolyar qopchalar esa alveolalardan tashkil topgan. Atsinuslar bir-biridan biriktiruvchi to`qima orqali ajralib turadi. 12—18 atsinus esa o`pka bo`lagini hosil qiladi. Respirator

bronxiolalar bir qavatli kubsimon, kiprikcha tutmagan epiteliy bilan qoplangan bo`lib, uning ostida siyrak biriktiruvchi to`qimali plastinka; undan so`ng esa ayrim silliq mushak hujayralari bo`ladi. Ter-minal bronxiolalardan farqli ravishda, respirator bronxiolalar devorida alveolalar joylashib, ular bronxiola ichiga ochiladi. Alveola yo`llari bir qavat epiteliy bilan qoplangan bo`lib, uning ostida siyrak biriktiruvchi to`qimali bazal plastinka yotadi. Alveola yo`llari devorlarida bir necha o`nlab alveolalar yotadi. Alveola qopchalari alveolalardan iborat bo`lib, katta odamda alveolaning diametri 0,25 mm dan oshmaydi. Alveolaning umumiy sathi nafas olganda 100—120 m 2 ga teng. Alveolalar orasida biriktiruvchi to`qimali ingichka to`siqlar yotib, ularda qon kapillyarlari joylashadi. Alveolalarning alveolyar yo`llari va qopchalar bo`shlig`iga o`tish joyida, alveolalararo birikitiruvchi to`qimada ayrim silliq mushak hujayralari joylashadi. Alveolalar o`zaro diametri 10—15 mkm keladigan alveolyar teshikchalar bilan aloqa qiladi. Alveola ochiq pufakchani eslatib, ich tarafdan bazal membranada yotuvchi bir qavatli alveolyar epiteliy bilan qoplangan. Bazal membranaga tashqi tomondan alveolalararo to`siqlarda yotuvchi qon kapillyarlari tegib yotadi. SHu erning o`zida asosan elastik va qisman retikulin, kollagen tolalarning zich to`ri bo`lib, ular ham alveolani o`rab turadi. Alveolalar bir-biriga zich tegib yotgani uchun ular orasidagi qon kapillyarlari bir tarafdan bir alveolaga, ikkinchi tomondan boshqa alveolaga tegib yotadi. Kapillyarlarning diametri 5 mkm gacha bo`lgani uchun bu erda qon sekin oqadi va eritrotsitlar cho`zilib, bir qator bo`lib joy-lashadi. Bu holat kapillyarlarda oqayotgan qon bilan alveola bo`shlig`idagi havo o`rtasida gaz almashinishi uchun optimal sharoit yaratib beradi. Alveola devori respirator — I tip alveolyar respirator hujayralari (I tip alveolotsitlar) va o`pka epiteliysining II tip alveolyar epiteliy hujayralari (II tip alveolotsitlar) va kam uchraydigan neyroepiteliy hujayralari bilan qoplangan. O`pka alveolasini qoplovchi I tip hujayralarning yadrosi joylashgan o`rni qalin bo`lib, chekkalari yupqalashib ketgan bo`ladi. Bu hujayralar yuzasida

anchagina sitoplazmatik vorsinkalar mavjud bo`lib, bu tuzilmalar shu respirator epiteliyning havo bilan to`qnashgan yuzasini oshirib beradi. I tip alveolyar epiteliyning bazal qismi tekis bo`lib, bazal membranada yotadi. Shu bazal membrana va hujayra orasida ingichka, elektron och zona mavjud. Bu zona ayrim hollarda hujayraning erkin siljishini ta’minlaydi. Hujayra Golji kompleksi uncha rivojlanmagan va mayda pufakchalar-dan iborat. Mitoxondriyalar mayda va ularning tuzilishi odat-dagi ko`rinishga ega bo`lib, hujayraning qalinlashgan qismi — yadro atrofida joylashadi. Endoplazmatik to`r bu hujayralarda unchalik rivojlanmagan va, asosan, ayrim membranalardan iborat. Hujayraning pitoplazmasi bo`ylab ayrim erkin ribosomalar va pinotsitoz pufakchalar joylashadi. Upka yuza epiteliysi hujayralarining yadrosi ovalsimon yoki yumaloq shaklda bo`lib, kattaligi 4—6 mkm, ular yaqqol ko`rinadigan yadro pardasi bilan o`ralgan. Yadroda doimo 1—2 ta yadrochalarni ko`rish mumkin. II tip alveolyar epiteliy hujayralari keng asoslari bilan bazal membranada yotuvchi, kattaligi 8—12 mkm keladigan, ovalsimon yoki ko`p burchakli hujayralardir. Ular o`pka respirator bo`limining yuqori differensiallashgan hujayralaridir. Elektron mikroskop orqali qaralganda u I tip alveola hujayralaridan farqlanib, hujayra mitoxondriyalari yaxshi rivojlangan, Golji kompleksi va endoplazmatik to`r hamda o`ta ko`p osmiofil kiritmalar va boshqa tuzilmalar ko`rinadi. Hujayraning alveola bo`shlig`iga qaragan plazmatik membrana yuzasida ayrim-ayrim mikrovorsinkalar hosil bo`ladi. II tip alveolotsitlarda Golji kompleksi, donador va sillik EPT, erkin ribosomalar yaxshi rivojlangan shuningdek, ular maxsus plastinkasimon osmiofil kiritmalar va ko`plab yog` donachalari tutadi. Bu hujayralar surfaktant nomini olgan lipoproteid moddasini ishlab chiqaradi. Bu modda nafas chiqarganda alveolalar devorining yopishib qolmasligini hamda alveolotsitlardan havo o`tishida qulay sharoit yaratilishini ta’minlaydi. O`pka yuza epiteliysi hujayralari va alveolyar epiteliy hu-jayralari yupqa bazal membranada joylashgan. Alveolalarni o`ragan qon kapillyarlari endoteliysining bazal membranasi ham xuddi shunday tuzilishga ega. Shu ikki bazal membrana o`rtasida biriktiruvchi to`qima pardasi joylashadi. Bu parda

retikulin, kollagen va o`ziga xos, deyarli elastik tolalardan hamda gomogen moddadan tashkil topgan. Mana shu juda yaqin yotgan ikki bazal membrana va I tip alveolyar hujayralar bilan kapillyarlar endoteliy hujayralarining yadrosiz yupqa qismlari qon-havo to`sig`ini (aero-gematik barer) hosil qiladi. Alveola devorida yuqorida shuningdek, tashqari III tip (neyroepitelial) alveolotsitlar ham tafovut etiladi. Bu hujayralarning apikal qismida ko`pgina kalta mikrovorsinkalar mavjud. III tip hujayralar anchagina kam bo`lib, alveola pufakchalari, alveolali yo`llar va respirator bronxiolalar devorlarida ahyon-ahyonda uchrab turadi. Neyroepitelial hujayralar turli nerv oxirlariga ega. Bu hujayralarni xemoretseptor hujayralar deb hisoblash mumkin. Ular surfaktant tarkibiy qismlarni parchalashda ishtirok etadi. Alveola devorida yuqorida qayd qilingan hujayralardan tashqari makrofaglar ham uchraydi. U yot moddalarni va qisman surfaktantni yutib parchalashi mumkin. Makrofaglar alveola devoriga alveolalar orasidagi biriktiruvchi to`qima-dan o`tadi. O`pkalarning kon bilan ta’minlanishi. Upka ikkala qon aylanishi doirasidan qon bilan ta’minlanadi. Bir tomondan o`pka bronxial arteriyalar orqali katta qon aylanish doirasidan qon olsa, ikkinchi tomondan, ularga havo almashinishi uchun o`pka arteriyalaridan, ya’ni kichik qon aylanish doirasidan venoz qon keladi. Upka arteriyasining tarmoqlari bronxial daraxt bo`ylab, alveolalar asosigacha etib boradi. Alveolyar kapillyarlar venulalarga to`planadi, ular esa yig`ilib o`pka venalarini hosil qiladi. Bronxial arteriyalar bevosita aortadan tarmoqlanadi va o`pka to`qimasini arterial qon bilan ta’minlaydi. Bronxlarning shilliq osti va shilliq pardalarida ular chigallar hosil qiladi. SHilliq pardada kichik va katta qon aylanish doiralari tomirlari o`zaro anastomoz hosil qilib qo`shiladi. Upka tomirlarga eng boy organ. Ular organizmning boshqa qismlariga nisbatan o`rtacha 200 marta ko`p qon oladi. 70 kg og`irliqdagi odam tanasi bir sutkada o`rta hisobda 60 1 O2 sarf qiladi va 480 l CO2 ajratadi.

Upkaning innervatsiyasi simpatik va parasimpatik nerv sistema orqali amalga oshiraladi. Simpatik nervlar bronxlarni kengaytiruvchi va qon tomirlarni toraytiruvchi impulslarni, parasimpatik nervlar esa, aksincha, bronxlarni toraytiruvchi va qon tomirlarni kengaytiruvchi impulslarni o`tkazadi. O`pkaning yoshga qarab o`zgarishy. YAngi tug`ilgan bolalarda o`pka alveolalari juda kichik bo`ladi. Go`dak hayotining birinchi oylarida alveolyar yo`llar va alveolalarning o`lchami kattalashadi, lekin elastik tolalar hali ham oz miqdorda bo`ladi. Go`dak o`pkasi 3—5 yoshgacha o`z tuzilishining nozikligi va limfa tomirlariga boyligi bilan ajralib turadi. Yosh o`tishi bilan o`pkada limfa sistemasining qayta rivojlanishi sodir bo`ladi. Alveolalarning shakllanishi ularning elastik sinchini rivojlanishi bilan tugaydi. Esh ulg`ayganda o`pka sklerozining rivojlanishi kuzatiladi va pnevmoskleroz vujudga keladi. Ba’zan biriktiruvchi to`qimada gialin tugunchalar hosil bo`ladi. Alveolalararo to`siqlarning elastik tolalari ingichkalashadi, ba’zi joylarda esa uziladi. Buning natijasida o`pka to`qimasi o`zining elastikligini (cho`ziluvchanligini) yo`qotadi. Bu esa, alveolalarning puffaksimon kengayib ketishiga (emfizema) sababchi bo`ladi. Nafas olish a’zolarining regeneratsiyasi. Upkaning fiziologik regeneratsiyasi kam o`rganilgan. Nafas yo`llari epiteliysining ko`chib, shilliq bilan birga tashqariga chiqarilib turishi aniqlangan. Kiprikli epiteliy kuyish, mexanik jarohatlanish kabilardan so`ng yaxshi tiklanadi. Upkaning bir qismini olib tashlanganda unda alveolalarning kompensator gipertrofiyasi sodir bo`ladi. Lekin o`pka to`qimasida regeneratsiya sust boradi, chunki jarohatlangan joyda biriktiruvchi to`qima zo`r berib rivojlanadi, bu esa o`pka tuzilmalarining xaqiqiy tiklanishini to`xtatib qo`yadi. Plevra ko`krak bo`shlig`ini qoplab turuvchi parda bo`lib, u ikki: parietal va visseral varaqlardan iborat. Parietal plevra ko`krak bo`shlig`ini va ko`ks oralig`ini ichki tomondan qoplaydi. Visseral plevra esa o`pkani tashqi tomondan o`rab turadi. Plevra

pardasining asosi biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan. Visseral plevrada elastik tolalar yaxshi rivojlangan bo`lib, ular to`r hosil qilib joylashadi. Upka to`qimasidagi elastik tolalar bilan visseral parda elastik tolalari yagona sinch hosil qilib, o`pkaning funksional faoliyatida muhim rol o`ynaydi. SHuning uchun ham visseral pardani o`pka to`qimasidan ajratib olish ancha qiyin. Visseral pardada yaxshi rivojlangan elastik tolalardan tashqari onda-sonda silliq mushak hujayralari ham uchrab turadi. Plevraning ustki tomoni bir qavatli mezoteliy bilan qoplangan bo`lib, u o`pkaning holatiga qarab yassi yoki bo`ychan bo`lishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

QON. YURAK-TOMIR VA NAFAS OLISH TIZIMI

Nafas olish fiziologiyasi

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Nafas olish va ovqat xazm qilish sistеmasi

NAFAS OLISH AZOLARI, QON VA BOLALAR INFEKSIYASI.