Ayol jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi - Tibbiyot - Referatlar

Ayol jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1773.20703125 KB

Ko'chirib olish

Ayol jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi Reja: Tashqi jinsiy a’zolar (genitalia externa)  Ichki jinsiy a’zolar (genitalia enterna)  Sut bezlari 1

Ayol jinsiy a’zolarini tashqi va ichki jinsiy a’zolarga ajratiladi. Tashqi jinsiy a’zolar asosan jinsiy his a’zolari hisoblanadi; ichki jinsiy a’zolar homilani yetiltirish va bola tug‘ish funktsiyasini o‘taydi. TASHQI JINSIY A’ZOLAR (GENITALIA EXTERNA) Tashqi jinsiy a’zolarga qov, katta va kichik (uyatli) jinsiy lablar, klitor, qin dahlizi, uning katta bezlari – Bartolin bezlari kiradi (1rasm), tashqi va ichki jinsiy a’zolar o‘rtasidagi chegara qizlik pardasi (hymen) hisoblanadi. Katta jinsiy lablar ( labia pudendae majora ) – uzunasiga ketgan, jinsiy yoriqni ikkala tomondan chegaralab turadigan ikkita teri burmasidan iborat. Teri ostida qalin yog‘ qatlami bor, undan qon tomirlar, nervlar va fibroz tolalar o‘tadi. Katta jinsiy lablar orasi jinsiy yoriq ( rima pudendi ) deb ataladi. Katta jinsiy lablar bag‘rida qin dahlizining katta bezlari – Bartolin bezlari ( glandulae Bartholini ) joylashgan. Ular yumaloq, loviyadek keladigan alveolyar-naysimon bezlardir. Bezlarning alveolalari epiteliy bilan qoplangan, bu epiteliy sekret ishlab chiqaradi. Sekret bez yo‘li orqali tashqariga chiqadi, bu yo‘lning uzunligi 1,5–2 sm. Bezlar katta jinsiy lablarning orqa bo‘limlari bag‘rida yotadi, ularning chiqarish yo‘llari kichik jinsiy lablar bilan qizlik pardasi (yoki uning qoldiqlari) dan hosil bo‘lgan egatga ochiladi. Kichik jinsiy lablar ( labia pudendae minora ) – uzunasiga ketgan teri burmalarining ikkinchi jufti bo‘lib, katta jinsiy lablardan ichkarida, ularning asosi bo‘ylab yotadi. Klitor ( clitoris ) – kichkina konussimon tuzilma (erkaklar jinsiy a’zosi ( penis ) ga analog a’zo) bo‘lib, qo‘shilib ketgan ikkita (g‘orsimon) tanadan iborat. G‘orsimon tanalarda tutash bo‘shliqlar bor, tomirlardan keladigan qon shu bo‘shliqlarda aylanib yuradi. Klitor jinsiy yoriqning oldingi burchagida, kichik jinsiy lablarning qo‘shilib ketgan oyoqchalari orasida kichkina do‘mboqchaga o‘xshab turtib chiqib turadi. Qizlik pardasi ( hymen ) qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib, iffatli qizlarda qin kirish qismini to‘sib turadi. Qizlik pardasining teshigi bo‘ladi, bu teshikning shakli va joylashuvi har xil. Shunga yarasha qizlik pardasi halqasimon, yarim oy, kungirador va naysimon shaklda bo‘ladi. Ba’zan qizlik pardasining ikkita yoki bir nechta mayda 2

teshigi kuzatiladi, goho yaxlit (teshiksiz) bo‘ladi. Qizlik pardasi tug‘ma teshiksiz bo‘lishi yoki bolalik davrida vulva yallig‘lanishi natijasida teshigi berkilib qolishi mumkin. Birinchi jinsiy aloqada qizlik pardasi yirtiladi, ayni vaqtda yorilgan tomirlardan qon oqadi. Qizlik pardasidan gimenal so‘rg‘ichlar (carunculae hymenales) qoladi. ICHKI JINSIY A’ZOLAR (GENITALIA ENTERNA) Ichki jinsiy a’zolarga qin, bachadon, bachadon naylari (tuxum yo‘llari) va tuxumdonlar kiradi (2-rasm). Qin ( vagina s. colpos ) – kichik chanoqning o‘rtasida yotgan naysimon, muskulli elastik a’zodir. Qin oldindan va pastdan orqaga ham yuqoriga qarab boradi, qizlik pardasidan boshlanib, bachadon bo‘yniga yopishadigan joyda tugaydi. Qinning bo‘yi va eni ancha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Qinning oldingi devori o‘rta hisobda 7–8 sm, orqa devori esa 1,5–2 sm dan uzunroq. Qin cho‘ziluvchanligiga yarasha eni o‘zgaradi, u o‘rta hisobda 2–3 sm bo‘ladi, shu bilan birga qinning pastki bo‘limi torroq, yuqori bo‘limi kengroq. 2-rasm. ayolning ichki jinsiy a’zolari (frontal sathdan kesilgan). 1 – qin; 2 – bachadon bo‘ynining qindagi qismi; 3 – bachadon bo‘ynining kanali; 4 – bachadon bo‘g‘zi; 5 – bachadon bo‘shlig‘i; 6 – bachadon tubi; 7 – bachadon devori 8 – bachadon nayi (tuxum yo‘li); 9 – tuxumdon; 10 – bachadon nayining interstisial qismi; 11 – bachadon nayining istmik (bo‘g‘iz) qismi; 12 – bachadon nayining ampulyar qismi; 13 – bachadon nayining shokilalari (fimbriyalari); 14 – dumg‘aza-bachadon boylami; 15 – tuxumdonning o‘z boylami; 16 31 23 45 6 7 8 910 1112 13 1415 16 1718 1920

– voronkachanoq boylami; 17 – bachadonning serbar boylami; 18 – yumaloq boylami; 19 – tuxumdon (kesilgan), follikula va sariq tana bilan birga ko‘rsatilgan; 20 – parovarium. Qin shilliq pardasida bezlar yo‘q. Qin sekretining suyuq qismi qon va limfa tomirlaridan suyuqlik sizib chiqish yo‘li bilan hosil bo‘ladi; unga qin epiteliysining ko‘chib tushuvchi hujayralari, mikroorganizmlar va leykositlar aralashadi. Qin sekreti oqimtir, o‘ziga xos hidli, ozgina bo‘lsa ham qin shilliq pardasining namlanishiga kifoya qiladi. Sog‘lom ayol qin chiqindilarini sezmaydi. Balog‘atga yetish davrida qin sekreti sut kislota borligidan kislotali reaksiyada bo‘ladi. Qin epiteliysining hujayralaridagi glikogen qin basillalari (Bacillus vaginalis) ning hayot faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan moddalar ta’sirida parchalanib, sut kislota hosil qiladi. Qin basillalari (Doderleyn tayoqchalari) sog‘lom ayollar qinida doim yashaydigan mikroorganizmlar (normal flora) hisoblanadi. Mikroflora harakteriga qarab qin tozaligi to‘rt darajaga bo‘linadi. Tozalikning birinchi darajasi. Qin sekretida faqat qin basillalari va epiteliy hujayralari bor. Reaksiyasi kislotali. Tozalikning ikkinchi darajasi. Qin basillalari kamroq yakkamdukkam leykositlar va comma variabile tipidagi bakteriyalar (bukilgan anaerob tayoqchalar), ko‘pgina epiteliy hujayralari topiladi. Reak siyasi kislotali. Tozalikning birinchi va ikkinchi darajalari normal hisoblanadi. Tozalikning uchinchi darajasi. Qin basillalari kam, bakteriyalarning boshqa turlari (ayniqsa kokklar) ko‘proq, bir talay leykositlar topiladi. Reaksiyasi sal-pal ishqoriy. Tozalikning to‘rtinchi darajasi. Qin basillalari yo‘q, patogen mikroblar (kokklar, comma variabile, trixomonadalar, zamburug‘lar va hokazo) bilan leykositlar juda ko‘p. Reaksiyasi ishqoriy. Tozalikning uchinchi va to‘rtinchi darajalari odatda patologik jarayon larda uchraydi, ya’ni uchinchi darajasi qin va bachadonning surunkali yallig‘lanishi, to‘rtinchi darajasi o‘tkir yallig‘lanish kasalliklariga xos alomatlardir. 4

Bachadon ( uterus s. gysterus ) – silliq muskulli kovak a’zo bo‘lib, shaklan oldindan orqaga qarab sal-pal yassilangan nokka o‘xshaydi. Bachadonning quyidagi bo‘limlari bor: 1) tanasi (corpus), 2) bo‘g‘zi (isthmus) va 3) bo‘yni (cervix, collum) (2-rasmga qaralsin). Bachadonning yuqori qismini tanasi deb atashadi. Bachadon tanasining gumbaz shaklida ko‘tariladigan, bachadon naylarining yopishish chizig‘idan yuqoriroqdagi qismi bachadon tubi (fundus) deb ataladi. Bachadon bo‘g‘zi tanasi bilan bo‘yni orasidagi qariyib 1 sm uzunlikdagi qismidir. Bo‘g‘iz ichi kanal bo‘lib, yuqorida bachadon bo‘shlig‘iga, pastda bachadon bo‘ynining kanaliga qo‘shilib ketadi. Bachadon bo‘g‘zi shilliq pardasining tuzilishi jihatidan bachadon tanasiga, devorining tuzilishi jihatidan bachadon bo‘yniga o‘xshaydi. Homiladorlik va tug‘ruq vaqtida bachadon bo‘g‘zi tanasining pastki bo‘limi bilan birgalikda bachadonning pastki segmentini hosil qiladi. Bachadonning oldingi devoriga qorin pardasi mahkam yopishadigan joy – pastki segmentning yuqori chegarasi, bachadon bo‘yni kanalining ichki teshigi sathi bachadon pastki segmentning pastki chegarasi hisoblanadi. Bachadon bo‘yni kanalining yuqori uchi – ichki teshigi bachadon bo‘g‘zining kanaliga o‘tadi; tashqi teshigi bachadon bo‘ynining qindagi qismi markaziga ochiladi. Tug‘magan ayollarda bachadon bo‘yni kanalining tashqi teshigi yumaloq yoki oval shaklda, tuqqan ayollarda ko‘ndalang yoriq shaklida. Tug‘ruq vaqtida tashqi teshik yonlarining chaqalanishi natijasida shakli o‘zgaradi. Bachadonning bo‘yi tug‘magan ayollarda 7–8 sm, tuqqan ayollarda 9 sm, bachadon tanasi uzunligining 2/3 qismi tanasiga va 1/3 qismi bo‘yniga to‘g‘ri keladi. Bachadonning shilliq pardasi ( endometrium ) bir qavatli silindrik tukli epiteliy bilan qoplangan. Bu tuklar tebranganda suyuqlik bachadon bo‘yni kanalining tashqi teshigiga qarab yo‘l oladi. Qoplovchi epiteliy ostida shilliq pardaning qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan negizi (bazal qatlam) joylashadi, unda qon va limfa tomirlari, nervlar va bir talay bezlar bor. 5

Bachadon tanasining bezlari silindrik epiteliy bilan qoplangan, bu epi teliy suvday suyuq sekret chiqarib, bachadon shilliq pardasini namlab turadi. Bezlarning shakli naysimon, uchlari ba’zan ayriga o‘xshash ikkiga ajralgan. Bachadon bo‘ynining bezlari silindrik epiteliy bilan qoplangan, bug‘u shoxlariga o‘xshash qayta-qayta tarmoqlangan. Muskul qavati ( myometrium ) – bachadonning eng qalin qavatidir. U silliq muskul tolalarining qalin tutamlar chigalidan iborat bo‘lib, bu tolalar orasida qo‘shuvchi to‘qima qatlamlari bor. Muskul qavati qon tomirlar bilan mo‘l-ko‘l ta’minlangan. Bu qavat uchta muskul qatlamiga bo‘linadi: 1) tashqi (qorin parda ostidagi) qatlami uzunasiga ketgan, 2) o‘rta qatlami gir aylana va qiyshiq yotgan tolalardan iborat, 3) ichki (shilliq parda ostidagi) qatlami uzunasiga ketgan. Bachadonning seroz (qorin parda) qavati ( perimetrium ) – bachadonning tashqi qavatidir. Qorin pardasi qorin oldingi devorining ichki yuzasidan qovuqqa, so‘ngra bachadon va naylarining oldingi yuzasiga o‘tadi. Qovuq bilan bachadon o‘rtasida qorin pardasi bilan qoplangan chuqurcha vujudga keladi, u qovuq bilan bachadon o‘rtasidagi kamgak (excavatio vesico-uterina) deb ataladi. Bachadonning oldingi yuzasi qorin pardasi bilan to‘liq qoplanmay, faqat bo‘g‘zidan yuqoriroqdagi qismi qoplangan (bachadon bo‘yni bilan qovuq o‘rtasidagi joyning pastida zichlashmagan kletchatka bor). Qorin pardasi bachadon tubidan uning orqadagi yuzasi bo‘ylab pastga tushar ekan, bachadon bo‘ynining qin ustidagi qismini va qinning orqadagi gumbazini qoplaydi, so‘ngra to‘g‘ri ichakning oldingi yuzasiga o‘tadi. Bachadonning orqadagi yuzasi bilan to‘g‘ri ichak orasida chuqur kamgak vujudga keladi, u to‘g‘ri ichak bilan bachadon o‘rtasidagi kamgak ( excavatio rectouterina ) Duglas bo‘shlig‘i deb ataladi. Bachadon hayz ko‘rish, homilani bag‘riga olib rivojlantirish va yetilgan homilani tug‘ruq yo‘llari orqali haydab chiqarish (tug‘ruq) funktsiyalarini bajaradi. Bachadon naylari ( tubae uterinae, salpinges ) ni tuxum yo‘llari deb ham atashadi. Bachadon naylari bachadonning yuqoridagi burchaklaridan (tubidan) boshlanib, serbar boylamning yuqori chekkasi bo‘ylab chanoqning yon devorlariga boradida, voronka ( ampulla tubae ) shaklida tugaydi (2-rasmga qaralsin). Bachadon naylarining 6

bo‘yi 10–12 sm, eni har xil bachadon burchagi yaqinida torroq, erkin uchiga tomon kengroq bo‘ladi. Bachadon naylarining bo‘shlig‘i bachadon bo‘shlig‘iga tutash; bachadon nayining shu joydagi interstisial qismidagi teshigi diametri 0,5–1 mm bo‘lib, istmik qismida bachadon naylarining bo‘shlig‘i kengroq, voronkalar sohasida esa naylarning diametri 6–8 mm ga yetadi. Nay voronkasi qorin bo‘shlig‘iga ochiladi. Voronkaning erkin chekkasi shokila (fimbriya) lar deyiladi. Bu shokilalar tuxumdondan chiqqan tuxum hujayraning bachadon nayi bo‘shlig‘iga kirishiga yordam beradi. Tuxumdonlar ( ovaria ) – ayollar jinsiy tizimining asosiy a’zosidir. Tuxumdonlar bodom shaklida bo‘lib, bo‘yi 3,5–4 sm, eni 2–2,5 sm, qalinligi 1–1,5 sm, vazni 6–8 g bir juft jinsiy bezlardir. Qarilik davrida tuxumdonlar zichlashadi, kich rayadi, ularda qo‘shimcha to‘qimalar taraqqiy etadi. 3-rasm. Tuxumdonning kesilgan holatdagi ko‘rinishi (sxema). 1 – embrional epiteliy; 2 – po‘stloq qavati; 3 – rivojlan ishning turli bosqichlaridagi follikulalar; 4 – sariq tana; 5 – sariq tana qoldig‘i; 6 – mag‘iz (miya) qavati. 71 1 12 3 3 33 45 6

Tuxumdonning bir chekkasi serbar boylamning orqadagi varag‘iga suqilgan; qolgan hamma yuzasi qorin pardasi bilan qoplanmagan bo‘lib, kichik chanoqning qorin bo‘shlig‘iga bemalol chiqib turadi (2-rasmga qaralsin). Tuxumdonni: 1) bachadonning serbar boylami, 2) tuxumdonning o‘z boylami, 3) voronka-chanoq boylamlari erkin osilgan holatda ushlab turadi. Tuxumdonga qon tomirlar va nervlar, uning serbar boylamning orqa varag‘iga tutashgan joyidan o‘tadi (tuxumdon darvozasi – hilus ovarii ). Tuxumdon quyidagicha tuzilgan: a) tuxumdonning bo‘sh yuzasini qoplaydigan epiteliy – oqsil pardasi, b) po‘stloq qavati, d) mag‘iz qavati (3- rasm). Tuxumdon ishlab chiqaradigan gormonlar (jinsiy gormonlar) ayolning butun organizmiga va jinsiy a’zolariga ta’sir etadi. Tuxumdon gormonlari ayol organizmiga xos belgilarning taraqqiy etishiga imkon beradi. Qiz balo g‘atga yetgach bu gormonlar ayol organizmini homiladorlikka tayyorl aydigan siklik jarayonlarda qatnashadi. Tuxumdon gormonlari follikulalar va sariq tanachalarda ishlab chiqariladi. Follikulalar follikulyar yoki estrogen gormonlarni, sariq tana esa progesteronni ishlab chiqaradi. SUT BEZLARI Sut bezlari ( mammae ) shingilga o‘xshash tuzilgan (4-rasm, a ). Sut bezining parenximasi bir talay pufakchalardan (alveolalardan) tarkib topgan. Bu pufakchalar sut chiqarish yo‘li (ductus lactiferus) ning atrofida joylashadi va shu yo‘lning kanaliga tutashadi. Bez to‘qimasining bunday o‘choqlari birga qo‘shilib, yirik pallachalarni hosil qiladi. Bez epiteliysi sekret chiqarish vazifasini o‘taydi. Bez pallalari o‘rtasidagi tolali qo‘shuvchi to‘qimada elastik tolalar va yog‘ bor. 8

a ) b ) 4-rasm. sut bezi. a – sut bezining tuzilishi sxemasi; 1 – sut bezining bo‘laklari; 2 – yog‘ to‘qimasi; 3 – sut yo‘llari; 4 – emchak uchi. b – emchak uchi va uning atrofidagi qoramtir doiracha (areola) Sut bezidagi pallalar soni 15–20 taga yetadi, har bir pallaning sut chiqarish yo‘li bor, alveolalar bilan bog‘langan hamma mayda yo‘llarning sekreti sut chiqarish yo‘liga quyiladi. Har bir pallaning sut chiqarish yo‘li emchak uchiga alohida-alohida (boshqa yo‘llarga qo‘shilmasdan) ochiladi; emchak uchida palla yo‘llarining soniga yarasha 15–20 teshik bor, bular sut teshiklari deb ataladi. Har bir sut yo‘li emchak uchiga chiqishidan oldin emchak uchi tagida kengayadi (sut xaltachasi). Bezning qavariq yuzasida emchak uchi (papilla mammae) bor (4- rasm, b ), u burishgan, pigmentlangan nozik teri bilan qoplangan. Emchak uchi silindr yoki konus shaklida bo‘lib, kattaligi har xil. Emchak uchi ba’zan yassi hatto ichiga tortilgan bo‘ladi, bu esa bolaning emishini qiyinlashtiradi. Sut bezlarining funktsiyasi sut ishlab chiqarishdan iborat. Sut bezlari homiladorlik vaqtida sut chiqara boshlaydi, tug‘ruqdan keyin sut bezlarining funktsiyasi kuchayadi. Sut gipofizning oldingi bo‘lagidan ajraladigan laktogen gormonining ta’sirida ishlanib chiqadi, gipofizning faoliyatini esa markaziy nerv tizimi idora etadi. Bola emizilganda sut bezining nerv elementlari ta’sirlanib, markaziy nerv tizimiga tegishli impulslar boradi. Nerv tizimida ro‘y beruvchi o‘zgarishlar tufayli gipofizda laktogen gormon ko‘proq ishlanib chiqadi, bu gormon esa sut bezlarining sekretor funktsiyasini (sut chiqarishini) kuchaytiradi. 91 2 34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ya.N. Allayorov. Reproduktiv salomatlik va kontratseptiv texnologiya.– T.: «Istiqlol» nashriyoti, 2005. 2. Я.Н. Аллаёров, М.И. Расулова, Д.У. Юсупова. Патологик акушерлик.– Самарқанд, 2007. 3. Ya.N. Allayorov. Akusherlik.– T.: «O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. 4. Ya.N. Allayorov, N. I. Zokirova, A. T. Safarov, F. Q. Asqarova. Akusherlikda shoshilinch yordam.– Samarqand, 2009. 5. Р.У. Арзиқулов. Репродуктив саломатлик асослари. – T.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2010. 6. Ю.А. Гуркин, В.И. Грицюк. Гинекология. Справочник семейного врача. Москва – Санкт-Петербург, 2005. 7. В.И. Дуда, В.И. Дуда, И.В. Дуда. Акушерство.– Минск: «Вышэйшая школа», 2004. 8. M.F. Ziyayeva, G.X. Mavlyanova. Ginekologiya. – T.: «O‘qituvchi» nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2007. 9. Н.Е. Кретова, Л.М. Смирнова. Акушерлик ва гинекология. – T.: «Ибн Сино» номидаги нашриёт, 1991. 10

O'xshashlar

Ayollar jinsiy a’zolarining o‘sma kasalliklari

Ayollar jinsiy a’zolarining yuqumli kasalliklari

Ayollar jinsiy a’zolarining yallig‘lanish kasalliklari

Erkak jinsiy a’zolari anatomiyasi va erkaklarning jinsiy faoliyati. Tanosil (jinsiy) organlar

Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi