Embrional taraqqiyot - Tibbiyot - Referatlar

Embrional taraqqiyot

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Embrional taraqqiyot Reja: 1. Progenez. Erkaklar jinsiy hujayralarining tuzilishi. 2. Ayollar jinsiy hujayralari. (tuxum hujayra). 3. Homilaning provizor a’zolari.

Embriogenez — ontogenezning tarkibiy qismlaridan biridir. Ontogenez quyidagi davrlardan iborat: 1) progenez; 2) embriogenez; 3) postnatal davr. Progenez — jinsiy hujayralarning etilish davri, embriogenez — jinsiy hujayralar urug`lanib, zigota xosil bo`lgandan to tug`ilguncha bo`lgan davr, postnatal davr - bola tug`ilgandan keyingi davr. Odamda embriogenez davri 280 kun davom etadi. Embriogenez 3 davrga bo`linadi: 1) boshlang`ich davr (1-xafta); 2) embrional davr (2-8-xafta) va 3) xomila davri (9-40-xafta). Progenez. Erkaklar jinsiy hujayralarining tuzilishi. Spermatozoid uzunligi 70 mkm atrofida bo`lib, bosh va dum qismlardan iborat. Boshchasi cho`ziq shaklli yadro tutadi. Yadroning oldingi qismi g`ilof (akroblast) bilan o`ralgan. Akroblastning markazida akrosoma joylashgan, va u gialorunidaza, tripsin, proteaz ы , fosfataz ы fermentlarini tutadi. Sitolemmasida androgamon I- va androgamon II-lar joylashgan. Androgamon I — kimyoviy moda bo`lib, u ajralganda spermatozoidlarning xarakati to`xtaydi; androgamon II — kimyoviy modda bo`lib, u tuxum hujayraning ginogamon II Bilan qo`shilganda, spermatozoid xarakatdan to`xtaydi va o`ladi. Spermatozoidning boshchasi yupqa sitoplazma bilan o`ralgan. Uni qoplab turuvchi sitolemma glikoziltransferaza fermentini saqlaydi, bu ferment spermatozoidning tuxum hujayra retseptorlari bilan birikishini ta’minlovchi retseptorning asosini tashkil qiladi. Dum qismi quyidagi bo`limlardan iborat: 1) bo`yin; 2) oraliq; 3) asosiy; 4) terminal. Bo`yin qismi proksimal sentriola va distal sentriolaning proksimal xalkasi orasida joylashgan. Oraliq qismi distal sentriolaning ikkita xalkasi orasida joylashgan. Bu erda spiralsimon yo`nalgan mitoxondriyalar mavjud. Mitoxondriyalar energiya ajratib, spermatozoidning harakatini ta’minlaydi.

Asosiy qismi oraliq qismdan davom etib, yupqa parda bilan qoplangan va keskin chegarasiz terminal qismga o`tadi. Spermatozoid ustki tomondan glikokaliks bilan qoplangan. Xivchinning asosidan 9 juft periferik va 1 juft markaziy mikronaychalardan iborat o`q ip o`tadi, Mikronaychalardan dinein oqsilini tutuvchi «qo`lcha” chiqadi. Dinein — ATF kimyoviy energiyasini mexanik energiyaga aylantirish imkonini beruvchi ferment. Agar mikronaychada dinein fermenti bo`lmasa, spermatozoidlar xarakatlanish qobiliyatini yo`qotadi va bu erkaklardagi bepushtlikning sabablaridan biri hisoblanadi. Erkaklarda bir marta ajraladigan eyakulyat 3 ml ni tashkil qiladi. Unda 350 million atrofida spermatozoidlar joylashgan: shundan 60% — to`liq etilgan, 2% — etilmagan (spermatidlar) va 30% — atipik (katta boshchali, kichik boshchali, noto`g`ri shaklli boshcha tutuvchi, noto`g`ri shaklli xivchinli, ikki xivchinli, ikki boshchali va x.k.). Atipik spermatozoidlar ayniqsa kashandalar va alkologiliklarda ko`p uchraydi. BJSST normativlariga ko`ra 1 ml eyakulyatda 20-200 millionov spermatozoidlar, shulardan normal spermatozoidlar 60%-dan kam bo`lmasligi, atipiklari —30%dan ko`p bo`lmasligi, tiriklari — 75%-dan kam bo`lmasligi, xarakatchanlari - 50%-dan kam bo`lmasligi, etilmaganlari (spermatidlar, spermatotsitlar) – 2%dan ko`p bo`lmasligi lozim. Spermatozoid yadrosida 22 autosoma va 1 jinsiy X- yoki Y-xromosoma joylashgan. X-xromosoma yirik bo`ladi, shuning uchun X-xromosoma tutuvchi spermatozoidlarning xarakatchanligi nisbatan past. X- va U-xromosomali spermatozoidlarning soni deyarli teng. Spermatozoidlar suyuqlikda minutiga 3 mm tezlikda harakat qiladi. Kislotali muxitda ular xarakatsiz. Spermatozoidlarning ayollar jinsiy yo`llarida urug`lantirish qobiliyati 2 sutkagacha saqlanadi, 5 kungacha yashaydi. Ayollar jinsiy hujayralari. (tuxum hujayra). Odam va sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi ikkilamchi izoletsital tuxum hujayra turiga mansub. Yumaloq shaklga ega, o`lchamlari 130 mkm atrofida, 3ta parda

bilan qoplangan: 1) ichki — ovolemma; 2) yaltiroq zona; 3) nurli toj. YAdrosida 23 ta xromosoma, shulardan 22 autosoma va 1 jinsiy X-xromosoma. Tuxum hujayra sitoplazmasida hujayra markazi yo`q, lekin mitoxondriyalar, granulyar EPT, Golji kompleksi yaxshi rivojlangan. Tuxum hujayrada ginogamonlar: ginogamon I, ginogamon II mavjud. Ginogamon I — spermatozoidlarda ijobiy xemotaksisni chaqiruvchi modda. YUqorida qayd qilinganidek, ginogamon II androgamonom II bilan birikib, spermatozoidlarning xarakatini to`xtashini va o`lishini ta’minlaydi. Tuxum hujayraning yaltiroq zonasida Zpl, Zp2, Zp3. Zp3 glikoproteinlar joylashgan. Bular retseptorlar bo`lib, spermatozoidlarni tutib olish va ushlab turishni ta’minlaydi. Zp1 Zp2 ni Zp3 bilan bog`lanishini ta’minlaydi. Tuxum hujayra mustaqil ravishda xarakatlanish qobiliyatiga ega emas. U tuxum yo`llari bo`ylab, tuxum yo`llari devori mushaklarining qisqarishi va shilliq pardasi kiprikchalari hisobiga harakatlanadi. Tuxum hujayra soni spermatozoidlar soniga nisbatan ancha kam. 1 oy davomida tuxumdonda faqat 1 ta tuxum hujayra etiladi. Urug`lanish erkak va ayol jinsiy hujayralarining qo`shilishi, xromosomalarning diploid sonini tiklanishi va natijada yangi hujayra – zigotaning hosil bo`lishidir. Urug`lanish davrida quyidagi fazalar farqlanadi: 1) distant ta’sir; 2) kontakt ta’sir; 3) penetratsiya (spermatozoidning tuxum hujayraga kirishi). Hosil bo`lgan zigota shu zahotiyoq embrional taraqqiyotning dastlabki davriga — maydalanishga kirishadi. Yo`ldosh tutuvchi sut emizuvchilar kabi odam zigotasining maydalanishi to`liq, asinxron (notekis) maydalanish bo`lib, maydalanish egatlarining notekis joylashishi va blastomerlar sonining notekis ortib borishi unga xosdir. Dastlabki maydalanishlardan keyinoq 2 xil — avval yirik to`q va so`ngra mayda, ochroq blastomerlar hosil bo`la boshlaydi. Ochroq mayda blastomerlar yirik va qoramtir blastomerlar atrofida bir qavat hosil qila boshlaydi, ularni qoplab oladi. Qoplovchi mayda oqish blastomerlar — trofoblastlar qavati homilaning taraqqiyot jarayonida

faqat uni oziqlantirish vazifasini o`taydi. Ychki tomonda joylashgan yirik qoramtir blastomerlar — embrioblastlar ham homilani vujudga keltirishda, hamda provizor organlarning rivojlanishida asos bo`ladi. Maydalanish jarayoni juda sekin boradi. Urug`lanish bo`lib o`tgandan keyin dastlabki 4 kunning har birida maydalanish faqat bir marta bo`ladi. To`rtinchi kunning oxirida homila 8—12 blastomerdan tashkil topadi. Homila tuxum yo`lidayoq o`ziga suyuqlik so`rishi tufayli homila pufakchasi, ya’ni blastotsistaga aylanadi. Blastotsistani atrofidan bir qavat trofoblast hujayralari qamrab turadi. Ichki bo`shlig`i suyuqliq bilan to`lgan bu pufakchalarning bir qutbiga hujayralar to`plami bo`lmish embrioblast yoki homila tugunchasi birikkan bo`ladi. Rivojlanayotgan 4—5 kunlik odam homilasi o`z tuzilishi bilan boshqa yo`ldoshli sut emizuvchi hayvonlar blastotsistasini eslatadi. Rivojlanishning birinchi haftasi oxirlarida homila tuxum yo`lidagi suyuqlikning oqimi, tuxum yo`li muskullarining oldinma-keyin (peristaltik) qisqarishi va epitelial hujayralar kiprikchalarining hilpillovchi harakati tufayli bachadon tomon yo`naladi va uning devorlariga yopishib, shilliq qavat ichiga o`sib kiradi — implantatsiya bo`ladi. Trofoblast hujayralarining sitolitik ta’siri tufayli bachadon shilliq qavatining epiteliy hujayralari parchalanadi va homila pufakchasi atrofida yarim suyuq holatdagi muhit yuzaga keladi. Homilaning dastlabki rivojlanishi davrida bu muhit uni oziqlantirishda muhim ahamiyatga ega bo`lib, bu davr gistiotrof oziqlanish davri deyiladi. Homila pufagi tezlik bilan o`sa boshlaydi. Keyinchalik bachadon devorining shilliq qavatida, trofoblast va embrioblastlarda bir vaqtda o`zgarishlar sodir bo`lishi tufayli homila taraqqiyoti jadal davom etadi. Homila bachadon devorining shilliq qavatiga implantatsiya qilingan va o`suvchi pufakka aylangandan so`ng bachadon devorining shilliq qavati o`zgarishlarga uchray boshlaydi. SHilliq pardaning ikkala qavati yana ham yaqqol ko`rinadi. Uning birinchi zich qavati detsidual hujayralardan hamda bachadon bezlarining chiqaruv naylaridan iborat. Ikkinchi qavati esa g`ovak bo`lib,uni nihoyatda kattalashgan bachadon bezlari tashkil etadi. Bachadon-ning bu darajada o`zgargan shilliq qavati emiriladi. Bachadon shilliq qavati o`zgarishlari avval

uning butun devori bo`ylab keng tarqaladi, keyinchalik esa har xil qismlarida ular turlicha bo`ladi. Trofoblastda bo`ladigan o`zgarishlarga undagi hujayralar sonining keskin ko`payishi va devorining qalinlashishi asos bo`ladi. Ayni vaqtda, trofoblastning tashqi yuzasida hujayralar to`plamidan iborat o`simtalar — trofoblast so`rg`ichlari (vorsinkalari) vujudga keladi. Trofoblastning birlamchi vorsinkalari bachadon shilliq qavatiga chuqurroq o`sib kirishi jarayonida bachadon bezlari va qon tomirlar devorlarining eritib yuborishi tufayli homila pufagi atrofida yarim suyuq modda hosil bo`lishiga sababchi bo`ladi. Trofoblast vorsinkalarning o`sib kattalashishi bilan bir vaqtda homilaning embrional tuguni ham o`z navbatida chuqur o`zgarishlarga uchrab, bu o`zgarishlar gastrulyasiya va provizor organlarning paydo bo`lish davrlarini o`z ichiga oladi. Ayni vaqtda trofoblast homilani faqatgina ona organizmi to`qimalarining emirilishidan hosil bo`lgan mahsulotlar bilangina emas, balki oziq moddalar va kislorodni surib olish yo`li bilan ham oziqlantiradi. Embrioblastdagi yoki homila pufagidagi o`zgarishlar ichki embrional varaqning paydo bo`lishi bilan xarakterlanadi. Odamda gastrulyasiyaning bu qismi delyaminatsiya yo`li bilan borib, buning natijasida trofoblastga ichki tomondan yondoshgan tashqi varaq — ektoderma hamda pufak bo`shlig`i tomonidagi ikkinchi varaq entoderma vujudga keladi. Ekto- va entoderma varaqlari tarkibidagi to`qimadan, keyinchalik homilaning o`zigina emas, balki homiladan tashqari organlar ham rivojlanadi. Homilaning ektodermasi bo`lmish amnion pufakchaning tubi (homila entodermasi) sariqlik pufakchasining devoriga yondoshadi. SHu vaqtda homila qalqoncha shakliga ega bo`ladi va uning rivojlanishi amnion pufakcha ichidagi amnion bo`shlig`ida sodir bo`ladi. Taraqqiyotning o`n birinchi kunlarida homila qalqonchasi tarkibidagi homila pufakchasining bo`shlig`iga homiladan tashqari mezodermani hosil qiluvchi o`simtali hujayralar (mezenxima) ajralib chiqadi. Bu mezoderma keyinchalik homiladan tashqari mezodermani vujudga keltiradi. Homiladan tashqari mezoderma ko`payib, o`sishi tufayli amnion va sariqlik pufagini tashqi tomondan, trofoblastni esa ichki tomonidan qoplab oladi

hamda homila pufagining bo`shlig`ini to`ldirib turadi. Shu davrda trofoblast va uning ostidagi mezoderma xorionni (so`rg`ichli qavatni) hosil qiladi. Shu tariqa ikki haftalik homila quyidagicha tuzilishga ega bo`ladi, Homila birlamchi so`rg`ichli trofoblast va unga ichki tomondan yondoshgan homiladan tashqari mezoderma hosil qilib, ularni birgalikda xorion yoki so`rg`ich qavat (parda) deyiladi. Homila pufagining (bachadon devoriga eng chuqur botib turgan) qutbida, homiladan tashqari mezoderma tarkibida, bir-biriga zich yondoshgan ikki pufak—amnion va sariqlik pufaklari joy-lashadi. Homila pufagining bo`shlig`ini to`ldirib turgan homiladan tashqari mezoderma hujayralariniig tasmachalari g`ovak joylashib, ular orasidagi yoriqlar suyuqlik bilan to`lgan bo`ladi. Amnion devoridan xorionga tomon homiladan tashqari mezoderma tasmachalar holida yo`naladi. Amnion va sariqlik pufakchalarining devorlari bir-biriga zich yondoshgan erda homila qalqonchasi joylashadi. Amnion pufakcha devorining qalinlashgan tub qismi homila ektodermasi, qolgan qismi esa, amnion pufakchasi deyiladi. Sariqlik pufakchaning amnion pufagi tubiga tegib turgan qismi homila entodermasi bo`lib, qolgan qismi esa homiladan tashqari sariqlik entodermasidir. Rivojlanishning 15-17-kunlarida, gastrulyasiyaning navbatdagi bosqichida, homilaning orqa tomonidagi ektodermada (immigratsiya natijasida) mayda hujayralar to`plami vujudga keladi. Keyinchalik undan lansetnik, amfibiy va baliqlar blastoporasining yon lablariga to`g`ri keladigan, qushlarniki kabi birlamchi tasma va dorzal labning analogi bo`lmish genzen tuguni hosil bo`ladi. Genzen tugunining oldidagi ektodermaning mayda hujayralarining to`plami ekto- va entoderma orasiga ko`chadi. SHu tariqa xordal yoki bosh o`simta vujudga keladi. Xordal o`simta paydo bo`layotgan ayni vaqtda birlamchi tasma tarkibida ko`payib borayotgan mayda hujayralar to`plami ekto- va entoderma oralig`iga ko`chib, u erda mezodermani hosil qiladi. Mezoderma xorda atrofida mezodermal qanotlar shaklida joylashadi. Alantoisning shakllanish jarayoni ham shu davrga tegishlidir. Homila ichak nayining orqa bo`limidan barmoqsimon entodermal o`simta hosil bo`ladi. Bu

o`simta homiladan tashqari mezenximadan iborat amnion oyoqcha bo`ylab o`sib, xorionga etib boradi. Allantois mezenximasi bo`ylab xorionga tomon qon tomirlar o`sib kirishi tufayli homila va ona organizmi orasida homilani oziqlantiruvchi aloqa paydo bo`ladi. SHunday qilib, homilani oziqlantirish va nafas oldirish vazifasini allantois va xorion bajaradi. Homilaga oziq modda va kislorod ona qoni bilan etkazib beriladi. Gastrulyasiyaning oxirida homilaning vaqtincha (provizor) organlarining shakllanishi batamom tugallanadi va hamma organlarning rivojlanishiga asos solinadi. Embrional taraqqiyotning 17-kunlarida homila o`q organlarining shakllanish davri boshlanadi. Ektodermadan nerv plastinkasi ajrala borib, avval ikki tomoni yostiqchasimon, qalinlashgan nerv tarnovchasiga aylanadi. Bo`lg`usi ganglioz plastinkani hosil qiluvchi hujayralar tutgan yostiqchalar bir-biriga yaqinlashishi va nerv tarnovchasining ektodermasiga botib kirishi tufayli nerv nayi hosil bo`ladi va ektodermadan ajraladi. YUqori qismi yana ektoderma bilan o`rab olinadi. Ektoderma ostiga ko`chgan nerv yostiqchalari nerv nayining ikki yonidagi ganglioz plastinkalarga aylanadi. Nerv nayi — neyrulaning vujudga kelishi — homilaning ayrim qismlarida bir vaqtda yuz bermaydi. Nerv nayining yopilishi dastlab homilaning bo`yin qismida boshlanib, keyinchalik miya pufakchalari hosil bo`layotgan kranial tomonga tarqaladi. Nerv nayining bor bo`yicha tutashishi homila rivojlanishinnng 20- kunlarida tugaydi. Ganglioz plastinkalar segmentlarga ajraladi va bu orqa miya tugunlarining rivojlanishiga asos bo`ladi. Vegetativ nerv sistemasiga qarashli organlar ganglioz plastinkalardan ko`chib chiqqan hujayra elementlaridan vujudga keladi. Boshqa umurtqalilardagi kabi odamda xordal o`simta ham provizor organ bo`lib, qayta so`rilishga uchraydi va uning o`rniga mezenxima o`sib kiradi. Odam organogenezining dastlabki davrida mezoderma diffe- rensiallashishining boshlanishiga qarab presomit va somit bosqichlari tafovut etiladi.

Presomit bosqichi odam homilasi taraqqiyotining 14—21 - somit bosqichi esa 21—31-kunlariga to`g`ri keladi. Presomit bosqichi mezodermaning dorzal qismida segmentlarning, ya’ni somitlarning yo`qligi bilan xarakterlanadi. Bu davrda homila avval ovalsimon bo`lib, keyin bo`yiga qarab cho`ziladi. Homila tanasining orqa qismi nngichkalashib, noksimon shaklga keladi. Rivojlanishning presomit bosqichidagi homila tanasining turli yerlaridagi embrional kurtaklarining o`zaro nisbati ham har xildir. Tananing kranial qismida prexordal plastinkaning kurtagi paydo bo`lsa, nerv plastinkasining yuzasida bo`ylama egatning paydo bo`lishi nerv to`qimasi takomilining boshlanishidan darak beradi. Mezoderma homilaning butun tanasi bo`ylab yagona plast shaklida joylashadi. Unda splonxiotom va dorzal segmentlarga bo`linish belgilari ko`rinmaydi. Rivojlanish jarayonida mezoderma differensiallashishi va homila tanasida somitlarning paydo bo`lishi boshlangan davr homila taraqqiyotining somit davri hisoblanadi. Bu davr embriogenezning 21-kunidan boshlanadi va 10 sutka davom etadi. Mezodermal varaqlarning dorzal qismlari xordaning yonlarida yotuvchi zich segmentlarga, ya’ni somitlarga ajraladi. Bu jarayon dastlab homilaning bosh qismida boshlansa-da, tezda kaudal yo`nalishda tarqaladi va 35-kunga kelib, somitlarni hosil qiladi. Mezodermaning ventral segmentlari splanxnotomlar deb ataluvchi ikki varaqqa ajraladi. Mezodermaning segmentlari va splanxnotomlar oralig`idagi qismi ham segment oyoqchalar deb ataluvchi qismlarga bo`linadi. Lekin homilaning orqa qismida mezodermaning bunday bo`limlari segmentlarga ajralmaydi. Bu segmentlanmagan mezoderma metanefrogen to`qima nomini oladn. SHu tariqa differensiallashish jarayonida mezoderma 3 qismga: somitlarga, somit oyoqchalariga va yon plastinkalar yoki splanxnotomlarga bo`linadi. SHu vaqtning o`zidayoq somitlarni tashkil etuvchi to`qima ham differensiallashadi. Har bir somit materiali lateral dermatomga, medial- sklerotomga va ular orasidagi miotom kabi 3 bo`lak kurtakka bo`linadi. Keyinchalik dermatom g`ovaklashib terining biriktiruvchi to`qima qismi bo`lmish dermaning hosil bo`lishi uchun asos bo`ladi.

Sklerotomdan skeletogen mezenxima rivojlanadi. Miotom vaqtincha zich kurtak shaklida saqlanib, keyinchalik undan ko`ndalang-targ`il somatik muskullar rivojlanadi. Birlamchi embrional biriktiruvchi to`qima bo`lmish mezenxima mezodermaning differensiallashishi tufayli vujudga keladi. Mezenxima umuman mezodermadan hosil bo`lsa-da, uning shakllanishida homilaning boshqa varaqlari (ektodermaning hosilasi bo`lmish ganglioz plastinkalardan ajralib chiqqan hujayralar va ichak nayining entodermasi) ham ishtirok etadi. Homilaning provizor organlardan ajralish davrida ichak nayi, ya’ni ichak entodermasi hosil bo`la boshlaydi. Bu jarayon rivojlanishning 20-kunida yaqqol ko`rinadi. Tana buklamasi dastlab homilaning ikki uchidan boshlanadi. Buklama chuqurlasha borib, bo`lg`usi ichak entodermasini sariqlik qopchasi entodermasidan ajratadi. Chuqurlashish natijasida buklama homila tanasiga botib kiradi. Uning qirralari yaqinlashadi, birikadi va shu tariqa nay hosil bo`ladi. Buklamaning nayga aylanish protsessi homilaning oldingi va orqa qismlaridan boshlanib, medial qismga tarqaladi. Lekin homila o`rtasida nay hosil bo`lishi to`liq yuz bermaydi, u erda nay bo`shlig`ini sariqlik qopchasi bo`shlig`i bilan hosil bo`lgan teshik tutashtirib turadi. To`rtinchi haftaning boshlarida homilaning oldingi uchi tomonida og`iz chuqurchasi deb ataluvchi ektoderma botiqligi yuzaga keladi. Botiqlik chuqurlashib, ichak nayining old uchiga etib boradi. Og`iz chuqurchasi va ichak nayi devorlari bir-biriga tegib turgan joyda qo`shiladi. Xuddi shu tariqa ichak nayining boshqa uchida ham anal teshik vujudga keladi. Homiladorlikning ikkinchi oyida bo`lg`usi bolaning deyarli: hamma organlari rivojlanishi uchun asos vujudga keladi. SHu davrda umumiy tarzda bosh, tana, qo`l va oyoqlar shakllanadi. Homilaning hosil bo`lgan uchta varag`idan yetuk organizmning hamma to`qima va a’zolari rivojlanadi. Jumladan, ektodermadan teri qoplamasi va uning hosilalari, og`iz bo`shlig`i va uning barcha a’zolari, nerv to`qimasi rivojlanadi. Entoderma ichak nayi va yirik hazm bezlari (jigar, oshqozon osti bezi), ayrim endokrin bezlar takomilida ishtirok etadi. Mezoderma esa barcha a’zolarniig

biriktiruvchi to`qimali asosining, ko`ndalang-targ`il va silliq mushaklar hamda tayanch-trofik tuzilmalar (qon, limfa, tog`ay, suyak) ning hosil bo`lishida ishtirok etadi. Homilaning provizor a’zolari. Embrional davrning 2-oyidan so`ng homilada, asosan, o`sish jarayoni yuz beradi. Homilaning rivojlanishi va shakllanishi bilan bir davrda homiladan tashqari yoki provizor organlar takomillashishi va o`zgarishlari yuz beradi. Qon kapillyarlari va tomirlarining mezodermada rivojlanishi barvaqt boshlanadi. Ayni vaqtda trofoblast hujayralaridan iborat bo`lgan birlamchi xo-rion so`rg`ichlari ichiga arterial va venoz qon tomirlar o`sib kiradi. Bunday so`rg`ichlar o`sib, kattalashib, tarmoqlanib boradi va ikkilamchi so`rg`ichlarga aylanadi. Shu qavatning o`zida so`rg`ichlarni qoplab turgan trofoblastda ikkita qavat differensiallashadi: 1) birinchi qavat kubsimon hujayralardan tashkil topgan ichki qavat — sitotrofoblast yoki Langgans qavati. Bu qavatda hujayralar chegaralari yaqqol ko`rinib turadi; 2) hujayra chegaralari aniq bo`lmagan va ko`p yadroli — simplast ko`rinishga ega bo`lgan tashqi qavat — sinsitotrofoblast. Ayni davrda bachadon shilliq qavati o`zgarishlarga uchrab, undan yo`ldosh hosil bo`la boshlaydi. Sariqlik qopchasi . Sariqliq qopchasi odamda ham boshqa sut emizuv- chilardagi kabi homila oziqlanishi va nafas olishida juda qisqa vaqt ishtirok etadi va bu borada uning ahamiyati unchalik katta emas. Sariqlik qopchasi qon yaratishda asosiy ahamiyatga ega, ya’ni uning devorlarini hosil qiluvchi visseral mezoderma tarkibida birinchi qon orolchalari paydo bo`ladi. 7—8 hafta davomida qon yaratuvchi organ vazifasini bajargandan so`ng sariqlik qopi aks taraqqiyotga uchraydi. Pusht tanasining buklamasi hosil bo`lgan paytda esa sariqlik qopchasi ichak bo`shlig`i bilan ingichka poyacha orqaligina bog`lanadi. Bu poyacha torgina naycha sifatida kindik yo`li tarkibiga

kiradi. Sariqlik qopchasining o`zi esa xorion mezenximasi va o`sib borayotgan amnion parda orasiga aralashib ketadi. Suvli parda (amnion). Amnion homilani dastlabki davrda qoplab turuvchi ikki qavatli yupqa parda bo`lib, uning bo`shlig`i homila suvi bilan to`lgan bo`ladi. Homila suvi esa epitelial hujayralarning mahsuloti bo`lib, kuchsiz ishqoriy muhitga ega. Suvli parda juda tez o`suvchanligi bilan diqqatga sazovordir. Homila taraqqiyoti ikkinchi oyining oxirida shu qadar kattalashadiki, uning bo`shlig`i butun homila pufagining ichini to`ldiradi. Pardaning yuzi zsa so`rg`ichli iardaning chekka yuzasi (xorionning biriktiruvchi to`qimali stromasi) bilan bitishib ketadi. Homila suvining miqdori ham ortib boradi, homiladorlikning oxiriga kelganda 1,5 —2 litrni tashkil etadi. Homila suvining tarkibida oz miqdorda tuz va oqsil moddalar, homiladorlik oxirida hatto homila terisi va sochining qoldiqlari ham uchraydi. Amnion devori ektodermadan va mezodermaning parietal varag`idan iborat bo`lib, u homilaning erkin rivojlanishi uchun zarur bo`lgan suvli sharoit yaratish hamda homila atrofidagi suvda organik va anorganik moddalar tarkibi hamda konsentratsiyasini homiladorlik oxirigacha tartibga solib turishda katta ahamiyatga ega bo`lgan provizor a’zo hisoblanadi. Homila atrofidagi suv homilani erkin holda tutib, mexanik ta’sirlardan saqlaydi, yo`ldosh va kindik yo`lining homila tomonidan ezilishiga yo`l qo`ymaydi hamda tug`ish jarayonida homila pardasi yorilgunga qadar tug`ish yo`llarini kengaytiruvchi mexanik ahamiyatga ega bo`ladi. Yo`ldosh. Implantatsiya qilingan homila taraqqiyotining boshlang`ich davrlarida bachadonning tushib ketuvchi qavati hamma erda bir xil tuzilishga ega bo`ladi. Tushib ketuvchi qavatning tarkibida joylashgan homila pufagining kattalashishi tufayli uni qoplab turgan tushib ketuvchi qavatning uch qismi ko`tariladi va bachadon bo`shlig`iga asta bo`rtib chiqa boshlaydi. Bu jarayon natijasida homila pufagining usti va yon tomonlarida joylashgan bachadonning tushib ketuvchi qavati decidua capsularis nomini, homila pufagining ostida yotgan va yo`l-doshning vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo`lgan tushib ketuvchi qavat (decidua basalis) ning qolgan qismi bachadon devorini qoplab turuvchi parda — decidua parietalis nomini

oladi. Eng ko`p o`zgarishlar decidua basalis da yuz beradi. Homilaning o`sishi tufayli u cho`zilib, bachadon devorining qarama-qarshi tomonidagi decidua parietalis ga etib boradi va keyinchalik ular tutashib ketadi. Homilaning embriotrof oziqlanishi haqida gap yuoitilganda trofoblastning o`sishi, birlamchi so`rg`ichlarning tushib ketuvchi qavat ichiga botib kirishi va shu tariqa homila pufagi atrofidagi qon tomirlar devorining emirilib ketishi haqida aytib o`tilgan edi. Qon tomir devorlarining emirilishi homila pufagi atrofida qon quyilishiga sabab bo`ladi. Bu qon detsidual hujayralar parchalanishidan hosil bo`lgan modda va bachadon bezlari ishlab chiqargan suyuqliq, ya’ni embriotrof bilan aralasha-di. Bu — embriotrof oziqlanishdan gematrof oziqlanishga, ya’ni qon orqali oziqlanishga o`tish davridir, Gematotrof oziqlanishda ona qoni bilan oqib kelgan oziq moddalar trofoblast hujayralari tomonidan o`zlashtiriladi. Bachadonning tushib ketuvchi qavatining emirilishi to`xtaydi va aynan (decidua basalis) da homilani oziqlantiruvchi organ, ya’ni yo`ldosh vujudga keladi. Xorion birlamchi so`rg`ichlarining ikkilamchi so`rg`ichlarga aylanishi va shilliq qavat ichiga o`sib kirishi avval so`rg`ichli pardaning butun yuzasi bo`ylab davom etadi. Keyinchalik esa, so`rg`ichli pardaning decidua basalis ga tegib turgan yuzasida bu jarayon to`xtaydi. Ikkilamchi so`rg`ichlar yo`qolib, so`rg`ichli pardaning bu qismi endi silliq xorionga aylanadi. So`rg`ichli pardaning decidua basalis ga tegib turgan qismida esa ikkilamchi so`rg`ichlar, aksincha, shiddat bilan rivojlanib, xorionning bu bo`limi so`rg`ichli xorionni vujudga keltiradi. So`rg`ichli xorionning «so`rg`ichlari kattalashib, shilliq qavatning eng chuqur zich qatlamlariga etib boradi. So`rg`ichlar ko`p marta shoxlanib, so`rg`ichli pardaning butachalari nomini oladi. Butachalar o`z yo`lidagi devorlarini emirib borishi natijasida qon bilan to`lgan so`rg`ichlararo bo`shliqlar vujudga keladi. SHu tariqa so`rg`ichli pardaning yuzasi, butacha va so`rg`ichlarning hamma qismi, ona qoni bilan to`lib turadi. Butachalarning bir qismi decidua basalis ning chuqur qatlamlari bilan zich birikkan holatda qoladi, ularni tutib turuvchi so`rg`ichlar deyiladi. Bachadon shilliq qavatining zich qatlami so`rg`ichlararo bo`shliqlarga chuqur botib turgan to`siqlar,

ya’ni yo`ldosh to`siqlarini hosil qiladi. To`siqlar yo`ldoshda faqat chetki qirralarida so`rg`ichli pardaning tashqi yuzasi bilan birikib, torgina halqasimon yopuvchi plastinkani hosil qilishda ishtirok etadi; qolgan qismlarida esa to`siqlar so`rg`ichli pardaning yuzasiga etib bormaydi. So`rg`ichlararo bo`shliqning ikki to`siq orasidagi qismi o`z ichidagi so`rg`ichli butachalar bilan birgalikda yo`ldosh orolchasi (kotiledon) deyiladi. Shu vaqtga kelib bachadon tushib ketuvchi qavatining emirilishi to`xtaydi. Embriotrof suyuqlik endi hosil bo`lmaydi va embrion to`liq oziqlanishga o`tadi. Decidua basalis zich qavatining emirilmay qolgan yupqa plastinkasidan Vinklerning bazal plastinkalari deb nomlanadigan yo`ldosh to`siqlari o`sib chiqadi. Bu plastinkalar, shu vaqtga kelib bachadonning o`ta yupqalanib ketgan bezlaridan iborat bo`lgan g`ovak qavatini qoplaydi. Rivojlanishining 2,5— 3-oylarida shoxlangan yoki so`rg`ichli xorion va tushib ketuvchi qavatning bazal plastinkasi birgalikda duksimon yo`ldosh holiga keladi. Yo`ldoshning shakllanish jarayoni allantoisning ri-zojlanishi bilan uzviy bog`liqdir. Allantois odamda yuqori rivojlanish darajasiga etmasada, homilaning oziqlanishi va nafas olishi uchun katta ahamiyatga ega. Chunki allantois bo`ylab xorionga qon tomirlar o`sib kiradi va ularning oxirgi shoxchalari ikkilamchi so`rg`ichlarning stromasida joylashadi. Kindik yo`lida allantoislarning qoldiqlari faqat hujayra tasmachalari xlaklida saqlanib qolishi mumkin. Odam yo`ldoshi diskoidal (gemoxorial) so`rg`ichli yo`ldoshlar tipiga kiradi va u homila hamda ona qismlaridan iborat bo`ladi. Yo`ldoshning homila qismi so`rg`ichli xorion va uni qoplab turgan amnion pardalarining yo`ldosh qismidan iborat. Yo`ldoshning homila qismi tarkibidagi amnion parda avval bir qavatli yassi, jeyinchalik esa silindrsimon epiteliydan va xorionning biriktiruvchi to`qimasi tomon davom etuvchi embrional biriktiruvchi to`qimadan tashkil topadi. Homiladorlik davrida murakkab tarmoqlangan xorion so`rg`ichlarining qalinroqlari bazal plastinkaga, ya’ni bachadon septalariga birikadi. Uning mayda shoxchalari qon ichiga erkin botib joylashadi. So`rg`ichlar yuzasidagi trofoblast epiteliy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimali

stromani qoplaydi. Homiladorlik davriga qarab trofoblast epiteliy yaqqol o`zgarishlarga uchraydi. Dastlab trofoblast ikki qavatdan: ichki (ostki) hujayralar qavati — sitotrofoblast (Langxans) qavati va unnng ustini qoplovchi xorial simplast yoki sinsitotrofoblastdan tashkil topadi. Sinsitotrofoblast sitotrofoblast hujayralarining birlashib ketishidan vujudga kelib, u ko`p yadroli hujayralardan iborat. Simplasg sitoplazmasi tarkibida turli fermentlarning ko`pligi ona qonidan kelayotgan oziq moddalarni qayta ishlashda shu sinsitotrofoblastning ahamiyati nihoyatda muhim ekanligidan dalolat beradi. Simplast yuzasining xuddi nefronning proksimal kanalchalari yoki ichak epiteliysi kabi hoshiya bilan qoplanganligini ko`rish mumkin. Homiladorlikning ikkinchi yarmida sitotrofoblast yo`qolib, xorion so`rg`ichlarining yuzasi endi faqat sinsitotrofoblast bilan qoplangan bo`ladi. Xorion so`rg`ichlarining ayrim qismlarida xorial simplast ham nobud bo`lib, uning o`rnini to`q bo`yalish xususiyatiga ega bo`lgan gialinsimon modda koplaydi. Bu moddaga simplast parchalarining mahsuloti deb taxmin qilinadi. So`rg`ichlar stromasini biriktiruvchi to`qima tashkil etadi. 6—8 haftalik homilada bu to`qima fibroblastlar, makrofaglar, retikulin va oz miqdorda kollagen tolalaridan iborat bo`ladi. Biriktiruvchi to`qimaning hujayralararo moddasida gialuron va xondrotinsulfat kislotalarini tutgan glikozolinoglikanlar (mukopolisaxaridlar) borligi aniqlangan. Xorial plastinkadan so`rg`ichlar stromasiga kindik arteriyasining shoxlari o`sib kirib, kapillyarlarga tarmoqlanadi. Kapillyarlar kislorod va oziq moddalarga to`yingan qonni kindik tomirlari orqali homilaga etkazadi. Yo`ldoshning ona qismi. Yo`ldosh ona qismi bachadon shilliq qavatining bazal plastinkasidan va uni yo`ldoshning bola qismi bilan bog`lovchi biriktiruvchi to`qimali to`siq hamda qon bilan to`lgan so`rg`ichlararo bo`shliq (lakunalar)dan iborat. Bazal plastinkani bachadon shilliq qavatining o`zgarishiga uchragan va xususiy, detsidural hujayralar tutuvchi biriktiruvchi to`qimali qavat hosil qiladi. Bu yirik, glikogenga mo`l detsidual hujayralar siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimaning kam difsrerensiallashgan hujayralaridan vujudga keladi. Bazal

plastinkadan xorionga tomon biriktiruvchi to`qimali to`siqlar davom etib, ularning ba’zilari xorion so`rg`ichlariga ham birikishi mumkin. Bunday so`rg`ichlarni langar so`rg`ichlar deyiladi. Septalar va langar so`rg`ichlar yo`ldoshni ayrim bo`laklarga yoki kotiledonlarga bo`ladi. Bo`lakchalar yo`ldoshning ona qismida yaqqol ko`rinadi. Lakunalardagi qon oqim tufayli beto`xtov yangilanib turadi. Qonni lakunalarga mushak qavatdan keluvchi bachadonning platsentar arteriyalari keltiradi. Bu arteriyalar shoxlanmay, platsentar to`siqlar orqali o`tib, qonni to`g`ridan-to`g`ri lakunalarga quyadi. Lakunalar qonni olib ketuvchi platsentar venalar bilan bog`langan. Odamning yetuk yo`ldoshining shakli yumaloq, diametri 15—20 sm, qalinligi 3 sm, og`irligi 500 g atrofida bo`ladi. Yo`ldoshning joylanishi bachadon devorining tuxum hujayrasi bilan implantatsiya qilingan eriga bog`liq. U ko`pincha bachadonning ol-dingi va orqa devorida va kamdan-kam yuqori devorida joylashadi. Ayrim hollarda yo`ldosh bachadonning ichki teshigini yopgan holda joylashishi ham mumkin. Yo`ldoshda qon sekin aylaiadi. Har bir kotiledondagi lakunalarning qon olib keluvchi va qon olib ketuvchi o`z venalari bo`ladi. Eng diqqatga sazovor iarsa shuki, lakunalarda oqayotgan ona qoni hech qaerda so`rg`ichlar stromasida oqayotgan homila qoni bilan aralashmaydi. Xorion so`rg`ichlari lakunalardan oziq moddani olib, pushtdan metabolik moddalarni qayta shu qonli bo`shliqqa chiqaradi. Bu jarayonda platsenta (xorion) vorsinkasining tuzilmalari muhim biologik filtr vazifasini o`taydi va u ona-bola qoni orasidagi barer (to`siq) ni hosil qiladi. Ona va bola qoni orasidagi to`siqni (gemoxorial barer) xorion so`rg`ichlari ichidagi tomirlar endoteliysi, so`rg`ichlar stromasi, qoplovchi hujayralar, ya’ni sitotrofoblast hamda sinsitrofoblast tashkil qiladi. Bu qavatlar gematrof oziqlanishda eng muhim vazifani bajaradi. Yo`ldosh ko`p qirrali vazifalarni bajaradi. Yo`ldoshning trofik funksiyasini xorion simplasti ona qonidagi oziq moddalarni so`rishi va qayta ishlashi tufayli

amalga oshiradi. Shu erning o`zida homila qonidagi modda almashinish mahsulotlari ona qoniga chiqarib tashlanadi. Io`ldosh orqali ona qonidagi kislorod bola qonini to`yintiradi, ya’ni yo`ldosh bolaning nafas olishini ta’min etadi. Yo`ldosh ona qonidagi zararli moddalarning (mikroblar, toksinlar va hokazolarning) bola qoniga o`tishiga to`sqinlik qiladi va bu uning himoya funksiyasidir. Yo`ldosh en-dokrin funksiyasiga ham ega. Uning xorial epiteliysi progesteron va xoriogonadotropin kabi bir qator gormonlar ishlab chiqaradi. Bola tug`ilganidan so`ng yo`ldosh va kindik, suv pardalari hamda bachadonning tushib ketuvchi qavatining zich pardasidan iborat tuzilmalar bachadondan ajraladi. Zich pardoning ajralishi uning bazal qavatiga o`tish chegarasida yuz beradi. Bazal qavat bachadon bezlarining saqlanib qolgan tub qismlari va detsidual hujayralardan tashkil topadi. Bola tug`ilgandan keying 2—3 hafta ichida bachadon bezlarining qoldiqlari (shilliq pardaning bazal qavati) hisobiga bachadonning shilliq qavati to`la tiklanadi. Kindik yo`li yoki kindik tizimchasi. Kindik yo`lining hosil bo`lishida sariqlik qopcha, allantois va allantoisning tarkibidagi qon tomirlar ishtirok etadi. Bu tuzilmalarning barchasi tashqaridan amnion parda bilan o`ralgan bo`ladi. Shakllangan kindik yo`li o`rtacha 50 sm uzunlikka ega bo`lib, spiralsimon o`raglan to`qimadan iborat. Bu to`qima tarkibiga tezda reduksiyalanuvchi allantois, sariqlik qopchasi, sariqlik poyachasi, ikkita kindik arteriyasi va bitta kindik venasi kiradi. Kindik yo`lining to`qimasi dirildoq moddadan iborat bo`lib, uni Bartomov ivitmasi deyiladi. Modda tarkibidagi gialuron kislotasining juda ko`pligi hisobiga u ma’lum taranglikda bo`lib, egilishga yaxshigina qarshilik ko`rsatish xususiyatiga ega. Kindik yo`li tashqaridan iviq to`qimaga birikkan holda amnion parda bilan o`raladi. Kindik yo`lining to`qimasi katta ahamiyatga ega. U kindik to-mirlarini siqilishdan saqlab, shu bilan homilaga zarur oziq moddalar va kislorodni uzluksiz etkazib berishni ta’minlaydi.

Undan tashqari, iviq to`qima yo`ldoshdan zararli moddalarning tomirlar atrofi bo`ylab homilaga o`tishiga qarshilik ko`rsatib himoya vazifasini ham o`taydi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

O'xshashlar

Ayollar jinsiy a’zolarining taraqqiyot nuqsonlari (anomaliyalari)

Odam organizmining individual taraqqiyot qonuniyatlari. Ontogenez nazariyasi va salomatlik

Valeologiya fani haqida ma’lumot . Fanning rivojlanishi va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi

Ayollar jinsiy a’zolari