Мушак, суяк ва нерв тўқималари - Tibbiyot - Referatlar

Мушак, суяк ва нерв тўқималари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Мушак, суяк ва нерв тўқималари Режа: 1. Суяк тўқимаси тавсифи , таркибий қисми . 2. Суяк хужайралари, уларнинг вазифалари, тузилиши. 3. Хужаралараро модда, таркиби, тузлар алмашинувидаги роли. 4. Суякларнинг бирикишлари ва тараққиёти ва ёшга кўра ўзгаришлари. 5. Мушак тўқимаси, морфофункционал тавсифи, турлари. 6. Скелет мушаги, кўндаланг-тарғил мушак. 7. Мушак толасининг тузилиши, ультраструктур ва функционал хусусиятлари. 8. Мушак турлари, функционал ахамияти. 9. Нерв тўқимаси тавсифи. Нерв толалари, турлари, миелинизация жараёни. Нерв охирлари. 10. Нейроглия, вазифалари, турлари. 11. Нерв тўқимаси тараққиёти, ёшга кўра ўзгаришлари.

ТМИ: 1. Миофибрилла ультраструктураси ва қисқариш хусусиятлари. 2. Рецепторлар, турлари, тузилиши. Сvяк тўқимаси таянч функциясини бажаришга мослашган бўлса хам организмнинг минерал тузлар алмашинувида иштироки бор. Минерал тузларнинг асосий қисми суяк тўқимасида йиғилган бўлиб, организм учун керакли бўлганда қонга чиқиши мумкин. Суяк тўқимаси анорганик моддалар тахминан 70% ва органик моддаларнинг (30%) йиғиндисидан иборат бўлиб, хар бир модда суякга маълум хусусият бериб туради. Органик моддалар суякга пластиклик, эгилувчанлик хусусиятларини берса, анорганик моддалар унга қаттиқлик ва муртлик хусусиятларини беради. Суяк тўқимасидаги анорганик моддалар асосан кальций фосфат, кальций карбонат ва магний тузларидан иборат бўлиб, қондаги кальций ва фосфорнинг миқдори шулар орқали нормаллаштирилиб турилади, яъни керакли пайтда улар суякдан қонга ўтиб турилади. Минерал тузларнинг алмашиниши айникса хомиладорлик вақтида, лактация даврида яққол кўринади. Минерал тузлар етишмаса ривожланаетган ёш болалар суякларида жиддий патологик ўзгаришлар рўй бериши мумкин. Суяк тўқима қаттиқ тўқима бўлишига карамай доимо янгиланиб туради, бунда суякнинг бир қисми сўрилиб, мунтазам қайта қурилиб туради. Суяк тўқимаси таянч, минерал алмашинувидан ташқари яна қатор функцияларни бажаради .Маълумки суяклар ичида қизил суяк кўмиги жойлашиб у ерда қон шаклли элементлари хосил бўлади, демак бу нозик тузилмалар мустахкам суяк билан қопланиб, химоя қилиб турилади. Бундан ташқари суяк тўқимаси ички органлар учун химоя вазифасини ўтайди, энг мухими мушаклар учун мураккаб ричаглар системасини хосил қилади. Суяк тўқимаси хам хужайралардан ва хужайралараро моддадан ташкил

топган. Шуни қайд қилиб ўтиш керакки, хужайралараро модда суяк тўқимасида минераллашган ёки минерал тузлар билан тўйинган бўлиб, толалардан, қаттиқ асосий ёки аморф моддадан ташкил топган.Уч хил суяк хужайралари фарқ қилинади: остеоцитлар, остеобластлар ва остеокластлар. Остеоцитлар ўсимтали хужайралар бўлиб, ўсимталари майда ўсимталарга тармоқланган бўлади. Бу хужайралар ўз шаклига мос келадиган бўшлиқларда жойлашиб, ўсимталари билан ўзаро боғланган. Бу хужайра марказида тўқ бўялган ядро жойлашиб, цитоплазмаси оч базофил рангга эга. Остеоцитлар суяк тўқимасининг асосий хужайраларидан хисобланиб, цитоплазмасида оз миқдорда митохондриялар кучсиз ривожланган Гольжи комплекси бўлади. Ҳужайра маркази остеоцитлардан топилмаган. Остеобластлар ёки остеобластоцитлар суяк усти пардасида, суякнинг янгидан хосил бўлаётган қисмларида учраб, кубсимон, пирамидасимон ёки кўп қиррали шаклда бўлиб, юмалоқ ёки овалсимон ядрога эга. Ядрода бир ёки бир неча ядроча бўлади. Ҳужайра цитоплазмасида анча яхши тараққий этган эндоплазматик тўр, митохондриялар, Гольжи комплекси ва кўп микдорда РНК ни кўриш мумкин. Бундан ташқари, цитоплазмада хужайралараро модданинг хосил бўлиши учун нихоятда керак бўлган ишкорий фосфатаза ферменти мавжуд. Остеобластлар суяк хосил қилувчи ёш хужайралардир. Бу хужайралар доимо оқсил синтез қилиб хужайралараро моддага ажратиб туради, хужайралараро модда хосил бўлиши тугагандан сўнг улар актив бўлмаган суякхужайраларига-остеоцитларга айланади. Остеокластлар, остеокластоцитлар - бу хужайраларнинг охакланган тоғай ва суяк тўқималарининг емирилишида актив иштирок этади.Улар макрофагларнинг махсус бир тури бўлиб, эмбрионда мезенхима хужайраларидан сўнгра эса моноцитлардан хосил бўлади. Ҳужайраларнинг энг йириги 100 мкм га етиши мумкин. Шакли эса нотўғри юмалоқ, бўлиб жуда кўп ядро га эга. Электрон микроскоп остида остеокластлар цитоплазмаси бир неча зонадан иборат э канлиги кўринади. Отсеокластларнинг суяк тўқимасини емириш ва фагоцитоз қ илиш

механизми т ў ла ў рганилмаган. Бу жараёнда остеокластлар ажратиб чиқарадиган СО 2 мухим роль ўйнайди, деб хисобланади.СО 2 карбонгидраза ферменти таъсирида Н 2 СО 3 кислотасини хосил қилади. Бу кислота суяк тўқимасидаги органик моддаларнинг емирилишига ва суякда кальций тузларининг эришига олиб келади. Тузилиши буйича икки хил суяк тўқимаси тафовут қилинади: ретикулофиброз суяк тўқимаси ва ингичка толали ёки пластинкасимон суяк тўқимаси . Ретикулофиброз суяк тўқимаси. Бундай суяк тўқимаси асосан хомилада, янги туғилган чақалоқларда учрайди. Катталарда зса фақат тоғайларнинг суякка бириккан жойида калла суякларининг чокларида учрайди. Бу суякни дағал толали дейилишига сабаб шуки суяк тўқимасининг оссеин толалари жуда дағал ва турли йўналишда бетартиб жойлашган бўлади. Толалар бир-бири билан кесишиб ёки бурчак хосил килиб, ёки мураккаб тўр хосил қилиб жойлашади. Бу толалар ораси асосий модда билан тўйинган бўлади. Суяк тўқимасининг асосий моддасида узунчок; - овалсимон шаклдаги суяк бўшлиқлари ёки лакуналар жойлашиб,узун бир-бири билан аностомозлар хосил қилувчи каналчаларга давом этади. Ана шу бўшлиқларда шакли шу бўшлиқнинг шаклига мос келадиган остеоцит хужайралар жойлашади. Шуни кайд қилиб ўтиш керакки, хомила хосил бўлган дағал толали суяк, ўсиши ва кейинги тараққиёти натижасида секин-аста платинкасимон суякка айланади. Пластинкасимон суяк тўқимаси Вояга етган организмда барча суяклар. ясси найсимон суякларнинг асосий қисми пластинкасимон суякдан ташкил топган бўлади. Бу суякнинг

асосини суяк пластинкалари ташкил этиб, пластинкалар ингичка, бир-бирига параллел холда жойлашган коллаген толалардан ва остеоцит хужайралардан иборат. Хар бир пластинкада колаген толалар қўшни пластинкадаги коллаген толаларга нисбатан перпендикуляр жойлашади. Пластинкаларда толаларнинг бундай йўналиши суяк тўқимасини мустахкамлайди. Суяк пластинкаларнинг жойлашишига қараб икки хил суяк моддаси фарқ, қилинади: компакт ва ғовак. Компакт суякда пластинкалар бир-бирига жипс бирлашиб паралел жойлашса, ғовак суякда пластинкалар хар хил йўналишда бир-бирига нисбатан турли хил бурчак хосил қилиб жойлашади ва уларнинг орасида кичик-кичик бўшлиқлар хосил бўлади. Суяк ташқи томонидан юпқа бириктирувчи тўқима парда яъни суяк усти пардаси билан ўралган. Суяк ички канали э са жуда юпка парда ( э ндост) билан суяк к ў мигидан ажралиб туради. Найсимон суякнинг компакт моддадан тузилган диафизида қ уйидаги қ аватлар: таш қ и умумий суяк пластинкалар система си , остеонлар системаси ва ички умумий суяк пластинкалари системалари тафовут э тилади. Таш қ и суяк пластинкалари системасининг қ алинлиги 4-12 мкм бўлиб, бир- бирига параллел йўналган бир нечта пластинкалар йи ғ индисидан иборат. Шуниси характерликки, бу пластинкалар суякни ташқи томонидан бутунлай ўраб туради, лекин пластинкаларнинг охири бир-бири билан туташмай устма- уст жойлашиб тугайди. Бу қаватда тешиб ўтувчи каналлар жойлашиб, улар орқали суяк усти пардасидан суяк ичига қарб қон томирлар ўтади. Бу каналлар озиклантирувчи каналлар бўлиб, ў з деворига эга бўлмайди ва Фолькман каналлари деб аталади. Бундан таш қ ари, суяк у сти пардасидан хар хил бурчак хосил қ илиб, суякка томон коллаген толалар тешиб ў тувчи толалар деб аталиб, остеонлар қ аватига етиб келиши мумкин. Суяк деворининг ўрта қаватини остеонлар хосил қилиб, суякнинг структура бирлиги хисобланади. Остеонлар хам пластинкалардан иборат бўлиб, улар қонцентрик халқалар сифатида қон томирларни ўраб жойлашади. Остеон марказида қон томирлар жойлашиб, девори эса қалинлиги 5-20 мкм бўлган бир бирининг ичига кирган цилиндрлар

системасидан тузилган.Остеон халқаларини хосил қилган пластинкаларнинг оссеин толалалари ўз йўналишига эга бўлгани учун суякнинг бўйлама ва кўндаланг кесмаларида пластинкаларни аниқ ажратиш мумкин. Остеонлар бир- бирига зич тегиб ётмайди, балки улар орасида концентрик халқа хосил килмайдиган суяк платинкалари жойлашади. Бу пластинкалар оралиқ ёки интерстициал пластинкалар деб номланади. Найсимон суякнинг марказида эндост билан қопланган суяк кўмиги канали жойлашиб, у билан остеон системаси оралиғида ички умумий суяк пластинкалари жойлашади. Бу пластинкалар системаси компакт суяк моддаси суяк кўмиги канали билан бевосита чегараланган жойлардагина яхши ривожланган бўлади. Суяк у сти пардаси ва эндост. Суяк таш қ и томонидан суяк у сти пардаси билан ў ралган. Унда икки қ ават: ички хужайрали ва таш қ и толали қ аватлар фар қ ланади. Ички қават нозик толали бириктирувчи тўқимадан ташкил топган бўлиб, унда майда қон томирлар, остеобластлар ва остеокласт хужайралари жойлашади. Ташқи қават асосан толали бириктирувчи тўқимадан иборат. Эндост - жуда нозик парда бўлиб, суякни ички томонидан қоплайди. У остеобласт ва остеокласт хужайраларини ушловчи бириктиручи тўқимадан тузилган бўлиб, унинг коллаген толалари суяк кўмигининг строма тузилмаларига ўтиб кетади. СУЯК ТЎҚИМАСИНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ , ЎСИШИ ВА РЕГЕНЕРАЦИЯСИ. Суяк тўқимасининг тараққиёти остеогистогенез деб аталиб, у эмбрионал ва постэмбрионал остеогенезларга бўлинади. Эмбрионал (хомила давридаги) остеогистогенез икки у сулда амалга оширилади: 1. Тўғридан-тўғри мезенхимадан суякнинг хосил бўлиш тўғри (ёки бевосита остеогистогенез) 2. Мезенхимадан хосил бўлган то ғ ай модели ў рнида суяк такомили

(нот ўғ ри) ё ки воситали остеогистогенез. Суяк тўқимасининг мезенхимадан ривожланиши асосан ясси суяклар, жумладан, калла суяклари учун хосдир. Бўлажак суяк ўрнида мезенхима хужайралаир кўпая бошлайди ва остеоген оролчалар хосил бўлади. Хужайралар орасида коллаген толалар хосил бўлади ва бу толалар хужайраларни бир- биридан узоқлаштиради. Бундай хужайраларни преостеобластлар деб хисоблаш мумкин. Улар коллаген толалалардан ташқари гликозаминогликанлар хам хосил қиладилар. Натижада, хужайра оралиқ, моддаси оксифил бўлади. Преостеобластлар остеоблат хужайраларга айланиб, яна кўпроқ хужайралараро модда ишлаб чиқара бошлайди. Бу даврни остеоид давр деб юритилади. Шу даврга келиб, остеобласт хужайралари хужайралараро модда билан ўралиб, кўпайиш қобилиятини йўқотади ва остеоцит хужайраларга айланади. Аммо чекка жойлашган хужайралар янги остеобластларга айланишини давом эттиради. Хосил бўлган хужайралараро модда (оссеомукоид) асосан гликозаминогликанлардан ва коллагендан тузилган. Минерал тузлар бу ерда йўқ, чунки оссеомукоид кальций тузларининг коллаген толаларига ўтишига йўл қуймайди. Траққаиётнинг кейинги боскичида (минерализация ва кальцификация даврида) тўқимада кўп миқдорда ишқорий фосфатаза ферменти тўпланади. У органик фосфатларни, асосан, глицерофосфатни карбонсув ва фосфат кислотагача парчалайди ва минерал тузларнинг чўкишига йўл очади.Шу билан бирга хужайралараро моддада деполимеризация, яъни оссемукоид моддасининг парчаланиши ва эриб кетиши кузатилади. Шу вақтдан бошлаб. Хужайралараро модданинг органик қисми фа қ ат коллагендан ташкил топади. Фосфат кислота кальций тузлари билан бирикиб кальций фосфат тузларини хосил қ илади. Бу тузлар даставвал аморф шаклида бўлиб, кейинчалик улар гидроапатит кристалларини хосил қилади. Дастлаб хосил бўлган суяк тўқимаси ноаниқ тузилишга эга бўлади ва кўп миқдорда дағал коллаген толалар ва тартибсиз жойлашган гидрбксиапатит кристалларидан иборат бўлади. Шундай йўл билан дастлабки дағал толалри суяк тўқимаси хосил бўлади. Унда қон томирлар бўлмайди. Бу аста-секин пластинкасимон суяк тўқимасига айланади. Тоғай

модели ўрнида суяк хосил бўлиши (нотўғри ёки воситали остеогистогенез). Эмбрионал тараққиётининг иккинчи ойида бўлғуси суяк ўринда мезенхимадан тоғай модели хосил бўлади. Бу модел гиалин тоғайдан иборат бўлиб, қон томирлар бўлмайди ва маълум давргача ривожланади, кейинчалик у дегенерацияга учраб, тоғайнинг диафиз қисмида суяк тўқимаси хосил бўла бошлайди. Суяк тўқимасининг пайдо бўлиши билан бошланади. Остеобластлар хосил бўлишидан бошлаб перихондр суяк усти пардаси периостга айлана бошлайди. Остеобластлар тоғай модели атрофида суяк тўқимасини хосил қила бошлайди. Натижада, суякнинг тоғай модели диафиз қисмида перихондрал суяк ўрами (манжети) билан уралади. Улар ғовак тузилишига эга бўлиб, дағал толали (ретикулофиброз) суяклардан ташкил топади. Тогай модели атрофида суяк хосил бўлишига перинхондриал суякланиш дейилади. Суяк тўқимасининг тоғай ичида хосил бўлишига энхондрал ёки энхондрал суякланиш дейилади. Эндохондрал суякланиш натижасида дағал толали суяк суяк хосил бўлади. У перихондрал кўпаяётган суякдан шу билан фарқ қиладики, унинг таркибида охакланган хужайралараро тоғай моддасининг қолдиқлари сақланиб қолган бўлади. Аммо бу суяк узоқ турмайди. Мезенхима (кам дифференциаллашган) хужайраларидан такомил этган остеокласт хужайралари хосил бўлган суякни емира бошлайди. Энхондрал суяк тўқимасининг парчаланиши натижасида калта бўшликлар ва чуқурчалар пайдо бўлади ва улар бирлашиб, суяк кўмиги учун бўшлик хосил қилади. Қон томирлар атрофида парчаланаётган дағал толали суяк ўрнида остеоблает хужайралар концентрик пластинкалар хосил қила бошлайди. Улар маълум тартибда жойлашган параллел коллаген толалалрдан тузилган, улардан остеонлар хосил бўлади, периост тарафдан эса ташқи умумий пластинкалар тараққиёти давом этади. Шундай қилиб, тоғай, ўрнида суяк хосил бўлиш жараёнида маълум босқичлар кўрилади. Суякнинг эпифиз ва диафиз қисмлари орасида тоғайдан иборат метафизар ёки эпифизар пластинкси жойлашади. Унинг диафизга яқин қисмида тоғай хужайралари шишган, хужайралараро модда эса, охакланган бўлади, чунки

унинг остидаги хужайралар парчаланиб, у ерда эндохондрал суякланиш давом этади. Тоғай тўқима билан эндохондрал суяк орасидаги чегара қисм суякланиш ёки оссификация чизиғи деб аталади. Эпифизар пластинканинг коллаген қисмларида тоғай хужайралари бўлинишида ва янги хужайралараро модда хосил қилишда давом этади, натижада эпифизар пластинка хужайралари бир-бирининг устида жойлашиб, танга устунчаларини эслатувчи тўқима хосил қилади. Худди ана шу зона тоғайнинг ўсиши хисобига суяк узунасига ўсиши эмбрионал тараққиёт давридан бошланиб, 17-23 ёшгача давом этади, сўнгра эса суякнинг ўсиши тухтайди. Суяк тўқимасининг регенерацияси . Суяк тўқимасининг регенерацияси суяк усти пардаси хисобига бўлади. Агар суяк бутунлиги бузилса, суяк синган ерга қушни қисмларнинг суяк усти пардаси хужайралари интилади. Натижада, икки томоннинг суяк у сти пардаси бирлашади. Суяк у сти пардасида жуда кўп қон томирлар ва остеобластлар пайдо бўлади. Шу ерда нозик суяк пластинкалари хосил бўла бошлайди. 10-12 к у ндан с ў нг суяк пластинкаси суякнинг синган қисмини муфта шаклида ў раб олади ва буни суяк қ адо ғ и дейилади. Дастлаб суяк қадоғи остеон тузилишга эга бўлмайди, лекин кейинчалик унинг ўрта қисми шундай тузилишга эга бўлиши мумкин. Суякнинг нормал ўсиши ва ривожланиши таш қ и ва ички омилларга богли қ . Шундай омиллардан бири овқат режимидир. Кальций ва фосфорнинг қонда етишмаслиги суяк тўқимасининг қаттиқлиги ва пластиклигининг ўзгаришларига олиб келади. Суяк тўқимасининг суякларнинг тузилиши ва ўсишига витаминлар (С,Д,А.), эндокрин безлар ишлаб чиқарган гормонлар катта таъсир кўрсатади. Витамин Д етишмаслиги (рахит касаллиги) суякда кальций тузлари камайишига ва суяк тўқимасининг юмшоқланишига (остеомаляция) олиб келади. Витамин С етишмаса, суякларнинг ўсиши сустлашади ва тўхтайди. Эндокрин безлардан калқонсимон олд бези гормони (паратирин) суякларнинг ўсиши ва тузилишига кучли таъсир кўрсатади. Бу гормон кўпайганда суяклардан кальций ювилиб кетиб,уларнинг пластиклиги бузилади. Қ алқонсимон без гормони тирекальцитонин эса паратиринга қ арама- қ арши таъсир кўрсатади.

Шунингдек, суяк тўқимасининг тузилиши, ўсиши гипофиз, эпифиз ва жинсий безлар гормонларнинг таъсирига хам боғлиқ. Суяк тўқимасида бутун умр давомида емирилиш ва қайта хосил бўлиш жараёнлари содир бўлиб туради. Эскирган остеонлар остеокластлар томонидан емирилади ва сўрилади. Улар ўрнига остеобласт хужайралари ёрдамида янги остеонлар хосил бўлади. СУЯКЛАРНИНГ ЎЗАРО БИРЛАШУВИ. Суякларнинг ўзаро бирлашуви суяклараро боғланиш харакатсиз (синдесмозлар,симфизлар синхондрозлар ва синостозлар) ва эркин харакатли бўғимлар шаклида бўлиши мумкин. Синдесмозлар - суякларнинг ўзаро зич толали бириктирувчи тўқима орқали бирлашувидир. Бунда пишиқ коллаген толалар қўшни суяклар тўқимасига тешиб киради ва у билан туташиб кетади. Синдесмозларга калла суякларининг боғланиши мисол бўлади. Синхондрозлар - суякнинг тоғай тўқимаси ёрдамида бирлашувидир. Бунда асосан толали тоғай иштирок этади (умурткалараро дисклар). Хар бир диск ташқи толали фиброз халқа ва юмшоқроқ бўлган пульпоз марказдан иборат. Пульпоз марказ ёш болаларда асосан гомоген моддадан иборат. 7-8 ёшда унда коллаген толалар ва баъзи хужайралар пайдо бўлади. Толалар миқдори бола улғайган сари ошиб боради ва 20-23 ёшга келиб пульпоз марказ толали тоғай тусини олади. Симфизлар-суякларнинг тоғай ва бириктирувчи тўқима орқали бирлашуви, қов суякларнинг бирлашуви бунга мисол бўла олади. Бунда, икки қов суяги ўзаро мустахкам зич толали бириктирувчи тўқима ёрдамида бирлашади. Тоғай тўқимаси эса фақатгина иккала қов суягининг юзасида жойлашади. Чаноқ суякларидаги бу симфиз бирлашув аёл кўзи ёриш вақтида чўзилиб, хомиланинг туғилишга имкон яратиб беради. Синостозлар-икки суякнинг бир-бири билан ўта мустахкам бирлашуви бўлиб, бунга суякларининг туташуви мисолдир. Ажралган (эркин харакатли) бирлашувлар ёки бўғимларда суякларнинг бир-бирига тегиб турувчи юзалари тоғай билан қопланган. Улар орасида баъзан оралиқ тоғай мениски бўлиши

мумкин. Бўғимлар капсула билан ўралган. Бўғимлар орасида синовиал суюқлик бўлиб у харакатнинг эркин кечишини таъминлайди. Суяклар юзасини қопловчи тоғай бўғим тоғайи деб аталади. Бўғим тоғайида майда, яссилашган хондроцитлар жойлашади. Уларнинг остида типик хондроцитлар изоген группалар хосил қилади. Тоғай тўқимасининг суяк билан чегарасида охакланган тоғайни ва янги хосил бўлаётган суяк тўқимасини кўриш мумкин. Бўғим капсуласи ташқи фиброз ва ички синовиал пардадан иборат. Ташқи қават зич толали бириктирувчи тўқимадан тузилган. Ички пардада эса бўғим бўшлиғига қараган қопловчи қават, унинг остида эса коллаген эластик толалар қаватлари фарқланади. Ички қопловчи қават синовиоцит хужайраларидан ташкил топади. Бу хужайра бир турда бўлмай, улар орасида синовиал фибробластлар, макрофаглар ва кам дифференциаллашган хужайраларни кўриш мумкин. МУШАК ТЎҚИМАСИ. Мушак тўқимаси группасига кирувчи тўқималарнинг тузилиши ва келиб чиқиши хар хил бўлгани билан, уларнинг вазифаси битта организмнинг яъни аъзоларда харакатини таъминлаш. Мушак тўқимаси тузилиши ва бажарадиган вазифасига кўра уч хил бўлади: 1. Силлиқ мушак. 2. Кўндаланг-тарғил тана мушаги. 3. Кўндаланг-тарғил юрак мушаги. Силлиқ мушак тўқимаси. Силлиқ мушак тўқимасининг хужайралари чўзинчок, сирт томонидан сарколемма билан қопланган бўлади. Ядроси ўртада таёқсимон ёки овал шаклида жойлашган бўлади. Ядро ичида 2 та ядроча, баъзан ундан хам кўп учрайди. Митохондриялари хужайра цитоплазмасида тарқоқ жойлашган бўлиб, кўндаланг-тарғил мушакникидан кам бўлади. Шунингдек бошқа

органоидлари, тропик аппаратини ташкил этади. Тропик аппарат овқатлантиришда иштирок этиб, бунга хужайранинг хамма органоиди киради. Силлиқ мушак тўқимасининг 2 нчи бир характерли томони шундан иборатки, миофибриллалар 2) қисқарувчи аппарат бўлиб, улар хужайра цитоплазмасида ётади. Миофибрилляр актин ва миозин деган оқсил ипларидан иборат. Актин иплари ингичка, миозин иплари қалин бўлади. Баъзан актин- актин бўлиб, миозин-миозин бўлиб хам жойлашади. Булардан ташқари тропин, тропомиозин, милкулин деган оқсиллар хам топилган. 3) Таянч аппарати - бу базал мембранада бўлади. Силлиқ мушак хужайралари орасида коллаген ва эластин толалар жойлашган. Силлиқ мушакларнинг функционал белгилари қ уйидагилардан иборат: 1. Секин қ ис қ аради, узо қ муддатга қ ис қ аради ва тез чарчамайди; 2. Инсоннинг ихти ё рига б ў йсунмайди. Масалан, ўтирибсизлар, лекин ички аъзолар ишлаб турибди, ишлаяпсиз, ухлаяпмиз- ички аъзолар ишлаб тураверади. Силлиқ мушаклар эмбрионал даврда мезенхимадан хосил бўлади. Мушаклар бола туғилгандан кейин хам ривложланади . Силлиқ мушак тўқимасининг регенерацияси асосан гипертрофия йўл билан содир бўлиб, масалан бачадонда кўпинча хомиладорлик даврида юз беради. Шунингдек ичак деворининг катталашиши, майда қон томирларининг кенгайиши хам мисол бўла олади. Силлиқ мушак тўқимаси яхши тараккий этган қон томирларга эга. Силлиқ мушак тўқимаси асосан ички аъзолар, чикарув найлари, томирларнинг деворини хосил қилади. Кўндаланг тарғил мушак тўқимаси 2 хил бўлади: 1. Тана кўндаланг тарғил мушак тўқимаси 2. Юрак мушаги

Кўндаланг тарғил мушак тўқималарида миозин иплари бор жой тўқ бўялади, сабаби шундаки, миозин ипларида нур синдириш қобилияти кучли. Бундан ташқари, актин иплари ўртасида битта чизик Z ётади ёки уни телофрагма хам дейилади. Агар чизиқ оралиғида бўлса мезофрагма дейилади. Икки Z чизиқи орасида бўлган масофа саркомер дейилади. Бу миофибриллаларнинг морфофункциоанл бирлиги бўлиб хисобланади. Кўндаланг-тарғил мушак тўқимасининг силлиқ мушак тўқимасидан фарқли қуйидагилардан иборат: 1. Кўндаланг тарғиллик бор 2. Улар хужайравий тузилишга эга эмас. Симпласт тузилишга эга. Мушак толалари тез қисқаради ва тез чарчайди. Лекин қисқариши ихтиёрий содир бўлади. Масалан, оёқ мушаклари харакат қилади, ёзаяпмиз, яъни инсоннинг ихтиерига бўйсунади. Миофибрилла толалалар қисқаришни таъминлайди. Бу ипларнинг қалинлиги 2 микрон келади. Бу мушак миофибриллалари силлиқ мушакникидан фарқ қилиб, Бу мушак тўқимаси асосан мушак толалаларидан иборат. Бу кўндаланг тарғил толаллари цилиндрик шаклда бўлиб, сиртдан сарколемма билан қопланган. Кўндаланг-тарғил мушак тўқимаси хужайралари ядролари толанинг ён томонига жойлашган бўлади. Мушак тўқимаси митохондрияларга бой. Мушак харакат активлиги қанча юқори бўлса, митохондриялар шунчалик кўп бўлади. ЭПТ суст ривожланган. Миофибриллалар тартибли жойлашган. Миофибриллаларда А ва И дисклар фарқ қилинади. А дисклар хар хил бўёқлар билан яхши бўялади ва миозин ипларини тутади, И диск унча яхши бўялмайди. Мушакларнинг қисқариш механизми. Бу тўғрисида назариялар кўп. Шуларнинг ичида сирпаниш назарияси тўғрироқ. Бу назария бўйича актин иплари миозин иплари устида сирпанади. Актин ва миозин иплари билан контакт хосил қилган жойида тропонин деган оқсил бўлади. Қисқариш вақтида актин ва миозин қўшилиб, актомиозин системасини хосил қилади, мушак ёзилганда қайтадан актин ва миозинга бўлинади. Миозин оқсилининг актин

юзасига қараган "қўллари" бўлади, қисқарган вақтда актин, иплари миозин "қўллари" дан ўта бошлайди. Бири иккинчисининг устидан сирпаниб ўтади. Шунда қисқариш хосил бўлади. Одам бир яхшилаб кулганда юзидаги 34% мушаклар қисқарар экан. Мушак тўқимасида шу тўқима учун хос бўлган миоглобин ферменти жойлашади. Унинг асосий вазифаси ўзида кислород тутишидир. Миоглобин мушакка қизил ранг бериб туради. Рангига қараб қизил ва оқ мушакларни фарқлаш мумкин. Қизил мушак оқ мушакка нисбатан секин қисқаради. Юрак кўндаланг - тарғил мушак тўқимаси. Бy тўқима миоцитлари факат юракда учрагани учун кардиомиоцитлар дейилади.Юрак мушагини 1 ва 2- мушакларнинг ўртаси деса бўлади. Юрак мушаклари инсон ихтиёрига бўйсунмайди. Кўндаланг - тарғил мушак тўқимасидан фарқи: 1. Хужайравий тузилишга эга ва хужайралар цилиндрик шаклда бўлади; 2. Хужайра ядролари ўртада жойлашган; 3. Хужайралари бир-бири билан бириккан жойда оралиқ дисклари хосил қилади. Бу дисклар тиркишли бирикиш, интердигитация, десмосомалардан ташкил топган. Юрак мушаклари 3 хил бўлади: 1. Қ ис қ арувчи мушаклар - б у лар асосан юракнинг қ оринча қисмида жойлашган; 2. Ў тказувчи мушаклар - бу гурух, мушакларининг бир неча хили бор, улар импульс ў тказади; 3.Секретор мушаклар - кўпрок секрет ишлаб чи қ аради, шунинг учун уни секретор мушаклари дейилади, улар асосан бўлмачаларда бўлади. Юрак мvшак регенерацияси. Янгидан мушак хосил бўлмайди, лекин катталашиши мумкин. Масалан, спортчилар спортни ташлаб юборишса, кейин ичкиликка берилиб кетишса, уларнинг соғлиги инфаркт билан тугайди. Харакат бўлмагандан кейин юракни ёғ босиб кетади. Инфаркт бўлса-қон томирлари ёрилиб кетади. Юрак кўндаланг-тарғил мушак тўқимасининг регенерацияси

ёшга қараб ўзгаради. Гўдакларда кардиомиоцит хужайралари бўлиниш қобилиятига эга, балоғатга етган организмда ва қари одамларда хужайра бўлинмагани учун, нобуд бўлган кардиомиоцитлар ўрнида бириктирувчи тўқимали чандиқ хосил бўлади. НЕРВ ТЎҚИМАСИ. Нерв тўқимаси хужайралари - нейронлар барча аъзоларнинг ўзаро алоқада бўлишини ва ташқи мухит билан боғланишини таъминлайди. Нерв тўқимаси ташқи таъсиротни қабул қилади, уни тахлил қилади ва жавоб қайтаради. Нерв тўқимасининг ривожланиши. Нерв тўқимаси дорсал томондан қалинлашган эктодермадан нерв пластинкасида ривожланади. Бу пластинкалар қирроқлари қалинлашиб бирикади ва нерв найларига айланади. Айрим хужайралар эпидермал эктодерма ва нерв найи таркибига кирмасдан, улар оралиғида жойлашади ва нерв тожини хосил қилади. Нерв тожи хужайралари бош мия нервлари ядроларини хосил қилишда иштирок этади. Тана сохасидаги хужайралар эса икки қисмга ажралиб, юқориги қисми эктодерма ва мезодерма ўртасига жойлашиб, терининг пигмент хужайраларини хосил қилади. Вентрал қисми хужайралари эса сомитлар, нерв найи ва мезенхима хужайралари оралиғидан ўтиб, орқа мия ганглийсини хосил қилади, хамда бу хужайралар вегетатив нерв системаси ганглияларини ва нейроглияни келтириб чиқаради. Нерв найи хужайралари нейроэпителиал ёки вентрикуляр хужайраларидан иборат. Улар цилиндрик шаклига эга. Нерв тўқрмаси икки хил хужайралардан иборат: нейрон ва глия. Нейронни нейроцит, глияни-глиоцит деб хам юритилади. Нейрон ўсимталарининг сонига қ араб учга бўлинади: 1. Униполяр 2. Биполяр З. Мультиполяр Униполяр нейронларнинг ўсимтаси битта бўлади. Лекин одамда униполяр нейронлар бўлмайди. Одамда псевдоуниполяр нейритлар бўлиб, улар танасидан

чиққан бу ўсимта кейинчалик Т-симон икки ўсимтага ажралади: нейрит ва дендритга. Псевдоуниполяр нейритлар сезувчи орқа мия тугунини хосил қилади. Биполяр нейритларда 2 ўсимта бўлади. Нейрит ва дендрит. Хақиқий биполяр нейронлар одамнинг кўз пардасида ва ички қулоқнинг спирал ганглиясида учрайди. Мультиполяр нейритлар - булар кўп ўсимтали. Бу асосий нейрон хисобланиб, одам организмининг кўпчилиги шу нейрондан иборат бўлиб, асосан марказий ва периферик нерв системасини хосил қилади. Булар пирамида, юлдуз ва нок шаклида бўлиши мумкин. Нейрон хужайрасининг тузилиши. Нерв хужайралари кўпинча 1 ядро тутади.1-2 ядрочаси бўлади. Хроматини кам бўлгани учун оч бўялади. Ядро, ядрочалар ва ядро тешиклари жуда ўзгарувчан бўлиб, турли таъсир ва патологияга берилувчан бўлади. Дендритлар. Импульсларни нерв хужайраларига йўналтирувчи хисобланади. Аксонлар эса - импульсни нерв хужайраси танасидан ташқарига олиб чиқарувчи хисобланади. Дендритларнинг охирларида бўртмалар бўлиб, бу буртмаларга синапслар дейилади. Нерв хужайраси бошқа хужайралардан тузилиши билан фарқ қилади: 1. Хужайра нотўғри шаклга эга. 2.Хужайра цитоплазмасида тигроид моддаси бор,тигроид модданинг миқдори хужайранинг фаоллигини аниқлайди. Хужайра қўзғалса, тигроид модда камаяди, баъзан эса умуман йўқ бўлиб кетади. З. Нейроцитларда махсус нейрофибриллалар бўлиб, улар хужайранинг скелетини хосил қиладилар. Нейрофибриллалар нейрофиламентлар ва микронайчалардан иборат бўлиб, улар бир-бирлари билан бирлашиб нейронни хосил қиладилар. 4. Нерв хужайралари бўлинмайди. Булардан ташқари, нерв ўсимталари моддаларни ташишда хам иштирок этади.

Одамнинг хотираси яхши бўлиши нимага боғлиқ, ким айтади? Дастлаб миянинг яхши ишлаши мия оғирлиги билан боғлик дер эдилар. Кимнинг мияси оғир бўлса, шу одамнинг мияси яхши ишлайди деб тушунтирилар эди. Масалан: Тургеневнинг миясининг оғирлиги 2 кг 18 г; мияси энг кам оғирликдаги билимдон одамлар хам бўлган. Бундан ташқари, одамнинг хотираси мия бурмаларига боғлиқ деган фикрлар хам бўлган. Лекин миянинг яхши ишлаши, хотиранинг яхши бўлиши синапсларга боғлик экан. Биринчи марта нерв хужайрасини испан олими текшириб нейрон назарияси яратган. Бу олимга Нобель мукофоти берилган. Кейинчалик бу ишларни Павлов давом эттирган. Нейроглия Ердамчи хужайралар бўлиб, узининг тузилиши ва фаолияти буйича кўпгина хужайралардан фарқ қилади. Улар таянч, чагараловчи, трофик, химоя ва секретор вазифасини утайди. Шунингдек, нерв толасининг регенерациясида хам иштирок этади. Нейроглия хужайралари 2 га бўлинади: 1. Макроглия - эктодермадан ривожланади. 2. Микроглия - макрофаглар каби олдин хомилада мезенхимадан, сўнгра моноцитлардан ривожланади. Макроглияга - астроглиоцит, э пендимоцит, олигодендроглиоцит ва мультипотенциал глия хужайралари киради. 1. Астроцитлар - марказий нерв системасининг таянч қисми хисобланади. Улар юлдуз кўринишига эга. Ўсимталарининг кўп бўлишига қараб: · Протоплазматик - калта шохланган ўсимталарга эга, асосан марказий нерв системасининг кулранг моддасида бўлади; · Толали астроцитлар - б у лар узун, лекин кам шохланган, асосан марказий нерв системасининг о қ моддасида бўлади. Астроцитларнинг асосий функцияси таянч ва нейронларнинг таш қ и таъсиротлардан химоя э тади. 2. Эпендимоглияцитлар - цилиндрсимон, кубсимон шаклга эга. Бу хужайралар орқа мия каналида, бош мия қоринчаларининг ички томонида зич хужайралар катламини хосил килади. Вазифаси таянч ва opқa мия суюқлигини

ишлаб чиқаришдан иборат. Бу хужайраларнинг апикал қисми киприкчалар хосил килади. Базал қисми эса ўсимталарга эга бўлиб, нерв найи бўйлаб тарқалган. З. Олигодендроцитлар - булар энг кўп учрайдиган, шакли турлича бўлган майда хужайралардир. Марказий нерв системаси ва периферик нерв системаси нейронлари танаси, охирлари ва улар ўсимталарини ўраб турувчи кобиқларнинг таркибига киради. Булар трофик вазифасини бажарадилар ва нерв толалари кобиғини хосил қилганлиги учун -уларни найролеммоцит деб аталади. 4. Мульттпотенциал глиоцитлар - бу хужайралар бошқа тур хужайраларга айланиши мумкин бўлгани учун кўп имкониятга эга бўлган хужайралар десак хам бўлади. (нерв тўқимаси бошқа хужайралари учун ўзак хужайраси хисобланади) Микроглияцитлар - глиал макрофаглар хисобланиб (бактерияларни фагоцитоз қилиш қобилиятига эга), асосан қон томирлар атрофида жойлашади. Нерв толалари – бу нерв цитоплазмасининг давоми охирги қисми хисобланади. Улар иккига бўлинади: 1. Миелинсиз 2. Миелинли Нерв толалари цилиндр ў к ва уни ў раб турувчи қ оби қ дан иборат. 1.Миелинсиз нерв толалари асосан В.Н.С.учун хосдир. Унинг стволларини хосил қилади. Олигодендроцитлар миелинсиз нерв толасида зич кетма-кет жойлашган хужайралар занжирини хосил қилади. Ички органлардаги миелинсиз нерв толаларида бир неча цилиндрик нерв ўқи жойлашади. Баъзан цилиндр ўқининг сони бир нечта бўлиши мумкин. худди шу нерв толасига кабель типидаги нерв толаси дейилади. Электрон микроскопда цилиндр ўк леммоцитларга ботиб кириши борасида чуқур букламалар хосил қилиши аниқланган. Букламалар ўзаро жойлашган жойда нейролеммоцит икки қават мембранадан мезаксон хосил қилади. 2.Миелинли нерв толаси хам марказий ва периферик нерв системаларида учрайди. Улар хам леммоцитлар кобиғига ўралган цилиндр ўкидан иборат

бўладилар. Лекин цилиндр ўк, бу ерда қалинроқ ва унинг кобиғи бир мунча мураккабдир. Қобиқ икки қават бўлади. Ички қалинроқ-миелинли қобиқ, ташқи юпқароқ-нейролеммоцит цитоплазмаси ва ядросидан нейролеммоцитдан иборат. Миелин қобиқ таркибида ёғ ва оқсил тутганлиги сабабли, унда қорамтир ва оқиш зоналар тафовут этилади. Оч бўялган жойида липид молекуласи бўлади. Цилиндр ўкда миелин қобиқсиз қисми бўлиб, тугунли бўғимлар деб аталади. Бу бўғимлар нейролеммоцитлар орасидаги чегарадир. Миелинли толада ўк цилиндр лиммоцитга ботиб кириб мезаксон хосил қилади. Мезаксон узунлашади ва ўк цилиндр атрофида тиниқ, қатлам-қатлам бўлган миелин кобиғини шакллантиради. Миелин толаларда ботиб кирган ёки бўлмаса миелин пардаси узилган жойи бор. Бундай бўлишига сабаб, импульс сакраб ўтиши мумкин деган фикрлар бор. Ўк цилиндр - нерв толаси нейроплазмасидан иборат. У нейрофибриллалар ва нейротубулалар тутади. Унинг усти нерв импульсини ўтказувчи аксолемма билан қопланган. Миелинли толадан импульс миелинсиз толага нисбатан тез ўтади. Миелинсиз тола импульсини 1-2 м/с тезлик билан, миелинли тола эса 5-120 м/с тезликда ўтказади. Нерв охирлари. Хар бир нерв толасининг охирида махс у с тола бўлиб, уни нерв охири дейилади. Функционал жихатдан нерв охирлари учга бўлинади: 1. Эффекторлар, 2 хил (харакатланувчи, секрет нейронлар) 2. Рецепторлар ёки сезувчи нейронлар З. Ассоциация ёки нейронлараро синапслар (нейронлараро бо ғ яратувчи) аппаратлар. Эффектор рецепторлар махс у с харакат органларидаги нерв рецепторларида жойлашган бўлади. Нерв толаси мушак толасига бириккан бўлади. Рецепторлар - булар ички ёки ташқи, хамма таъсиротни қабул қилиб, сезгини турли рецепторларга етказади. Рецепторларнинг тузилиши 2 хил бўлади:

1. Озод нерв охирлари 2. Озод бўлмаган (капсуласиз, капсулали) Нейронлараро синапслар. Синапс- бирлашиш деган маънони билдиради. Иккита нерв хужайрасининг бир бирига бўлган ало қ асидир. Нейроцитлар орасида 3 хил синапс учрайди: 1. Аксо-соматик - бир нейроцитнинг аксони билан иккинчи нейроцитнинг танаси ў ртасида; 2.Аксо-дендритик - бир нейроцитнинг аксони билан иккинчи нейроцитнинг дендрити ў ртасида; 3. Аксо-аксонал синапслар - аксонлар орасида бўлади. Синапсларни фа қ ат электрон микроскоп остида кўриш мумкин. Нейроцитларда синапслар тузилишида умумийлик мавжуд. Одамларда улар пресинаптик қисм, синаптик бўшлиқ ва пост синаптик қисмлардан тузилган. Пресинаптик қисмда кўплаб синаптик пуфакчалар мавжуд. Бу пуфакчаларда медиаторлар жойлашади. Хар бир нейроцит ўзига хос медиатор ишлаб чиқаради. Масалан, ацетилхолин ажратувчи, аминокислота ажратувчилар хам мавжуд. Медиаторлар асосан кичик молекуляр ва осон сўрилувчи моддалардир. Нерв тўқимасининг тараққиёти - эктодермадан хосил бўлади. Олдин нерв пластинкаси, 20-21 к у ндан кейин нерв найи - улардан нейробластлар - нейроцит хужайралар хосил бўлади. Янги ту ғ илган болада 15 миллиард нерв хужайралари бўлади. Нерв хужайраси регенерация қ илинмайди. Секретер нейронлар. Нейронлар биологик актив модда медиаторларни синтезлайди ва таш қ арига чи қ арилади. Лекин айрим нейронлар фақат секреция қилиш фаолиятига эга. Бундай нейронлар нейросекретор нейронлар деб юритилади. Улар бош миянинг гипоталамус қисмида жойлашган. Улар анчагина йирик хужайралар. Хроматофил субстанция хужайра танасининг четки сохасида жойлашади.

Ҳужайранинг махсулоти цитоплазмага ва ёки мия суюқлигига қуйилади. Вегетатив (автоном) нерв системаси Вегетатив нерв системаси бажарадиган функциясига кўра симпатик ва парасимпатик қисмларга ажратилади. Симпатик нерв системасининг марказига орқа мия кўкрак ва бел соҳасининг ён шохларидаги вегетатив ядролари, парасимпатик нерв системасига эса III, VII, IX, ва X жуфт калла нервларининг ва орқа мия думғаза бўғимининг вегетатив ядролари киради. Марказий қисмнинг мультиполяр нейронлари вегетатив нерв системаси рефлектор ёйининг ассоциатив ҳужайраларидир. Уларнинг аксонлари орқа мия олдинги илдизчалари ёки калла нервлари таркибида чиқиб, периферик вегетатив ганглийларнинг нейронлари билан синапслар ҳосил қилади. Улар вегетатив нерв системасининг преганглионлар толалари бўлиб, одатда, миелин қават билан қопланган ва холинэргик табиатга эгадир. Вегетатив нерв системасининг ганглийлари Вегетатив нерв системасининг периферик нерв тугунлари органлардан ташқарида (экстрамурал) ёки органлар деворида (интрамурал) жойлашиши мумкин. Вегетатив ганглийлардан чиққан нерв тармоқлари таркибида икки ҳил толалар бўлади. Улардан бири ганглийларнинг ўзида ҳосил бўлиб, периферия томон йўналади (постганглионар толалар), бошқалари эса ганглийларни бош ёки орқа мия билан боғлайди (преганглионар толалар). Вегетатив нерв системасининг таркибига марказий нейронлар (преганглионлар талалар кўринишидаги аксонлар билан бирга) периферик тугунларда жойлашган периферик нейронлар киради. Периферик нейронларнинг аксонлари орган ва тўқималаргача етиб бориб, улар билан синапсларни ҳосил қилади. Преганглионнар толалар миелин парда билан ўралганлиги учун уларнинг боғловчи тармоқларнинг ранги оқ бўлади. Постганглионар толалар ингичкароқ бўлиб, кўп холларда уларнинг миелин қобиғи бўлмайди.

Вегетатив нерв системасининг периферик тугунлари экстрамурал симпатик (вертебрал ва паравертеблар ганглийлар), бош миянинг парасимпатик тугунлари ва интрмурал ганглийлардан иборат. Вегитатив нерв ситемасининг ганглийларидаасосан уч хил нейронлар фарқ қилинади : 1. Узун асонли нейронлар ёки 1 тип Догель хужайралари, уларнинг ўсимталари бир неча калта тармоқли дендритлардан ва ганглийдан ташқарига кетувчи узун нейритдан иборат. 2 Тенг ўсимтали нейронлар ёки II тип Догель хужайралари. II тип Догель хужайраларининг бир неча тенг ўсимталари бўлиб, тузилиши жихатидан қайси бир аксон эканлигини аниқлаб бўлмайди. Ҳамма ўсимликлар шохланмасидан ганглийдан ташқарига кетади. 1 тип ҳужайралар парасимпатик нервларнинг преганглионар толалари тугалланади. Шунинг учун улар бу системанинг рефлектор ёйи таркибидаги иккинчи ҳаракатлантирувчи ёки эффектор нейронлари ҳисобланади. 2 тип ҳужайраларни периферик вегетатив нерв системасининг сезувчи ёки аффектор элементларига киритилади. 3. 3 тип ҳужайралар оралиқ ёки ассоциатив нейронлар ҳисобланиб, уларнинг ўсиқлари қўшни тугунлар нейронларининг дендритлари билан синапслар ҳосил қилади. Меъда-ичак йўли деворида 3 хил интрамурал чигаллар (шиллиқ ости қаватида, мушак қаватида ва сероз қават остида) жойлашган бўлиб, улар ўзига ҳос ҳусусиятга эгадир. Бу чигаллар таркибида ҳаракатлантирувчи (холинергик), тормозловчи (адренэнергик ва пуринэргик) ва аъзолар фаолиятини бошқарувчи (пептидергик) нейронлар учрайди.

O'xshashlar

Суяк синиши

Мушак тизими физиологияси

Умумий гистология. Эпителий ва қон тўқималари

Мускул ва нерв тузилиши

Нерв системаси ва сезги аъзолари. Олий нерв фаолиятининг асослари