Energiya va moddalar almashinuvi - Tibbiyot - Referatlar

Energiya va moddalar almashinuvi

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.388671875 KB

Ko'chirib olish

Energiya va moddalar almashinuvi Reja: 1. Moddalar almashinuvining mohiyati. 2. Almashinuv jarayonlarining o’lchovlari. 3. Issiqlik almashinuvi va tana haroratini boshqarish.

Moddalar almashinuvining mohiyati. Yashash uchun organizm faoliyat ko’rsatishi kerak. Bir hujayrali mikroblardan tortib, to yuksak hayvonlar va odam organizmi ham, uzluksiz turli ishlarni bajarishi shart. Bunday ishlar: 1) mexanik ish - harakat, ya’ni hayvonlar mushagining qisqarishi yoki bakteriya qivchinining aylanma harakati paytida; 2) kimyoviy ish - hujayralarda murakkab birikmalarni sintezlanishi paytida; 3) elektr ish - protoplazma va tashqi muhit o’rtasida potentsiallarning farqini hosil qilish paytida; 4) osmotik ish - tashqi muhitdan o’zida kam bo’lgan moddalarni hujayra ichiga, bu erda o’sha moddalar ko’p bo’lsa tashariga o’tkazish paytida sodir bo’ladi. Nomlari ko’rsatilgan asosiy 4 tip ishdan tashqari, issiqqonli hayvonlarda, atrof-muhit haroratini pasayishiga nisbatan, issiqlik ishlab chiqarish hamda yorug’lik tarqatadigan organizmlarda yorug’lik ishlab chiqarish bajariladigan ishlar ham mavjud. Buning hammasi energiya sarflanishini talab qiladi va bu energiya, u yoki bu tashqi energetik manbaidan olinadi. Biosfera uchun birlamchi energiya quyosh nuri hisoblanadi. Quyosh nurlari fotosintez jarayoni o’tadigan tirik organizmlar, ya’ni yashil o’simliklar va ayrim bakteriyalar tomonidan o’zlashtiriladi. Bu organizmlar tomonidan hosil qilinadigan biopolimerlar (uglevodlar, oqsillar, yog’lar), keyinchalik «yonilg’i» sifatida barcha geterotrof organizmlar, ya’ni hayvonlar, zamburug’lar va ko’pchilik tur bakteriyalar tomonidan foydalaniladi. Energetik almashinuv – organizmda kimyoviy energiyadan foydalanish jarayoni bo’lib, aynan shu ko’rsatgich organizmning umumiy holati va fiziologik faolligini belgilaydi. Almashinuv yoki metabolik jarayonlar paytida, qabul qilingan ovqat mahsulotlaridan, organizmning o’ziga xos elementlarni sintezlashi – anabolizm deb atalsa, metabolik jarayonlar paytida organizmning tarkibiy tuzilmalari elementlarini yoki qabul qilingan oziqa mahsulotlarni parchalanishi – katabolizm deb ataladi (12.! – rasm). Organizm energiyani atrof-muhitdan yog’, oqsil va uglevod molekulalarining kimyoviy bog’lamlari tarkibidagi potentsial energiya ko’rinishida qabul qiladi (12.2 – rasm). Murakkab organik molekulalar

ma’lum bir muddatda oksidlanadi, bunda kimyoviy bog’lamlarning uzilishi paytida ajralib chiqadigan energiya ajra. Molekulalarni uch uglerodli birikmalargacha parchalanishi sodir bo’ladi va ular Krebs tsikliga qo’shilib SO 2 va N 2 O darajasigacha yana oksidlanadi. Energiyani generatsiya qiluvchi va molekulyar kislorod ishtrokini talab qiluvchi barcha jarayonlar aerob almashinuv tizimini tashkil qiladi. Glyukozani sut kislotasigacha parchalanishi sodir bo’ladigan glikoliz paytidagi kabi, kislorodning ishtrokisiz energiyani generatsiya bo’lishi anaerob almashinuv deb ataladi. Energiyaning yig’ilishi asosan ATFning yuqori energetik fosfatli bog’lamlarida sodir bo’ladi. Shu bilan birga, ATF energiyali tashish vositasi sifatida ham hizmat qiladi, chunki u, energiya talab qilinadigan joylarga diffuziya bo’ladi. o’z novbatida, ATF hosil bo’lishi va parchalanishi ham energiya sarfini talab qiladigan jarayonlar bilan birga o’tadi. Energiyaga ehtiyoj paydo bo’lganda gidroliz yo’li bilan oxirgi fosfat guruhining bog’i uziladi va undagi kimyoviy energiya ajralib chiqadi. Shu shakldagi energiya hujayralar tomonidan foydalanishi mumkin. Biologiya sohasida energiyaning o’lchov birligi sifatida kaloriya (kal) qabul qilingan bo’lib, uni 1 g suvning haroratini 1 0S ga ko’tarish uchun zarur bo’lgan energiya sifatida belgilanadi. Odam va hayvonlar organizmidagi energetik jarayonlarni o’rganishda kilokaloriya (kkal) ishlatiladi, 1 kkal 1000 kaloriyaga tengdir. Halqaro o’lchov birliklari tizimi (o’BT) bo’yicha energiyani djoul (1 dj q 4,187 kal) va quvvatni esa vatt (1 vt q 1 dj  s) ulchash qabul qilingan. Biron-bir tashqi ishni bajarish paytida hujayra ajratadigan energiyaning bir qismi issiqlik ko’rinishida ajraladi (termodinamikaning ikkinchi qonuni). Bundan kelib chiqqan holda faol hujayraning ta’sir koeffitsienti (FTK) ajralayotgan energiyaning tashqi ishga sarflanadigan qismi bo’lishi mumkin va u kattalik 100 dan kam bo’ladi: FTK (%) q Tashqi ish: Ajraladigan energiya x 100. Masalan, mushak qisqarishi paytida 80 foizi atrofidagi energiya issiqliq ko’rinishida yo’qotiladi va 20 foizigina mexanik ishga aylanadi. Butun organizmning mushaklari ishlashi paytida FTK kam hollarda 25 % dan oshadi va bu holat, organizmni sovuqqa moslashishi paytida sezilarli darajada o’zgarishi

mumkin. Nafas koeffitsienti (NK), yoki o’pkada gazlar almashinuvining nisbati, moddalar almashinuvida ozuqa mahsulotlardan foydalanish tipini xarakterlaydi. Bu ko’rsatkich quyidagicha aniqlanadi: NK q VSO 2 : VO 2 bunda, VSO 2 - karbonat angidrid gazini ajratish, VO 2 - kislorod iste’moli. Glyukozaning oksidlanishi holatida O 2 iste’moli va SO 2 ajralishi miqdor jihatdan tengdir, demak NK  1 ga teng. Shunday qilib, NK qiymati 1 raqamiga teng bo’lsa, bu uglevodlarning oksidlanish ko’rsatgichi hisoblanadi (12.1-jadval). Yog’ kislotalaridagi 1 atom uglerodga, uglevod- larnikiga nisbatan kamroq O 2 atomi to’g’ri keladi. Shuning uchun, ularning oksidlanishi ancha past qiymatdagi (NK-0,70) NK bilan tavsifrlanadi. Toza oqsildan iborat ovqat egan paytda, odamning NK qiymati 0,81 ga teng, aralash ovqat egan paytda esa, odatda 0.83-0,9 qiymatda bo’ladi. Ma’lum bir qiymatdagi NK ga ma’lum bir kislorodning energetik (kaloriyali) ekvivalenti mos keladi va bu ekvivalent, organizm tomonidan 1 l kislorod iste’mol qilingandan so’ng ajralib chiqadigan issiqlikning miqdorini ko’rsatadi. 12.1-jadval Turli oziqa moddalarining oksidlanishi paytidagi nafas koeffitsenti (NK) va energetik ekvivalentlarning qiymati. Oziqa moddalar NK Energetik ekvivalentlar kdj  l O 2 kkal  l O 2 Uglevodlar 1,00 21,1 5,05 Yog’lar 0,70 19,6 4,69 Oqsillar 0,81 18,8 4,48 Ajratilgan SO 2 va iste’mol qilingan O 2 miqdori o’rtasidagi nisbat oziqa moddalarning tipiga va bir xil oziqa moddalarni boshqa xiliga o’zgarishiga bog’liq. Ratsionning aksariyat qismini uglevodlar tashkil qilgan holatlarda, ular yog’larga aylanishi mumkin. Yog’lar tarkibida uglevodlarga nisbatan O 2 miqdori kam

bo’lganligi tufayli, bunday jarayon mos ravishdagi miqdorda O 2 ajralishi bilan birga o’tadi. Uglevodlarga to’yingan paytda to’qimalarda kislorodning iste’mol qilinish miqdori pasayadi, NK esa ortadi. NK kattaligiga ta’sir qiluvchi muhim omil giperventilyatsiya hisoblanadi. Giperventilyatsiya paytida qo’shimcha ajralib chiqadigan SO 2 miqdori to’qimalar va qon tarkibida bo’lgan va almashinuv jarayonlarida uni hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lmagan SO 2 ning katta zahirasidan kelib tushadi. Amalda, yaqinlashtirilgan hisoblarga ko’ra, energetik ekvivalentning o’rtacha qiymati 20,2 kdj  l O 2 ga teng deb qabul qilingan bo’lib, u, metabolik NK 0,82 kattaligiga mos keladi. Energetik ekvivalentning NK qiymatiga bog’liq holdagi diapazoni, qoidaga binoan, uncha katta bo’lmaydi. Shu tufayli, energetik ekvivalentni o’rtacha qiymatidan foydalanish bilan bog’liq xatolik  4 % dan oshmaydi. Almashinuv jarayonlarining o’lchovlari. Hayvon organizmining energetik almashinuvi asosiy almashinuv va uning ishchi qo’shimchasi yig’indisidan iborat. Almashinuv jarayonlar darajasining manbaa kattaligi bo’lib, asosiy almashinuv hisblanadi. Asosiy almashinuvni aniqlash uchun quyidagi sharoitlar bo’lishi lozim. 1) ertalab, 2) tinch (yotgan) holatda, 3) ovqat iste’mol qilmasdan, oxirgi ovqatlanishdan 12 soat keyin, 4) organizm huzur qiladigan darajadagi harorat paytida (22-24 0 S), bunda harorat boshqariluvi mexanizmlarining faolligi to’xtagan bo’lishi kerak. Asosiy almashinuvni aniqlashning bunday standart sharoitlari, odamda modda almashinuvi jarayonining tezligiga ta’sir qilish mumkin bo’lgan omillarni tavsiflaydi. Ma’lumki, moddalar almashinuvining jadalligi kecha-kunduz davomida o’zgarib turishi mumkin, ya’ni ertalab ortadi va kechqurun pasayadi. Almashinuv jadalligi jismoniy va aqliy mehnat qilingan paytda ham ortadi. Oziqa moddalarni iste’mol qilish va ularni keyinchalik hazm qilish, ayniqsa, oziqa moddalar oqsilli tabiatga ega bo’lsa, almashinuv darajasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu xol, ovqatning o’ziga xos dinamik ta’siri deb ataladi. Oqsilli ovqat qabul qilingandan so’ng, moddalar almashinuvi jadalligining ortishi 12-18 soat davom etishi mumkin. Atrof-muhit harorati huzur qiladigan darajadan pasayib

ketsa ham almashinuv jarayonlarining jadalligi ortadi. Haroratni sovuq tomonga o’zgarishi, issiq tomonga o’zgarishga nisbatan, modda almashinuvini ancha kuchayishga olib keladi. Asosiy almashinuvning kattaligi, standart sharoitlar talabiga to’la rioya qilinganda ham sog’lom odamlarda turlicha bo’lishi mumkin. Bu hol, odamlarning yoshi, jinsi, bo’yi, tana massasini har xil bo’lishiga bog’liq bo’ladi. Almashinuv jarayonlarining jadalligi og’ir jismoniy mehnat paytida sezilarli darajada ortadi va ushbu mehnatning og’irligiga bog’lik. Nisbiy tinch holatdagi, ya’ni individiumning eng kam faolligi paytidagi moddalar almashinuv darajasi, erkaklar uchun bir kecha-kunduzda 9600 kDj. ni tashkil etadi. Bu kattalik, o’tirgan holatda mehnat qiladigan, ya’ni biron-bir muhim jismoniy kuch sarf qilinmaydigan aholining ko’pchiligini bir kecha-kunduzlik modda almashinuvi darajasiga taxminan mos keladi. Ayollarning tana massasi erkaklarnikidan kichkina bo’lganligi tufayli, ulardagi modda almashinuvining yuqori chegaradagi jadalligi past bo’lib, bir kecha-kunduzda 15500 kDj. ni tashkil qiladi. Organizm tomonidan kislorodni iste’mol qilinishi energetik almashinuv darajasini baholashda etarlicha ishonchli mezon hisoblanadi. Sut emizuvchi mayda hayvonlarda, tana massasi hisobiga O 2 ni iste’mol qilishi, yirik hayvonlarga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Bunday bog’liqliq, mayda hayvonlarda tana yuzasini uning massasiga bo’lgan nisbati, yirik hayvonlarnikiga qaraganda katta ekanligi bilan belgilanadi. Tana kattaligi qancha kichik bo’lsa, massa birligiga shunchalik katta maydon yuzasi to’g’ri keladi. Termodinamika qonunlaridan kelib chiqqan holda, tana orqali issiqlikni ajratish, uning yuzasini kengligiga bog’lik. Mayda hayvonlar tanasining nisbiy yuzasi, yirik hayvonlarnikiga nisbatan (issiqlik ajratuvchi yuzasi) katta bo’lganligi tufayli, mayda hayvonlar tana haroratini doimiy darajada ushlab turishi uchun, tana massasining har bir birligiga, yirik hayvonlarga nisbatan ancha ko’p miqdorda issiqlik ishlab chiqarishi lozim. Nemis fiziologi Maks Rubner tananing 1 kv.m. yuzasiga hisoblaganda issiqlik ishlab chiqish, yirik va mayda hayvonlarda ham bir xilda bo’lishini ko’rsatgan. Shunday qilib, energetik almashinuvning jadalligi tana yuzasining (issiqliq ajratish maydon) kattaligi bilan aniqlanadi. Ushbu xulosa, Rubnerning tana yuzasi qonuni deb

yuritiladi. Issiqlik almashinuvi va tana haroratini boshqarish. Organizmdagi barcha hayotiy jarayonlarning sodir bo’lishiga, haroratning sezilarli ta’siri bor. Harorat moddalarni o’zgartiruvchi kimyoviy reaktsiyalarning o’tish tezligini o’zgartiradi, ya’ni organizm qiziganda kimyoviy reaktsiyalar tezlashadi, sovuq qotganda esa susayadi. Shuning uchun odam, sut emizuvchi hayvonlar va qushlarning organizmida uzluksiz ravishda isiqqlik ishlab chiqariladi va bu issiqlik, uning hujayralari faolligiga ta’sir ko’rsatadi. Organizmning hayoti unda biokimyoviy reaktsiyalarning o’tishiga bog’liq bo’lib, ular tufayli barcha turdagi energiyani issiqlik energiyasiga entropik ravishda aylanishi sodir bo’ladi. Organizm to’qimalarining harorati, ularning hujayra tuzilmalarini metabolik issiqlik ishlab chiqishining tezligi va hosil bo’lgan issiqlikni atrof-muhitga tarqatish tezligining nisbati aniqlanadi. Bundan kelib chiqqan holda organizm va tashqi muhit o’rtasidagi issiqlik almashinuvi hayvonot organizmlari yashashining ajralmas shartlari hisoblanadi. Ushbu jarayonlar tezliklari nisbatining buzilishi tana haroratining o’zgarishiga olib keladi. Termodinamikaning ikkinchi qonunidan kelib chiqqan holda, energiyaning yakuniy o’zgarishi faqatgina yuqori haroratli sohadan past haroratli soha tomonga o’tish qobiliyatiga ega ekanligini nazarda tutsak, hayvon tanasining harorati, atrof-muhit haroratidan yuqori ekan, uning organizmdan atrof-muhitga issiqlik ajralib chiqishi davom etaveradi. Zamonaviy hayvonat dunyosi, Erning 70 0 S sovuqdan 85 0 S issiqqacha bo’lgan haroratida yashashga moslashgan. Haroratning bunday diapazoni to’qimalar darajasidagi jarayonlar uchun tabiiyki to’g’ri kelmaydi, chunki ular -2 dan to  45 0 S gacha bo’lgan intervalda, ya’ni hujayra muzi hosil bo’ladigan harorat chegarasidan, to hujayra membranalarining fizik-kimyoviy xususiyatlarini o’zgartiruvchi va shu bilan bog’liq enzimli jarayonlarning buzilishiga olib keluvchi harorat chegarasi doirasida amalga oshishi mumkin. Hayvonlar organizmini muhitning haroratiga moslashishi filogenezining barcha darajalarida bo’lganligi ma’lum. Muhitning haroratiga to’liq bo’ysinishni harorat konformatsiyasi deb, muhit haroratiga to’la bog’liq bo’lgan organizmlarni -

konfermerlar deb ataladi. Lekin, ko’pchilik organizmlar atrof-muhitning haroratiga to’liq bog’liq bo’lishiga gomeostatni ushlab turuvchi turli mexanizmlarni ishga solib qarshilik ko’rsatadi, bularni boshqaruvchi-organizmlar deb ataladi. Gomeostazni ushlab turish mexanizmlari bo’yicha boshqaruvchi-organizmlar poykiloterm va gomoyoterm organizmlarga bo’linadi. Poykiloterm (yunoncha poikilos - o’zgaruvchan) organizmlar tana haroratini nisbatan bir hil darajada ushlab turishga qodir emas. Gomoyeterm (yunoncha homeo - o’xshash, bir xil) organizmlar tana haroratini nisbatan bir xil darajada ushlab turish qobiliyatiga ega, bunda sutkalik mavsumiy farq 2 0 S dan oshmaydi. Poykiloterm hayvonlar boshqaruvchi organizmlar hisoblanib, ularda, atrof- muhit haroratinig o’zgarishlariga ma’lum darajada qarshi turish imkoniyatini beruvchi har xil mexanizmlar mavjud. Birinchi mexanizm - to’qimalarining harorati o’zgargan paytda almashinuv jarayonlarini barqarorlashtirish qobiliyatidir. Ushbu mexanizm harorat kompensatsiyasi deb nomlanib, uni son jihatdan ifodalanishi-to’qimalarning Q 10 koeffitsientini kamayishi hisoblanadi. Ko’pchilik poykiloterm organizmlarning Q 10 koeffitsienti 2,0 dan pastdir. Muhit harorati o’rtacha, harorat o’zgarishlari farqi esa katta bo’lgan suv sathi ko’tariladigan joylarda yashaydigan qisqichbaqasimonlar va chig’anoqlarda Q 10 koeffitsienti 1,0 ga yaqin bo’ladi (ya’ni metabolizm tezligi o’zgarmas). Evolyutsiya jarayonida, turli to’qimalarda harorat kompensatsiyasining shakllanishi bir xil o’tmaganligi tufayli, asab tizimida haroratni sezishga moslashgan maxsus tuzilmalarning ajralib chiqishi sodir bo’lgan. Shu tufayli, hayvonot dunyosining rivojlanishini dastlabki davridanoq termoretseptorlar paydo bo’lgan. Ikkinchi mexanizm - xulq-atvor harorat boshqariluvi (termoregulyatsion) xulq-atvor bo’lib, u, umurtqasizlar harorat boshqariluvining bosh mexanizmi hisoblanadi, lekin o’zining mohiyatini hayvonot dunyosi (odamning ham) rivojlanishining barcha davrlarida saqlab qolgan. Termoregulyatsion xulq - atvor-harakat aktlarining majmuasi bo’lib, organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi issiqlik almashinuvini o’zgartirishga qaratilgan. Oddiy holatda, bu, ekstremal past va yuqori haroratdan termoindefferent haroratga (termopreferendum) o’tish yo’li bilan qochishdir. Termoregulyatsion xulq -

atvorning ancha murakkab shakllari ham mavjud, bular in qazish, qizigan paytda junini yalash, termoregulyatsion holat (poza), insonning termoregulyatsion xulq- atvor maqsadida kiyim, uy-joy va boshqalarni yaratish hamda ulardan foydalanishga qaratilgan ongli faoliyati. Uchinchi mexanizm - poykiloterm hayvonlarning, asosan umurtqalilarning, haroratning bir xil diapazonida, sovushga nisbatan tezroq isish qobiliyatidan iborat harorat gisterezisi. Masalan, cho’l toshbaqasi kunduzi issiqlikni o’ziga olishni, kechqurun issiqlikni chiqarishga nisbatan 10 marta tezroq amalga oshiradi. Bu holat, tana yuzasining issiqlik o’tkazuvchanligini o’zgartiruvchi teri qon tomirlarida, qon aylanishini o’zgartirish hisobiga erishiladi (ya’ni, isigan paytda tomirlarning kengayishi va sovuq qotganda-torayishi hisobiga). Shundan qilib, poykiloterm organizmlar termoretseptsiyaga ega va harorat kompensatsiyasi, termoregulyatsion xulq -atvor hamda harorat gisterezis mexanizmlaridan foydalanib, atrof-muhit haroratining o’zgarishlariga ma’lum darajalarda qarshi tura olish qobiliyatiga ham egadir. Gomoyoterm hayvonlar - platsentar sut emizuvchilar va qushlar (chin gomoyotermlar) tana haroratini, atrof-muhit haroratining nisbatan katta o’zgarishlarida ham bir xil darajada ushlab turish qobiliyatiga ega. Gomoyotermiya - taximetabolizm asosida, ya’ni yuqori darajadagi energiya almashinuvi asosida shakllangan. Evolyutsiya davrida taximetabolizm tireoidli gormonlar va noradrenalinning ortib boruvchi ta’siri ostida paydo bulgan. Gomoyoterm hayvonlarda, rivojlangan mushaklaridagi energiya almashinuvi ortishi bilan, bunday gumoral tip boshqaruv o’zining muhim darajasiga ko’tarilgan. Tireoid gormonlarning ortib boruvchi ta’siri ostida hujayradagi natriyli nasosning ishi kuchaygan va unga sarf bo’ladigan energiya hisobiga, tinch holatdagi issiqlik energiyasining 40 foizgacha ishlab chiqariladi. Mushak faolligi va ionli nasoslarga sarflanadigan energiyaning ortishi, oksidlanish jarayonlarini va issiqlik o’tkazishni samarali ta’minlash zarurati bilan bog’liq bo’lgan nafas olish va qon aylanishning fiziologik tizimlarini rivojlanishiga olib keldi. Gomoyoterm hayvonlarda poykiloterm hayvonlarga nisbatan, energiya sarflanishining 10-30 marta ko’payishi va bu bilan bog’liq issiqlik hosil qilish, rivojlangan termoregulyatsiya

mexanizmlari yordamida, organizmdagi issiqlik energiyasi miqdorini boshqarishga, ya’ni shundan kelib chiqqan holda tana haroratini, issiqlikni ushlab turuvchi integral ko’rsakich sifatida boshqarishga imkoniyat yaratadi. Gomoyoterm hayvonlar tana haroratini doimiyligini ushlab turishlari uchun tana haroratini fizik va kimyoviy boshqarish xususiyatiga egadir. Fizikaviy harorat boshqariluvi tananing qoplama to’qimalarida issiqlik o’tkazishning o’zgarishi bilan amalga oshiriladi, natijada tana va atrof-muhit haroratlarining bir xildagi farqlanishi paytida, issiqlik ajratish kattaligi o’zgaradi. Bunga asosan terida qon oqimini boshqarish, junning va patlarning vaziyati, hamda tana yuzasidan yoki og’iz bo’shlig’idan namlikning bug’lanishi bilan erishiladi. Kimyoviy harorat boshqariluvi - organizmni muhitning past harorati ta’siriga javoban issiqlik ishlab chiqarishni reaktiv ravishda ko’paytirishi bo’lib, uning yordamida gomoyoterm hayvonlar issiqlik hosil qilishni 3-5 martagacha keskin oshirish imkoniyatiga ega. Issiqlik hosil qilishni ko’paytirish mushaklarning termoregulyatsion faolligi (qisqaruvchanlik termogenezi) va issiqlikning maxsus manbalarini faollashtirish (noqisqaruvchanlik termogenezi) hisobiga erishiladi. Qisqaruvchanlik termogenezi - o’z ichiga termoregulyatsion tonus va qaltirashni oladi. Termoregulyatsion tonus sut emizuvchilarda va qushlarda qaddini ushlab turish mushak tonusining analogi hisoblanadi va yakka qisqarishlar rejimiga yaqin bo’lgan, past chastotali tishli tetanus tipi bo’yicha, alohida harakat birligi darajasida sodir bo’ladi. Bunday qisqarishlarning chastotasi odamda, mushukda, quyonda va kaptarda 1 sekundda 4-16 v atrofida buladi. Mayda hayvonlarda (tana massasi 1 kg dan kam) ushbu qisqarishlarning chastotasi yuqori va mushak tolalari qisqarish tezligining yuqoriligi bilan kelishilgan holda bo’ladi. Termoregulyatsion tonus barcha mushaklarda ham paydo bo’lavermaydi, masalan, bo’yin, tana va oyoq-qo’llarni eguvchi mushaklar jalb qilinadi. Termoregulyatsion tonusning bunday topografiyasi issiqlik tarqatuvchi yuzani kamaytiruvchi hayvon qaddining holatini o’zgartirishni belgilaydi (dumaloq holatga o’tish). Harorat keskin pasayib tananing ichki harorati ham pasaysa, alohida jarayon - qaltirash sodir bo’ladi. Bu jarayon, mavjud termoregulyatsion tonus sharoitida yuqori

bo’sag’ali harakat birliklarining baravariga davriy faolligi bilan tavsiflanadi. Yirik hayvonlarda termoregulyatsion tonus va qaltirash, sovuq sharoitlarda issiqlik hosil qilishni ko’paytirishning asosiy manbai hisoblanadi. Noqisqaruvchanlik termogenezi - massasi 5 kg dan kichik va, ayniqsa, 1 kg dan kichik hayvonlarda tanasining nisbiy yuzasi katta bo’lganligi tufayli, ular sovuq qotganda, issiqlik balansini ushlab turish uchun mushak faolligi etarli bo’lmaganda sodir bo’ladi. Bu turdagi termogenezining muhim manbai - qo’ng’ir yog’ to’qimalari hisoblanadi. Bunday to’qimalar nafaqat massasi kichkina bo’lgan sut emizuvchilarda, shu bilan birga, qishda uyquga ketuvchi hayvonlarda va yangi tug’ilgan hayvon va inson bolalarida mavjud. Qo’ng’ir yog’ zahiralari bo’yin atrofida va ko’raklar o’rtasidagi sohada bo’ladi va tana massasining 5 foizi atrofidagi miqdorni tashkil qiladi. Oq yog’lar bilan farqini ko’rib chiqsak, oq yog’ hujayralarida bitta katta yog’ tomchisi bo’ladi, qo’ng’ir yog’ hujayralarida esa, ular bir nechta mayda tomchilarga bo’lingan. Qo’ng’ir yog’ to’qimalarda, oq yog’ to’qimalaridagiga nisbatan mitoxondriyalarining miqdori juda ko’p. Bu to’qimaning qo’ng’ir rangda bo’lishi, uning tarkibida katta miqdorda temir moddasi bo’lgan pigmentlarning - tsitoxromlarning mavjudligi bilan belgilanadi. Tsitoxromlar mitoxondriyalarning oksidlovchi enzim tizimining muhim qismini tashkil qiladi. Bunday tashkillanish hisobiga yog’ kislotalarining oksidlanish tezligi oq yog’nikidan 20 marta ortiq bo’ladi va bu paytda, issiqlik hosil qilishdek yagona maqsad bilan erkin oksidlanish (ATF sintezi va parchalanishi bo’lmagan sharoitda) amalga oshadi. Ushbu jarayon mitoxondriya membranasining ichki yuzasida mavjud bo’lgan polipeptid - termogenin tomonidan amalga oshiriladi. Shunday qilib, organizm o’zining kimyoviy va miqdorlari (K. Shmidt-Nielson bo’yicha) Исси қ ликни сарфланишиИсси қ ликни тўпланиши

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim

Moddalar almashinuvi kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati

Оvqat hazm qilish, endokrin va moddalar almashinuvi hamda siydik tanosil sistemalari kasalliklari

Narkotik moddalar