Gipoavitaminozlar - Tibbiyot - Referatlar

Gipoavitaminozlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.6640625 KB

Ko'chirib olish

Gipoavitaminozlar Reja: 1. Vitamin yetishmovchiligi 2. Suvda eriydigan vitaminlar 3. Yog’da eriydigan vitaminlar 4. Vitamin bilan davolash

Vitaminlar — odam ovqat ratsionining eng muhim tarkibiy qismidir. Vitaminning kashf etilishi rus olimi N.I. Lunin nomi bilan bog’liq. U oziq-ovqat mahsulotlarida hayot uchun zarur bo’lgan qandaydir boshqa moddalar borligini 1880- yil tajribada isbotlab berdi. “Vitamin” terminini polyak olimi K. Futk 1912- yil taklif etgan. Vitaminlarning organizmda bo’lishi turli organlar va sistemalarning to’la qimmatli hayot faoliyati uchun mutlaqo zarur. Odam vitaminlarni o’simliklardan tayyorlangan ovqat yoki hayvonot mahsulotlaridan oladi, ularda vitaminlar hayvon organizmiga o’simliklardan tushib, hayvonning hayot faoliyati jarayonida to’planib boradi. Ba’zi vitaminlarning fiziologik talabdan ortiqroq ishlatilishi yomon oqibatlariga olib kelishi — gipervitaminozga sabab bo’lishi mumkin. Dastlab vitamin shartli ravishda lotin alifbosining bosh harflari: A, B, C, D, E va hokazo bilan belgilangan. Keyinchalik, vitaminlarning kimyoviy tuzilishiga binoan xalqaro yagona nomi qabul qilindi. Vitamin suvda eriydigan, yog’da eriydigan va vitaminsimon birikmalarga ajratiladi. Bir qator vitaminlarning bir modda shaklida uchrashi aniqlandi. Vitaminlardan tashqari organizmda turli o’zgarishlarga uchrab, vitaminga aylanadigan moddalar — provitaminlar ham ma’lum. Tuzilishi jihatdan vitaminga yaqin kimyoviy moddalar ham bor, biroq bu vitamin analoglari organizmga zararli ta’sir qilishi tufayli antivitaminlar degan nom olgan. Ba’zi dori moddalar (antibiotiklar, sulfanilamidlar va boshqalar) antivitaminlardir. Vitamin yetishmovchiligi Vitamin yetishmovchiligi — odam iste’mol qiladigan ovqat tarkibida vitaminlarning yetarlicha bo’lmasligi, ularni o’zlashtirishning buzilishi yoki ichak mikroorganizmlari tomonidan vitaminlar sintez qilishining pasayishi sababli kelib chiqadigan kasallik holati. Doim bir xil ovqat yeyish (ayniqsa, tozalangan, quritilgan ovqat, konserva mahsulotlarini muntazam iste’mol qilish) oqibatida ovqatda yangi sabzavot va mevalar bo’lmasligi, shuningdek, mahsulotlarni

noto’g’ri saqlash va ovqat pishirganda vitaminlarning parchalanib ketishi vitamin yetishmovchiligiga sabab bo’ladi. Masalan, tarkibida nikotin kislota kam g’alla mahsulotlari iste’mol qilinganda pellagra, asosan, oqlangan guruch va mayda tortilgan bug’doy unidan tayyorlangan mahsulotlar bilan ovqatlanganda “beri-beri” kasalligi paydo bo’ladi va hokazo. Me’da ichak kasalliklari: gelmintozlarda, lyambliozda hamda dori moddalar uzoq va ko’pincha, shifokor ko’rsatmasisiz qo’llanilganda organizmda vitaminlarning parchalanishi kuchayadi, sintezi pasayadi. Organizmning vitaminlarga bo’lgan ehtiyoji ortishiga olib keladigan omillar, masalan, aqliy va jismoniy toliqish, ruhiy iztirob, havo temperaturasining past yoki yuqori bo’lishi, kislorod tanqisligi, homiladorlik va bola emizish davrida ham (organizmga vitaminlar yetarli tushib turganda ham) vitamin yetishmovchiligi kuzatiladi. Vitamin yetishmovchiligi asta-sekin paydo bo’ladi, hatto vitaminlar sarfi ularning organizmga tushishidan oshib ketganda ham vitamin yetishmovchiligi birdaniga vujudga kelmaydi, chunki kishi sifatli ovqatlanganda ozroq miqdorda vitaminlar zaxirasi yig’ilb boradi (masalan, vitamin A— retinol zaxirasi 2—3 yilga yetadi); vitaminlar zaxirasi sarflanib bo’lgandan so’ng organizmda moddalar almashinuvi buziladi, qaysi vitamin yetishmasa, o’sha kasallikka xos alomatlar paydo bo’ladi. Qisman vitamin yetishmovchiligi gipovitaminoz deyiladi. Gipovitaminozni bartaraf etish choralari ko’rilmasa, vitamin yetishmovchiligining boshqa xili — avitaminoz kuzatiladi. Gipovitaminoz belgilari kasallik boshlarida ro’y-rost yuzaga chiqmaydi, bemorning ahvoli o’zgaradi, bo’shashadi, tez charchaydi, injiq bo’lib qoladi, uyqusi buziladi, ish qobiliyati pasayadi, ishtahasi yo’qoladi va hokazo. Bu alomatlar boshqa kasalliklarda ham kuzatiladi, shuning uchun albatta, shifokorga murojaat qilish zarur. Kasallik boshlanishida bemorning qon va siydigidagi vitamin miqdori laboratoriyada tekshiriladi. Avitaminozda kasallikning o’ziga xos belgilari ro’y-rost ko’rinadi.

Suvda eriydigan vitaminlar Askorbinat kislota (vitamin C) — moddalar almashinuvida, ayniqsa, oqsillar o’zlashtirilishida, biriktiruvchi to’qimalarni normal holatda tutib turishda va tiklanishda muhim ahamiyatga ega. Organizmda vitamin C yetishmasa, qon tomirlari devorining o’tkazuvchanligi ortadi, tog’ay va suyak to’qimalari strukturasi buziladi. Organizm o’ziga zarur bo’lgan vitamin C ni oziq-ovqatlar bilan olib turadi. Vitamin C sabzavot va mevalarda ko’p bo’ladi. Organizmning vitamin C ga bo’lgan kundalik ehtiyoji karam, kartoshka, sabzi, ko’k piyoz, pomidor va boshqalar hisobiga to’ldiriladi. Askorbinat kislota ko’k chuchuk qalampir, qizil qalampir, qora smorodina, qulupnay, shovul, limon, apelsin va boshqa ko’pgina o’simlik mahsulotlarida anchagina bo’ladi. Askorbinat kislotaning tabiiy konsentrati namatakdir. Na’matak qoqisi ajoyib vitamin C manbayi, ayniqsa, qish va ko’klamda u juda qadrlanadi. 10—12 soat tindirib qo’yilgan na’matak qaynatmasida organizmning bir sutkalik ehtiyojini qondiradigan miqdorda vitamin C bo’ladi. Askorbinat kislota sintetik usulda ham olinadi. “B” guruh vitaminlar Vitamin B 1 , vitamin B 2 , vitamin B 6 , vitamin B 9 va vitamin B 12 ning inson hayot faoliyatida tutgan o’rni kattadir. Tiamin organizmda uglevodlar almashinuvida birinchi darajali ahamiyatga ega. Ovqatda uglevodlar ortiq bo’lsa, ularni o’zlashtirish uchun tiamin ko’proq talab qilinadi. Organizmda tiamin bo’lmasa, polinevrit kasalligi roy beradi. Organizmga tiamin oziq-ovqat bilan kiradi. Ichak mikroorganizmlari yordamida qisman tiamin hosil bo’ladi, lekin bu organizmning tiaminga bo’lgan ehtiyojini qoplamaydi. Organizmning vitamin B 1 ga bo’lgan bir sutkalik ehtiyoji kattalarda 1,3—2,5 mg ni, bolalarda 0,3—1,7 ml ni tashkil etadi. Vitamin B 1 yetishmovchiligi ichak peristaltikasining susayishiga, ich qotishiga, muskullar bo’shashishiga, jismoniy va ruhiy ish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Organizmda bu vitamin bo’lmasa yoki yetishmasa, nerv sistemasining og’ir kasalligi “beri-beri” paydo bo’ladi. Tiamin organizmga oziq-ovqatlar bilan yetarli miqdorda kirib tursa ham xronik

alkogolizm, qandli diabet, me’da-ichak yo’li kasalliklarida uning yetishmovchiligi yanada ko’payishi mumkin. Ba’zi bir dori moddalari (masalan, antibiotiklar) organizmda tiamin aktivligini pasaytiradi va ishdan chiqaradi. Vitamin B 1 ko’pgina oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi. Achitqilarda, ayniqsa, quruq pivo achitqisida, non kvasida ko’p bo’ladi. G’alla va dukkakli o’simliklar donida va ba’zi bir hayvon mahsulotlarida ham ancha miqdorda tiamin bo’ladi. Riboflavin (vitamin B 2 ) Riboflavin (vitamin B 2 ) o’sish jarayonida qatnashadi va o’stiruvchi faktorlarga kiradi. Oqsil, yog’ va uglevodlar almashinuvida ishtirok etadi. Markaziy nerv sistemasi holatiga rostlovchi ta’sir ko’rsatadi. Ko’z muguz pardasi, to’r pardasi, gavharidagi moddalar almashinuviga ta’sir etadi, yorug’likni sezishga va rang ajratishga yordam beradi, bolalar organizmining o’sishi va rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Riboflavin organizmga oziq-ovqat bilan kiradi. Unga bo’lgan bir sutkalik ehtiyoj kattalarda 1,5—3,0 mg ni tashkil etadi. Vitamin B 2 yetishmaganda og’iz burchagi, lab yoriladi, soch to’kiladi, konyunktivit va blefarit yuz beradi. Vitamin B 2 , asosan, hayvon mahsulotlari — tuxum, pishloq, sut, go’shtda hamda g’alla va dukkakli o’simliklar — yeryong’oq, soya, ko’k no’xatda bo’ladi, achitqi va sutda ko’p, nok, shaftoli, pomidor, sabzi, lavlagi, gulkaram va ismaloqda ham bor. Riboflavin ultrabinafsha nurlar ta’siriga juda sezgir, shuning uchun vitamin preparatlarini va riboflavinga boy oziq-ovqat mahsulotlarini quyosh nuri tushmaydigan yerda saqlash kerak. Ovqat mahsulotlarini tayyorlash va pishirishda vitamin B 2 ko’p nobud bo’lmaydi. Nikotin kislota (vitamin PP, vitamin B 3 ) Nikotin kislota (vitamin PP, vitamin B 3 ) hujayralarning nafas olishida, oqsillar almashinuvida qatnashadi, organizmda o’simlik oqsillarining hazm bo’lishini tezlashtiradi, me’daning sekret va harakat funksiyasini normallashtiradi, me’da osti bezi ishlab chiqaradigan sekretsiya va shira tarkibini yaxshilaydi, jigar ishini

normallashtiradi. Sog’lom katta yoshdagi odamning bu vitaminga bo’lgan bir sutkalik ehtiyoji yetishmasa, “pellagra” kasalligi ro’y beradi. Nikotin kislota meditsinada faqat shu kasallikni davolash va oldini olishda emas, balki boshqa bir qator kasalliklarni davolashda ham yaxshi naf beradi. Lekin uni shifokor ruxsati bilan qabul qilish kerak. Piridoksin (vitamin B 6 ) Piridoksin (vitamin B 6 ) oqsil va yog’ning normal hazm bo’lishini ta’minlab, azot almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Katta yoshdagi kishilarning bu vitaminga bo’lgan bir sutkalik ehtiyoji 1,5—3,0 mg, bolalarda — 0,4—2 mg. Organizmda piridoksin yetishmasa, bolalar o’smay qoladi, me’da-ichak ishi buziladi, yuz, bo’yin, bosh terisining yalliglanishi, qo’zg’aluvchanlik, uyqusizlik kuzatiladi. Piridoksin ko’pgina o’simlik va hayvonlar mahsulotida, masalan, quruq pivo achitqisi, kepak, arpa, tariq, makkajo’xori, no’xat, kartoshka, sabzi, lavlagi, mol va tovuq go’shti, mol jigari, buzoq va qo’y go’shti, tuxum, sigir sutida kam miqdorda bo’ladi. Shu bilan birga, oddiy sharoitda odamda vitamin B 6 yetishmovchiligi sezilmaydi. Kishi organizmi uchun zarur miqdordagi piridoksin ichak bakteriyalari ta’sirida hosil bo’ladi. Antibiotiklar va sulfanilamid preparatlari qabul qilinganda ichak mikroorganizmlari shikastlanadi va piridoksin ancha kamayadi. Shuning uchun bu dori moddalarni shifokor ruxsatisiz ichmaslik kerak. Folat kislota (vitamin B 9 ) Folat kislota (vitamin B 9 ) ba’zi aminokislotalar almashinuvida va sintezida, shuningdek, nuklein kislotalar sintezida qatnashadi, ko’mikning qon yaratish funksiyasini kuchaytiradi, vitamin B 12 ning yaxshi o’zlashtirilishiga yordam beradi. Katta yoshdagi odamning vitamin B 9 ga bo’lgan bir sutkalik ehtiyoji 0,2 mg. Organizmda folat kislota yetishmasa, kuchli kamqonlik, me’da-ichak funksiyasi sezuvchanligining buzilishi ro’y beradi. Folat kislota o’simlik va hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, jigar, buyrak va yashil barglarda ko’p.

Sianokobalamin (vitamin B 12 ) Siankobalamin (vitamin B 12 ) yuqori biologik aktiv moddalar jumlasiga kiradi. Metionin, nuklein kislotalar sitezida va qon yaratilishi jarayonida qatnashadi. Organizmda B 12 vitamin yetishmasa, kamqonlik paydo bo’ladi. Sog’lom katta yoshli odamning bu vitaminga bo’lgan sutkalik ehtiyoji 3,0 mkg, bolalarda 0,3— 3,0 mkg. Organizmga ovqat bilan kiradi. Sianokobalamin mol jigarida ayniqsa ko’p. Yog’da eriydigan vitaminlar Retinol (vitamin A) Retinol (vitamin A) tabiatda keng tarqalgan. O’simlik to’qimalarida provitamin A (organizmda retinolga aylanadigan karotinoid pigmentlar) holida uchraydi. Ko’rish pigmentlari hosil bo’lishida qatnashib, organizmning normal o’sishini, ko’zning turli darajadagi yorug’lik nuriga moslashishini ta’minlaydi. Organizmda retinol yetishmasa, teri qurishib, oqaradi, qipiqlanadi, muguzlanadi, unda mayda toshmalar paydo bo’ladi, terining yiringli kasalliklari avj oladi. Soch quruq, xira bo’lib, to’kila boshlaydi, tirnoq mo’rtlashadi. Yorug’ga qaray olmaslik, shabko’rlik, konyuktivit, blefaritga, asosan, vitamin A yetishmasligi sabab bo’ladi. Katta yoshdagi sog’lom kishining retinolga bo’lgan sutkalik ehtiyoji 1,0 mg, bolalar va o’smirlarda 0.4—1,0 mg. Provitamin A o’simliklarda, ayniqsa, ularning yashil barglarida ko’p. Ismaloq, qizil qalampir, petrushka, o’rik, shivit, sabzi, shovul, hayvon jigarida, baliq moyida ayniqsa ko’p. Vitamin A va karotin mahsulotlarini konservalash va taom tayyorlash jarayonida yaxshi saqlanadi. Kalsiferol (vitamin D) Kalsiferol (vitamin D) moddalarning mineral almashinuviga, suyak hosil bo’lishiga ta’sir ko’rsatadi. U bolalarning yoshlik chog’ida, ya’ni skeletning jadal o’sishi va suyaklanishi davrida ayniqsa zarur. Organizmda vitamin D yetishmasa „raxit“ kasalligi paydo bo’ladi. Sog’lom katta yoshdagi kishining vitamin D ga bo’lgan sutkalik ehtiyoji 100 me, bolalarda 100— 140 me. Baliq moyi kalsiferol

manbayi hisoblanadi. Oziqovqat mahsulotlarida bu vitamin kam bo’ladi. Odam organizmida vitamin D xolesterindan hosil bo’ladi. Vitamin D teridan boshqa organlarga tarqalib, asosan, jigar va qon plazmasida to’planadi. Lekin ularni faqat shifokor ruxsati bilan qabul qilish kerak, chunki bu prepartlarning ortiqcha ulushi organizm funksiyasining buzilishiga sabab bo’ladi. Tokoferol (vitamin E) Tokoferol (vitamin E) biologik ta’siri turlicha bo’lgan vitamindan iborat guruh. Muskul faoliyatini va jinsiy bezlar ishini kuchaytiradi, ichki organlarda yog’da eriydigan barcha vitaminlar, ayniqsa, retinol to’planishiga yordam beradi. Katta yoshdagi sog’lom kishilarda vitamin E ga bo’lgan sutkalik ehtiyoj 12—15 me, bolalarda 5—10 me. O’simliklarining yashil qismi hamda moyida bo’ladi. Kungaboqar moyining ahamiyati katta, chunki undagi tokoferollar juda aktiv. Filloxinon (vitamin K) Filloxinon (vitamin K) — qon ivishining asosiy omili. Organizmda vitamin K yetishmaganda turli organlardan qon ketishi kuzatiladi. Katta yoshdagi kishida vitamin K ga bo’lgan sutkalik ehtiyoj 0,2—0,3 mg, homiladorlarda 2—5 mg, go’daklarda 0,001—0,012 mg. Filloxinon salat, karam, ismaloq, qichitqi o’tining yashil qismida bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilgan vitaminlardan tashqari organizm uchun zarur bo’lgan boshqa biologik aktiv moddalar ham bor. Bularga orot, pangamat, paraaminbenzoat kislotalari va boshqa moddalar kiradi. Vitamin bilan davolash Vitaminoterapiya — ichki organlarning ba’zi kasalliklari, teri, nerv va boshqa kasalliklarni davolash, shuningdek, ayrim fiziologik holatlar (masalan, homiladorlik, bola emizish) da vitaminlar berish. Bemor organizmida vitaminlar bo’lmasligi (avitaminoz) yoki yetishmasligi (gipovitaminoz) da vitamin bilan davolash asosiy davo hisoblanadi. Vitaminlarni suiiste’mol qilish zararli. Shifokor tavsiya etgan doza (miqdor) ga qat’iy amal qilish lozim. Profilaktikasi

Vitamin yetishmovchiligining oldini olish muammosi umumdavlat miqyosida hal qilinadi. Vitaminlar, ularning preparatlari va vitamin konsentratlari ishlab chiqaradigan vitamin sanoati barpo etilgan. Maktabgacha bolalar muassasalari, internatmaktablar, tug’ruqxonalar va kasalxonalarda tayyor ovqatlarni vitaminlashtirish yo’lga qo’yilgan. Oziq-ovqat sanoatida un tiamin, riboflavin va nikotin kislota bilan; margarin retinol bilan; sut va qand esa askorbinat kislota bilan vitaminlashtiriladi. Yasli yoshidagi (3 yoshgacha) bolalar ovqatida sut, retinol, askorbnat kislota, kalsiferol (vitamin E) bilan to’ydiriladi. Uy sharoitida vitamin yetishmovchiligining oldini olish uchun turli-tuman ovqatlar yeyish, oziq-ovqat mahsulotlarini to’g’ri saqlash va ovqat pishirish qoidalariga rioya qilish lozim. Vitaminlarni shifokor tavsiya etgandagina qabul qilish kerak, chunki vitaminlar kuchli biologik ta’sirga ega bo’lib, o’z bilganicha qabul qilinganda foyda o’rniga ziyon keltirishi mumkin.

Adabiyotlar 1. O’. B. Sharapov. Ichki kasalliklar. Abu Ali ibn Sino. T., 1994. 2. K. Bahodirov. Ichki kasalliklarda tashxis va diagnostika. T., 1993. 3. L.S. Zalikina. Bemorlarning umumiy parvarishi. T., 1995. 4. N.M. Kamolov. Ichki kasalliklar. T., 1996.

O'xshashlar

Асосий аъзоларининг анатомияси ва физиологияси

Ички юқумсиз касалликлар

Хирургик касалликлар

Паррандаларнинг юқумли касалликлари

Ветеринария фанининг ривожланиш тарихи