Qog’ozni va bosma bo’yoqni bosishga tayyorlash - Texnika va texnologiya - Referatlar

Qog’ozni va bosma bo’yoqni bosishga tayyorlash

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1024 KB

Ko'chirib olish

Qog’ozni va bosma bo’yoqni bosishga tayyorlash Reja: 1. Qog’ozni bosishga tayyorlash 2. Bo’yoqlarni bosishga tayyorlash

Qog’ozni bosishga tayyorlash Bosilgan varaq yoki buyumning tashqi ko’rinishi ko’p jihatdan bosiluvchi material va bo’yoqning optik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Shuningdek, bo’yoq pardasi va bosiluvchi material o’rtasidagi o’zaro optik ta’sirlashuv ham tasvirning ko’rilish tavsifnomalariga ta’sir ko’rsatadi. Mazkur bobda qog’oz va bo’yoq alohida ko’rib chiqiladi. Qaytarish koeffitsienti. Oqlik va yorqiklikning optik tavsifnomalari spektrofotometrik egri chiziqlar yordamida batafsil tasvirlanishi mumkin. 1 rasmdagi egri chiziqlar GATF assotsiatsiyasi tomonidan rangni tadqiq qilish jarayonida to’plangan oq qog’oz namunalarini o’lchash natijasida olingan. Bu egri chiziqlar spektrning ko’rinadigan maydonida qaytarish koeffitsientini ifodalaydi, ular standart – bariy sulfatga nisbatan har bir 10 nm dan keyin o’lchangan. Mutloq oq ko’rinadigan spektr har bir to’lqin uzunligini 100% qaytargan bo’lar edi. To’lqin uzunligi (nm) 1-rasm. GATF tadqiqotlari doirasida tanlangan qog’oz namunalarining spektrofotometrik egri chiziqlari Oqlik. Bosiluvchi materialning oqligi bu erda rangli komponentning mavjud emasligi yoki qizil, yashil va ko’k yorug’likni bir xil miqdorda qaytara olish qobiliyati sifatida aniqlangan. Oq varaq neytral. Oq taglik ham yuqori oqlik darajasiga ega.Qaytarishkoeffitsienti(foizda)

1-rasmda qaytarilgan ko’kka nisbatan qizil va yashil yorug’likning qaytarilishi barqaror darajada yuqoriroq bo’lgan qog’oz ko’rsatilgan. Qog’oz ishlab chiqarishda foydalanilgan sellyulozaning tabiiy rangi tufayli o’ziga xos sarg’imtir tus yuzaga keladi va bu rang sellyulozani tayyorlash yoki qog’oz tayyorlash jarayonida ko’k bo’yovchilar yoki fluoressent qo’shimchalardan foydalanish hisobiga qisman neytrallashtirilishi mumkin. To’ldiruvchilar va qog’ozning yuzasiga ishlov berish ham uning oqligiga ta’sir ko’rsatadi. Rangli bosmada o’zgarishlar (buzilishlar) yuzaga kelmasligi uchun bosiluvchi material imkon qadar neytral bo’lishi kerak. Ammo, bosishda foydalaniladigan aksariyat materiallar bilan ishlashda kuzatuvchi odatda qandaydir rang tusiga moslashadi va uni oq sifatida qabul qiladi, boshqa ranglarni esa unga nisbatan qabul qiladi. Bosilgan qog’oz boshqalaridan alohida ko’rilganda shu holat yuz beradi, lekin u svetoproba yoki oldin bosilgan ish bilan taqqoslanganda bosiluvchi materiallarning rangi orasidagi farq yanada sezilarli va ahamiyatli bo’lib qoladi. Rangni hosil qilish jarayonida qog’ozning rangi muammo keltirib chiqarishini aniqlashning eng yaxshi usuli – vizual taqqoslashni amalga oshirish. Yonma-yon qo’ygan holda bosilgan taglik namunalarini oddiygina qilib taqqoslash kerak; va bunda bosishda boshqalaridan sezilarli farq qilganlaridan foydalanmaslik kerak. Zichligi kichik bo’lgan qog’ozlarni baholashda materialning rangi haqida sub’ektiv xulosa chiqarishga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan shaffoflikni neytrallashtirish uchun qog’ozning bir nechta qavati taqqoslanishi kerak. Baholash uchun ko’rishning standart sharoitlaridan foydalanish kerak, yakuniy xulosalar esa bir nechta baholovchilarning fikrlarini aks ettirishi kerak. Bosilgan materiallar parametrlarini densitometrik o’lchash juda foydali bo’lavermaydi, chunki optik zichlik gradatsiyasi och yoki rangli sohalarda yomon farqlanadi. Miqdoriy natijalar talab qilinsa, bu hola kolorimetrdan foydalanilishi kerak. Yorqinlik (ravshanlik). Bosiluvchi materialning yorqinligi, rangni hosil qilish nuqtai nazaridan, bu materialdan yorug’likning umumiy qaytarilish sifatida aniqlanishi mumkin. Qog’oz ishlab chiqarish sanoatida, ikkinchi tomondan, yorqinlik to’lqin uzunligi 457 nm bo’lganda 45° ostida qaytarish xususiyati sifatida

aniqlanadi. Bu chora qog’oz ishlab chiqarish jarayonida ochartiruvchi elementlarning qo’shilish jarayonini nazorat qilish uchun qo’llaniladi. Oqlik tenglamalari. Neytrallik va ravshanlik tushunchalariga ega bo’lgan oqlik miqdorini aniqlash uchun mo’ljallangan kolorimetrik uslub Gans tomonidan taklif qilingan (Ganz, 1979) W = Y – 8 (x – x 0) – 1700 (y – y 0) bu erda W – oqlik o’lchovi, Y – yorug’likning yorqinligiga bog’liq bo’lgan uch rangli omil, x, y – namuna uchun rangdorlik koordinatalari, va x 0, y 0 – diffuzor uchun rangdorlik koordinatalari (magniy oksidiga asoslangan standart). 2° kuzatuvchi uchun CIE oqlik formulasi (standart 1931): W = Y + 800 (x p – x) + 1700 (y p – Y) bu erda x p va y p – oq diffuzor uchun rangdorlik koordinatalari, x va y – namunaning rangdorlik koordinatalari Umuman olganda, varaqdan qancha ko’p yorug’lik qaytarilsa, shuncha yaxshi. O’ziga tushayotgan qizil, yashil va ko’k yorug’likning 90% ini qaytaradigan bosiluvchi material o’ziga tushayotgan qizil, yashil va ko’k yorug’likning 75% ini qaytaradigan materialga nisbatan, aslnusxaning yaxshi qayta ishlanishini ta’minlaydi. Yorqinligi (oqligi) pastroq bo’lgan qog’oz aslnusxani pastroq kontrast va aniqlikda hosil qiladi. 2-rasm. Rangdorlik diagrammasining kattalashtirilgan lavhasi, o’rtacha xususiyatli bosiluvchi materialni tanlashni ko’rsatadi Yorug’lik manbai

Yorqinlikni aniqlash, xuddi neytrallikni aniqlashdagi singari, qog’ozning bosilgan namunalarini vizual baholab amalga oshirilishi kerak. Miqdoriy baholash talab qilinganda kolorimetrik o’lchashlar amalga oshiriladi. 2-rasmdagi har bir nuqta yonidagi sonlar yorqinlikning qiymatini aniqlab beradi. Yorqinlik darajasi yuqori bo’lgan qog’ozlarda ko’proq yorug’lik qaytariladi. Fluoressensiya. Fluoressensiya – murakkab xodisa bo’lib, rangni hosil qilishga salbiy yoki ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, qog’oz fluoressensiyasi och- sariq ranglarda to’yinganlikning yo’qotilishini keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, agar bosilgan varaq taqqoslash amalga oshirilayotgan tasvirning (masalan, svetoproba) tavsifnomalaridan farqli bo’lgan fluoressent xossalarga ega bo’lsa. Biroq, umuman olganda, fluoressensiya qog’ozning oqligi va yorqinligini oshiradi, bu esa ijobiy effektlar hisoblanadi. Material to’lqin uzunliklaridan birini yutganda va ko’rinadigan spektrning uzunroq to’lqin uzunligiga ega diapazonida boshqasini o’tkazsa fluoressensiya yuzaga keladi: masalan, ko’rinmaydigan ultrabinafsha nurlanish (UV) fluoressent material orqali ko’rinadigan ko’k rangga aylanadi. Qog’oz ishlab chiqaruvchilar qog’oz ishlab chiqarish jarayonida bu xodisadan keng foydalanadilar. Qog’oz neytralroq bo’lishi va uning ko’k rangni qaytarish xossasini oshirish uchun optik oqartiruvchilardan foydalaniladi. Agar ko’rilayotgan namunaga qorong’u xonada ultrabinafsha nurlanish ta’sir qilinsa, oqartirilgan qog’ozda fluoressensiya aniqlanishi mumkin. Shunday qilib, materiallarni sodda tarzda ko’rib sinflash mumkin. Fluoressensiya effektlari miqdoriy jihatdan ham aniqlanishi mumkin, lekin bu jarayonlar ancha murakkab; eng yaxshisi bunday xizmatlar ko’rsatuvchi laboratoriya mutaxassisining ekspertlik fikriga e’tibor berish kerak. Yoritish manbaining spektral tavsifnomalari, shuningdek, yorug’lik manbai va ob’ekt o’rtasidagi optik tizim elementlarining yutish tavsifnomalari fluoressent materiallarning kolorimetrik o’lchanishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Fluoressent bo’lgan yoki fluoressent sifatida taklif qilinadigan ob’ektlarni davriy ravishda o’lchashda ham xuddi shunday sharoitlar yaratilishi kerak.

Yaltiroqlik – yuzaning sirt qatlamidan yorug’likning ko’zguli yoki yo’naltirilgan qaytarilishi o’lchovi. Yaltiroqlik effekti baholanayotgan namunalarning yuzasini yo’naltirilgan yorug’lik nuri bilan yoritib va uni tushish va qaytarilish burchagi bir xil bo’lgan holatda ko’rib turib taqoslanishi mumkin. Yaltiroqlikni o’lchash uchun glyansmetrdan foydalaniladi. Perpendikulyarga nisbatan 75° burchak ostida o’lchovlarni amalga oshirish ko’pchilik qog’ozlar uchun an’anaviy uslub hisoblanadi. Qog’oz – ko’p jinsli material, shuning uchun uni o’lchash odatda tolalar bo’ylab va ko’ndalangiga amalga oshirladi. Yuqori yaltiroqlikka ega qog’ozlar (maxsus qatlamga ega bo’lgan, yuzasiga kalandrda ishlov berilgan, plenka bilan laminatsiya qilingan va h.k.) va yuqori yaltiroqlikdagi bo’yoqlar, laklar va qoplamalar ko’p holatlarda 60° yoki 20° burchak ostida o’lchanadi, bu yaltiroqlikning kichik foizli qiymatini beradi, lekin numanalarning eng yaxshi ob’ektiv tahlilini amalga oshirishga imkon beradi. Umuman olganda yaltiroq yuza fotografik aslnusxani hosil qilish (qayta ishlash) sifatini yaxshilaydi, lekin u zararli bo’lishi mumkin bo’lgan boshqa holatlar ham uchrashi mumkin. Bundan tashqari, ko’p tusli tasvir va tuzilmasini qayta ishlash o’ziga xos bo’lgan ba’zi fotografik aslnusxalar yaltiroqligi yuqori bo’lgan taglik va bo’yoqlardan foydalanilganda buzilishi mumkin. Biroq, tasvirlar ko’p holatlarda jurnal, gazeta, ko’pchilik kitoblar, yillik hisobotlar va reklama broshyuralarida matn bilan birgalikda keladi. Yuqori darajadagi yaltiroqlik matnni o’qishda ko’zning tez charchashiga olib keladi; ya’ni tasvirli nashrlar uchun xos bo’lgan ustuvorlik har doim ham matnni bosishda afzallik hisoblanavermaydi. O’ramlar, kitob va jurnallarning muqovalari, plakatlar, otkritkalar va etiketkalar katta hajmli matnga ega bo’lmaydi va aksariyat holatlarda yaltiroq lak bilan yakuniy pardozlanadi. Jilolanish (losk) – aynan bir yuzada ko’zguli qaytarilgan yorug’likning yoyilgan qaytarilgan yorug’likka nisbati. Bu effektni miqdoriy baholash uchun polyarizatsion yorug’lik manbai bilan jihozlangan maxsus glyansmetrdan foydalaniladi.

Materialda yorug’likning ichki yoyilishi. Ba’zi bosiluvchi materiallar, ayniqsa qog’oz, mutloq zich, noshaffof material hisoblanmaydi, shuning uchun qog’ozning yuzasiga yorug’lik tushganda yoki unga yuritilgan bo’yoq qatlami orqali o’tganda qog’oz tayyorlangan tolalar yoki boshqa materiallar orasida yorug’likning yoyilishi sodir bo’ladi. Bo’yoq qatlami orqali o’tgan yorug’likning bir qismi yakuniy natijada qog’ozda bosilmagan sohadan chiqib ketadi va bu sohaning rangini bo’yoqning rangiga tomon o’zgartiradi. Bu effekt materialda yorug’likning ichki yutilishi kamroq qilib bosilgan rang tuslarini tezaroq (kulrangligi kamroq yoki to’yinganroq) qilib ko’rsatadi. 3-rasm. Yorug’likning ichki yoyilishi past (tepada) va yuqori (pastda) bo’lgan bosiluvchi materiallarning rastrli tasvirlarning tashqi ko’rinishiga ta’siri Yorug’likning bir qismi ko’p tusli rastr nuqtalari atrofida materialning bosilmagan sohalariga singadi va rastr nuqtalarini shakllantiruvchi bo’yoq qatlami ostida yuzaga chiqadi. Bu fenomen rastr nuqtalarining to’qroq bo’lishiga olib keladi, bu fizik o’lchovlar bilan tasdiqlanishi mumkin. Bunday buzilish effekti rastr nuqtalarining optik kattalashuvi deb nomlanadi. Yorug’likning ichki yoyilishi darajasi qog’ozni tayyorlashda foydalanilgan to’ldiruvchining (kaolin) miqdori va turiga bog’liq. Bo’rlanmagan qog’ozlarda yorug’likning yoyilishi eng yuqori darajasiga ega, nihoyat oq bo’yoq bilan qoplangan materiallar yoki emal qoplangan materiallar juda kam miqdordagi yoyilish ko’rsatkichiga ega. Yorug’likning ichki yoyilishi noshaffoflik bilan bog’liq, qalinlik birligida noshaffoflik qancha yuqori bo’lsa, yorug’likning ichki yoyilishi shuncha kam bo’ladi. Noshaffoflik qog’ozning yorug’lik o’tkazmasligi

fotometri yordamida o’lchanishi mumkin, u tolщinomer singari noshaffoflik birliklarida o’lchashni ta’minlaydi. Barcha, ayniqsa, juda qalin qog’ozlar uchun bu o’lchashlar yorug’likning ichki yoyilishiga bo’lgan ba’zi moyillik alomatlarini ko’rsatadi. Ichki yorug’lik yoyilishining ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Yorug’likning yoyilishi mavjud bo’lganda ranglarning ochroq bo’lib qolishi mumkin, shu sababli tasvirning aniqligi yo’qoladi, tuslarning o’zi esa to’qroq bo’lib tuyuladi. Tuslarning buzilishini kompensatsiya qilish ranglarga ajratish jarayonida amalga oshirilishi mumkin; shunday qilib, aniq tasvir va och tuslarda rang uzatishning yaxshilanishi orasidagi tanlov muammosi keskinlashmaydi. Biroq, amaliyotda qog’ozda ichki yoyilishning xossalarini hisobga olishning imkoni yo’q. Yoyilishning yuqori darajasi o’z navbatida yaltiroqlikning pastligi, yutish qobiliyatining yuqoriligi va imkonli qobiliyatning pastligiga bilan bog’liq. Ko’plab xira ranglarga ega bo’lgan, past imkonli qobiliyatli akvarelda tayyorlangan rasmlar kabi aslnusxalar ichki yorug’lik yoyilishi yuqori bo’lgan qog’ozlarda yaxshi qayta ishlanishining ehtimoli yuqori. Bosma mahsulotlarining ko’plab boshqa turlari uchun ichki yorug’lik yoyilishi kam yoki past bo’lgan qoplamli qog’ozning yorug’likning ichki yoyilishi yuqori bo’lgan qoplamsiz qog’ozga nisbatan yaxshiroq bo’lishi ehtimoli yuqori. Qog’ozning yuza samaradorligi va shimish xususiyati. Optik emas, balki fizik xossa bo’lgani holda qog’ozning shimish xususiyati bosilgan bo’yoq qatlami rangining o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi. Pryusil shimish xususiyati va yaltiroqlik darajasini qog’ozning yuza samaradorligi (PSE) deb nomlanuvchi parametrga birlashtirdi. U yuqori darajada yaltiroqlik va past shimish xususiyati qog’ozning yuqori darajadagi yuza samaradorligini berishini, ya’ni bo’yoq pardasi rangining bosiluvchi material tomonidan minimal darajada o’zgarishini aniqlaydi. Metall va plastmassalar PSE ning yuqori darajasiga ega. Qoplamasiz qog’ozlarga xos bo’lgan past darajadagi yaltiroqlik va yuqori shimish xususiyati bo’yoq pardasi bilan bosilgan rangning ko’proq o’zgarishini va PSE ning past bo’lishini yuzaga keltiradi; havorang tuslar kulranglashadi, qirmizilari esa qizilroq bo’lib qoladi.

Shimish xususiyati bo’yoqlarning maxsus seriyasi hisoblangan K va N test bo’yoqlari yordamida o’lchanishi mumkin. K va N bo’yoqlari sinalayotgan qog’ozlarga ikki daqiqaga surtib qo’yiladi. Keyin bo’yoq qoldiqlari ketkaziladi, qog’ozda qolgan bo’yoq dog’ining zichligi esa densitometrda o’lchanadi. To’qroq dog’lar shimish qobiliyatining yuqoriligini ko’rsatadi. Croda Ink kompaniyasi ham shimish xususiyatini nazoratdan o’tkazish uchun shunga o’xshash bo’yoqlar ishlab chiqaradi. Rangni hosil qilish nuqtai nazaridan, bosilgan bo’yoq pardasida rang intensivligining pasayishini minimallashtirish uchun. Shimish xususiyati past bo’lgan bosiluvchi materialni tanlash maqsadga muvofiq. Shu bilan bir vaqtda, materiallarning bosmada qo’llanishi uchun yaroqli ekanligini aniqlovchi boshqa parametrlar – qurishi va bo’yoq ko’chirilishi – yakuniy natijada shimish xususiyatiga minimal talablar qo’yadi. Silliqlik. Bosiluvchi materialning ko’p bo’yoqli mahsulotni bosishda rangga ta’sir ko’rsatadigan boshqa fizik xususiyati – silliqlik. Silliqroq qog’ozlar ko’p tusli granulalanganlikni kamaytiradi va tasvirni yuqoriroq imkonli qobiliyatda hosil qiladi (silliqroq qog’ozlarda bosishda ancha maydaroq bo’lgan ko’p tusli rastr to’rlaridan foydalanish mumkin). Silliqlik (yuza topografiyasi) qattiq bo’yoq pardalarining zichligiga ta’sir qiluvchi eng muhim xususiyat bo’lib tuyulishi ham mumkin. Silliqlanmagan qog’ozlarning yuza tuzilmasi juda mayda, bu holat yuqori imkonli qobiliyat va maksimal optik zichlik bilan bosishda ko’plab ustuvorliklar beradi. Bu yuqori yaltiroqlikka ega silliq qog’ozlar uchun tavsifli. Silliq xira qog’ozlar matn va rangli fotosuratlarga ega bo’lgan kitoblarni bosishda eng mos keluvchi material hisoblanadi. Bu qog’ozlar matnning o’qiluvchanligini pasaytiradi shu bilan birga yaltiroqlik e’tiborni chalg’itadi. Qog’ozning shimish xususiyati va yuza samaradorligi tenglamasi. Qog’ozning shimish xususiyatini hisoblash uchun K va N bo’yoq dog’lari zichliklari qiymatini foizlarda ifodalangan qaytarish koeffitsientlariga o’tkazish quyidagi tenglama orqali: Qog’ozning shimish xususiyati = 4/3 (100 – K va N %

qaytarish). Qog’ozning yuza samaradorligi (PSE) quyidagi tenglama orqali hisoblanadi: bu yerda A – qog’ozning shimish xususiyati, va PG – qog’ozning yaltiroqligi (75° burchak ostida). 1-jadval Yuzasiga bog’liq holda bosiluvchi materiallarning turlari Bo’rlanmagan Bo’rlangan Eskirtirilgan qog’oz Xira yoki yarim xira Tuxum po’stlog’iga o’xshash Yaltiroq Pergament Juda yaltiroq Ko’p tolali Qisilgan Silliq Len Superkalandrlangan Galka Tuzilma. Ishlab chiqarish jarayonida ba’zi bosiluvchi materiallarning yuzasiga naqsh yoki tekstura effektini yaratish uchun relef beriladi. Relef ba’zi fotografik qog’ozlarni ipakli pardozlashga o’xshash singari doimiy tuzilmani hosil qilishi yoki naqsh nodoimiy, donador tuzilmaga ega bo’lishi, relef esa engil yoki og’ir bo’lishi, rasm esa mayda yoki ko’pol bo’lishi mumkin. Teksturalangan materiallar teksturalanmagan materiallarga nisbatan kamroq silliqlikka ega, shuning uchun ularda qayta ishlangan (hosil qilingan) tasvirlar tusli sohalarda g’adir-budir (donador) bo’lib tuyulishi mumkin. Biroq, ba’zi reproduksiya turlari uchun teksturalangan material seziluvchanlik effektini qo’shishi mumkin, u tasvir silliqligidagi yo’qotishdan sezilarli darajada oshib ketadi. Raqamli tasvirlar uchun qog’oz. Bevosita raqamli tasvirlar uchun mo’ljallangan qog’ozlarga an’anaviy bosma jarayonlarida foydalaniladigan bosiluvchi materiallardan farq qiladigan talablar qo’yiladi. Bevosita raqamli bosmaning ikkita katta sinfi mavjud – elektrofotografiya va purkashli bosma. Elektrofotografik bosma uchun mo’ljallangan qog’ozlar silliq va bir jinsli bo’lishi kerak. Hajmli solishtirma qarshilik va dielektrik doimiy singari elektrik

xususiyatlar bu holda kafolatlangan yaxshi darajadagi yuza o’tkazuvchanlikni ta’minlaydigan darajada bo’lishi kerak. Tonerning muvaffaqiyatli qotishi bosiluvchi materialda yuza topografiyasi va termik xususiyatlar o’rtasida to’g’ri muvozanatga erishilganligiga bog’liq. Purkashli bosma uchun mo’ljallangan qog’ozlarda yuza topografiyasi, g’ovakli tuzilma, kimyoviy tarkib va mexanik mustahkamlik orasidagi muvozanatga amal qilinishi kerak. Aniqroq qilib aytganda, qog’oz bo’yoq pigmentlarini yuzaga yaqinroq holatda ushlab turishi, bo’yoqning tarqalishini chegaralashi va nazorat qilishi, uning shimilishi miqdori va tezligini boshqarishi, to’liq bug’lanib ketgunga qadar bo’yoq erituvchisini ushlab turishi va nihoyat, bir xil darajada qaytaradigan bosilgan yuzani shakllantirishi kerak. Noqog’oz bosiluvchi materiallar. Plastmassa, zar, metall va shisha noqog’oz bosiluvchi materiallar toifasiga kiradi va odatda o’rash-qadoqlash sanoatida qo’llaniladi. Umuman olganda, bu materiallar o’zlarining optik tavsifnomalari yoki rangni hosil qilish sifati uchun emas, balki mustahkamlik va shunga o’xshash xossalari tufayli qo’llaniladi. Odatda noqog’oz materiallar haqida gapirilganda past shimish qobiliyati va etarlicha bo’lmagan oqlik va yorqin bo’lmagan yuza nazarda tutiladi. Ba’zi yuzalar metallashtirilgan, boshqalari esa shaffof bo’lishi mumkin. Bu materiallar ham juda silliq bo’lib, odatda yuqori yaltiroqlikka ega bo’ladi. Amaliyotda noqog’oz materiallar ko’p holatlarda noshaffof oq bo’yoqlar (belilalar) yoki emal bilan qoplanadi, bu holatda qoplama bosiluvchi yuza vazifasini bajaradi. Egiluvchan o’ram plyonkalari uchun barcha ranglar tushirib bo’linganidan keyin oq gruntovka qo’llanadi, rulon esa foydalanish uchun o’rab qo’yiladi. Noshaffof oq qoplamning umumiy ta’siri yorug’likning ichki yoyilishi past, yaltiroqlik yuqori va yutish xususiyati past bo’lgan neytral yuzani yaratishi kerak.

Bo’yoqlarni bosishga tayyorlash Bo’yoqlarning rang xususiyatlari. Bo’yoqning retsepturasi ko’p jihatdan aniq bosma jarayonining talablariga bog’liq bo’ladi. Bo’yoqning qurishi, yulinish va dog’lilik kabi xususiyatlari bosma sifati uchun juda muhim bo’lgani holda bevosita rangni hosil qilishga taalluqli bo’lmaydi. Triada bo’yoqlari (atamashunoslik) : Triada bo’yoqlari ranglarining nomlari – sariq, qirmizi, havorang va qora odatda Y, M, C va K ko’rinishida qisqartiriladi. Qorani ifodalash uchun V emas, balki K qo’llaniladi, chunki «blue (havorang)» bilan chalg’ib ketmaslik uchun. Ba’zi matbaachilik kompaniyalarida havorang bo’yoq «ko’k» yoki «triada ko’k» deb nomlanadi, «qizil» yoki «triada qizil» so’zi ba’zida qirmizi bo’yoqning rangini ifodalash uchun qo’llaniladi. Bu atamalar to’g’ri emas. Pigmentning xossalari. Pigment - bo’yoqqa rang beruvchi muhim komponent. Bo’yovchi moddalar - ba’zi bo’yoqlarning retsepturalarida foydalaniladigan qo’shimcha bo’yovchi elementlar hisoblanadi. «Toner» atamasi ham elektrofotografik bosma jarayonlarida foydalaniladigan bo’yovchilarni ifodalash uchun qo’llaniladi. Bu bo’yovchilar kukunli yoki suyuq shaklga ega bo’lishi va bog’lovchi, pigment va boshqa materiallardan tayyorlangan mayda zarralardan tashkil topishi mumkin. Bo’yoqlar (eruvchan bo’yovchi moddalar) purkashli bosmada pigmentlar o’rnida qo’llaniladi. Pigmentlar abraziv hisoblanib, bosuvchi boshchani shikastlashi mumkin. Triada bo’yoqlari pigmentlarining muhim optik tavsifnomalari – yutish xususiyati va shaffoflik. Bu holda yutish xususiyati pigmentning ma’lum to’lqin uzunligidagi yorug’likni tanlab yutish qobiliyatini anglatadi. Bo’yoqlarning rangi pigmentning yorug’likni yutish tavsifnomalariga muvofiq belgilangan bo’ladi. Masalan, sariq pigment ko’k yorug’likni yutadi va yashil hamda qizilni o’tkazadi. Shaffoflik pigmentning yutilmagan to’lqin uzunligini o’tkazish (qaytarmaslik) qobiliyatini anglatadi. Masalan, mutloq shaffof sariq yashil va qizil yorug’likni to’liq o’tkazadi, mutloq noshaffof sariq esa yashil va qizil yorug’likni

to’liq qaytaradi. Lekin ham shaffof, ham noshaffof sariq ko’k yorug’likni to’liq yutadi. Pigmentning rangi. Triada bo’yoqlarining ideal pigmentlari ko’rinadigan spektrning uchdan bir qismini yutadi va qolgan uchdan ikki qismini o’tkazadi: sariq ko’kni yutishi va yashil va qizilni o’tkazishi kerak; qirmizi yashilni yutishi va ko’k hamda qizilni o’tkazishi kerak; havorang esa qizilni yutishi va yashil hamda ko’kni o’tkazishi kerak. Pigmentdan o’tgan yorug’lik oq bosiluvchi materialga tushida va u erdan bo’yoq pardasi orqali ortga qaytariladi. Amaliyotda triada ranglaridan biri o’zining to’ldiruvchi rangini to’liq yutmaydi. Biroq, ancha jiddiyroq muammo shundaki, triada bo’yoqlaridan birortasi qolgan yorug’likni to’liq o’tkazmaydi. Boshqacha qilib aytganda, ular to’liq o’tkazishlari kerak bo’lgan yorug’likni qisman yutadi. Sariq pigmentlar holatida bu muammo juda jiddiy emas, chunki yashil va qizil ranglarning to’lqinlarini etarlicha o’tkazmaslik sezilarli oqibatlarga olib kelmaydi. Qirmizi pigmentlar ko’k rang nurlarini sust o’tkazish (lekin qizil yorug’likni nisbatan yaxshi o’tkazish) tavsifnomasiga, havorang pigmentlar esa yashil va ko’k ranglar to’lqinlari sohasida sust o’tkazish tavsifnomasiga ega. Real triada bo’yoqlarining spektrofotometrik egri chiziqlari nazariy jihatdan ideal egri chiziqlarning ikkita to’plami bilan birgalikda ko’rsatilgan. Pigmentlarning ideal to’plamini yaratishning ko’plab usullari mavjud. Rang qamrovi har biri uchun farq qiladi, lekin hech qanday ishlanma bir rang qamrovining ikkinchisiga nisbatan yaqqol afzalligini ta’minlamaydi. O’tkazish yo’lkasining eni va aniq joylashuvi hamda o’tkazish yo’lkalarida vertikal yoki qiya tomonlarning mavjudligi nuqtai nazaridan tadqiqotlar olib borilmoqda. Ma’lumki, agar pigmentlar amaldagidan idealga yaqin bo’lsa, rang qamrovidagi takomillashuvlar o’z maqsadiga erishadi; biroq, rang qamrovi takomillashuvining bundan rivojlanishi har doim xususiy vazifalarni hal qilish uchun amalga oshirilishi kafolatlanmagan. Odatiy triada bo’yoqlaridan foydalanib olinishi mumkin bo’lgan ranglar yoki rang qamrovi diapazonining chegaralanganligi ko’k-binafsha-qirmizi ranglarni

qayta ishlashda yaqqol sezilib qoladi. Sariq va qizil tuslar ancha yaxshi qayta ishlanadi, lekin yashil va havorang esa bunday emas. Proporsionallikning buzilishi pigmentlarning salbiy yutishi tufayli to’yinganligi chegaralanib bo’lgan och tus ranglarining qayta ishlanishini yomonlashtiradi. Chegaralangan rang qamrovi qo’shimcha beshinchi, oltinchi yoki ettinchi rang yordamida ma’lum darajada kengaytirilishi mumkin. qo’shimcha ranglarning yutish tavsifnomalari vazifasiga bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Ba’zi kompaniyalar qo’shimcha ranglar sifatida qizil, yashil va ko’k bo’yoqlardan foydalansa, boshqalari yashil va olov ranglardan foydalanadi. Tabriknoma qog’ozlarini ishlab chiqaruvchilar o’rtacha yorqinlikdagi ranglarning to’yinganligi va tozaligini oshirish uchun qo’shimcha ranglar sifatida och-havorang va ochqirmizi rangdan foydalanganlar. Bo’yoqning rangi spektrofotometriya, kolorimetriya yoki densitometriya bilan aniqlanishi mumkin. Spektrofotometrik egri chiziq bo’yoqlarning yutish xossalarini ancha to’liq namoyish qiladi. Bosiluvchi materialning bosma bo’yog’i qatlamining rangiga ta’sirini minimalga keltirish uchun bunday ma’lumotlar yaltiroqligi yuqori bo’lgan shimmaydigan materialda bosilgan bo’yoq namunasidan olinishi kerak. Kolorimetrik ko’rsatkichlar spektrofotometrik ma’lumotlarni to’ldiradi. Rang farqi tenglamasi ikki yoki undan ko’p pigmentlar o’rasidagi miqdoriy farqni aniqlash uchun sifatni tekshirish maqsadida foydalanilishi mumkin. Bassmir va Level (Bassemir i Lavelle) kolorimetrik o’lchov natijalari va bo’yoq qatlami qalinligini bog’lash uchun algoritm ishlab chiqdilar. Lind (Lind) bo’yoqni baholash dasturining bir qismi sifatida kolorimetrik ko’rsatkichlarga qo’yimlarni belgilash jarayonini taklif qildi. Kolorimetrik o’lchovlarning afzalliklarini baholash uchun bo’yoq pardasining qalinligi sinchkovlik bilan nazorat qilinadigan namunalardan foydalanilishi kerak. Uchta filtr orqali olingan densitometrnig ko’rsatkichlari kulrang qiymati va rang tusining o’zgarishiga aylantirilishi va rangli uchburchak yoki doirada ifodalanishi mumkin.

5-rasm. Vertikal va qiya tomonlarga ega «ideal» bo’yoqlarning ikkita versiyasi grafigi, ularnig qaytarish koeffitsienti 100% bo’lgan materialda bosilganda qanday ko’rinishda bo’lishi ko’rsatilgan: sariq (tepada), qirmizi (o’rtada) va havorang (pastda) 6-rasm. Real triada bo’yoqlarinig spektrofotometr ik egri chiziqlari, ular real materialda bosilganda qanday ko’rinishda bo’lishi ko’rsatilgan: sariq (tepada), qirmiziTo’lqin uzunligi (nm) To’lqin uzunligi (nm) To’lqin uzunligi (nm) To’lqin uzunligi (nm) To’lqin uzunligi (nm)To’lqin uzunligi (nm)Qaytarish foizi Qaytarish foizi Qaytarish foizi Qaytarish foizi Qaytarish foizi Qaytarish foizi

(o’rtada) va havorang (pastda)

Bu tizimda rangli maydonlar, kolorimetrik tizimda bo’lgani singari, bo’yoq qatlamining qalinligiga bog’liq emas. Ikkinchi tomondan, densitometrik o’lchovlar spektrofotometriya yoki kolorimetriya aniqligiga ega emas; shuning uchun bu uslub rangni tahlil qilish uchun yagona uslub sifatida qo’llanilishi kerak emas [9]. Bo’yoqning rangini densitometrik baholash. Bo’yoqning rangi, yoki aniqroq qilib aytganda, bosilgan bo’yoq pardasining rangi densitometriya yordamida baholanishi mumkin. Bu tizim GATF (o’sha vaqtda LTF) buyurtmasiga ko’ra mavjud bo’yoqlarni ideali bilan taqqoslash uchun 1958 yilda Frenk M. Pryusil (Preucil) tomonidan ishlab chiqilgan. Uning tizimi chiqarib tashlanadigan asosiy ranglar (sariq, qirmizi, havorang), ya’ni 0% ga teng bo’lgan rang tusi va kulrangning buzilish ko’rsatkichlariga ega bo’lgan ranglarni aniqlaydi. Qo’shimcha rangli bo’yoqlar (qizil, yashil, ko’k) ustma-ust tushishidan hosil bo’lgan nusxa rang tusining 100% ko’rsatkichiga va 0% kulrangga ega. Dastavval, bosiluvchi material bo’yicha kalibrlangan densitometr qizil, yashil va ko’k filtrlar orqali bo’yoqli plenkani o’lchash uchun qo’llanilgan. Filtrlar orqali olingan uchta o’lchovlar ikkita songa aylantirilganidan keyin ranglar ikki o’lchamli diagrammada ifodalanishi mumkin. Grafik tahlil maqsadlari uchun Pryusil rang doirasi va rang uchburchagini ishlab chiqdi. Ko’p sonli ma’lumotlar (10 ta yoki undan ko’p) taqqoslanayotganda rang doirasidan foydalanish maqsadga muvofiq. GATF tomonidan rangning tadqiq qilinishi keltirilgan ma’lumotlar uchun rang doirasini qo’llash imkoniyatlarini tasdiqladi. Rang uchburchagi bo’yoqlarning alohida to’plamini baholash yoki bir nechta (ikki yoki uchta) bo’yoq to’plamlari orasida taqqoslashni amalga oshirish uchun mos keladi. Doira va uchburchak bilan ishlash tamoyillari mos tushadi. Masalan, qirmizi bo’yoq bilan bog’liq holatni olsak, hisoblash nuqtasi rang tusi buzilishining 0% i va diagrammaning qirmizi sohasida 0% kulrang bo’lgan holatga mos tushadi. Keyin rang doirasi aylanasi bo’yicha (yoki uchburchak bo’ylab) harakat, rang tusining buzilishi ko’rsatkichiga erishilganga qadar, yorug’lik filtri orqali olingan eng kichik qiymatga tomon davom etadi. Qirmizi rang bilan bog’liq holatda qiymat

44% ga erishilgunga qadar qizilga tomon harakatlaniladi va nihoyat, kulrangning talab qilingan qiymatiga erishguniga qadar doira (yoki uchburchak) perimetri bo’yicha rang tusi qiymatidan kesishuvchi radial chiziqlar bo’yicha diagramma markaziga harakatlaniladi. Qirmizi rang uchun bu kulrangning 8% qiymatini anglatadi. Olingan nuqta diagrammadagi qirmizini anglatadi. 2-jadval Pryusil bo’yicha o’lchovlar tizimi uchun rang koordinatalari va zichlik matritsasi Bo’yoq Ko’k filtr Yashil filtr Qizil filtr Tus Kulrang Sariq 1,04 0,06 0,02 4 2 Qirmizi 0,55 1,14 0,08 44 7 Havorang 0,08 0,30 1,02 23 8 Rang uchburchagi – rang qamrovini baholash uchun foydali element hisoblanadi. Diagrammada sariq, qirmizi va havorang bo’yoq qatlamlarini belgilang va bu uchta nuqtani to’g’ri chiziqlar bilan birlashtiring. Bu chiziqlar ichidagi soha erishiladigan rang qamrovini anglatadi. Diagrammada qizil, yashil va ko’k ikki rangli nusxaga mos keluvchi nuqtalarni qo’yish sariq, qirmizi va havorangga nisbatan ancha murakkabroq. Masalan, yashil bilan bog’liq holatda yashilning rang tusi 100% buzilgan nuqtadan boshlanib, rang tusining buzilishi ma’lum qiymatga erishguniga qadar, doira (yoki uchburchak) bo’ylab yorug’lik filtri orqali olingan navbatdagi eng past qiymatga tomon yo’nalishda harakatlaniladi (albatta, yashil rangli nusxa uchun eng past qiymat bo’ladi). Keyin kulrang qiymatga erishilguniga qadar radial chiziq bo’ylab diagramma markaziga o’tiladi. Nazariy jihatdan rangli uchburchak uchun diagrammaning yashil sohasi sariq va havorang nuqtalarni birlashtirib turadigan chiziqda yotishi kerak. Standart densitometrik egri chiziqning kamchiligi shundan iboratki, u vizual qabul qilish bilan hech qanday bog’liq emas, kolorimetriya puristlari rangni densitometrik baholash uslublari bo’yicha o’zlarining shubhalarini bildiradilar.

Biroq, densitometriya sodda, qulay, triada bo’yoqlari bilan bosishga mos keladi, bular birgalikda bosish jarayonining mohiyatini tushunishni ta’minlashi mumkin. Pryusilning fikri bo’yicha rangni baholashning ba’zi vazifalari uchun densitometriya kolorimetriyadan yaxshiroq. Shaffoflik va noshaffoflik. Nazariy jihatdan ideal tizimda bosilgan bo’yoq qatlamiga tushayotgan yorug’lik tanlab yutiladi, qolgan yorug’lik esa bo’yoq qatlami orqali bosilgan materialdan qaytariladi. Amaliyotda barcha bo’yoqlar ma’lum darajada noshaffof, bu shuni anglatadiki, bo’yoq qatlamiga tushayotgan yorug’likning bir qismi, bo’yoq qatlami ostidagi bosiluvchi material bilan emas, balki bo’yoq qatlami chegarasida pigement zarralari bilan qaytariladi. Bo’yoq pardasi shaffof, chunki u bog’lovchi bilan bir xil bo’lgan solishtirma vaznga ega pigmentga ega. Pigmentning solishtirma vazni bog’lovchining solishtirma vaznidan yuqori bo’lganda, tushayotgan yorug’lik shunday tarzda sinadiki, yorug’likning qandaydir qismi bosiluvchi materialga etib borguniga qadar pigment zarralaridan qaytariladi. Bu shuni anglatadiki, ikki yoki undan ortiq bo’yoq bir-birining ustiga tushishidan hosil bo’lgan natijaviy rang bosiluvchi materialdagi bo’yoq rang tusining o’zgarishiga uchraydi. Bu muammo sariq pigmentlar bilan bog’liq vaziyatda ancha murakkablashadi. Ba’zi holatlarda noshaffoflik – pigmentga xos bo’lgan ijobiy xususiyat: ayniqsa ustma-ust tushidigan rang pastdagi yuza yoki rangni to’liq berkitishi talab qilinadigan holatlarda. Bunday talablar trafaret bosma usulida bosiladigan ba’zi plakatlar, metallashtirilgan ranglar, shuningdek, metallda bosishda yoki egiluvchan o’ramlarni tayyorlashda asos sifatida foydalaniladigan gruntlovchi oq rang uchun amal qiladi. Shaffoflik oq qog’ozda bosilgan qora yo’lkaga ko’ndalang tushiriladigan sinalayotgan bo’yoq miqdorini kamaytirish yo’li bilan baholanishi mumkin. Agar qora yo’lka o’zgarmas bo’lib qolsa, bo’yoq shaffof bo’ladi. Agar qora yo’lkaning rangi sinalayotgan bo’yoq tusi tomoniga o’zgarsa, bu bo’yoq qisman noshaffof bo’ladi.

Triada bo’yoqlarining shaffofligini o’lchash uslubi Bassmir va Zavatski (Bassemir va Zawacki, 1994) tomonidan ishlab chiqilgan. Uslub nazorat qilinayotgan va boshqarilayotgan sinalayotgan bo’yoq qatlamlari qora qoplamali standart qog’ozda turli xildagi qalinliklarda bosilgan bo’lishini talab qiladi (Leneta Opacity Chart 105C). Bosilmagan maydonlar, shuningdek, nazorat qilinayotgan bo’yoq bilan bosilgan maydonlar spetrofotometr bilan o’lchanadi (o’lchash geometriyasi 0/45°). To’lqin uzunligi Rasm 8. Bo’yoqlarning shaffofligini o’lchash sohasidagi tadqiqotlar doirasida Leneta 105C qora tagligida bosilgan sariq, qirmizi va havorang SWOP bo’yoqlari namunalari uchun spektroftotmetrik egri chiziqlar Spetrofotometrik ko’rsatkichlar kolorimetrik ko’rsatkichlarga yo’naltiriladi va ΔE* ning qiymati hisoblanadi. Bo’yoq pardasining qalinligi bir mikron bo’lganda ΔE* ning qiymati shaffoflik o’lchovi sifatida qabul qilinishi mumkin; yoki ΔE* ning bo’yoq pardasi qalinligi egri chizig’iga nisbatan teskari qiyaligi shaffoflikni Havorang bo’yoq Havorang bo’yoq Qirmizi bo’yoq Sariq bo’yoqQaytarishkoeffitsienti(%) Qaytarishkoeffitsienti(%) Qaytarishkoeffitsienti(%) Qora tagli k Qalinligi 1 mkm li bo’yoq pardasi

ko’rsatadi, u tajribaviy sharoitlarga kamroq sezgir bo’ladi. Ularning o’lchovi - ΔE* birligiga bo’yoq mikrometri. SWOP bo’yoqlar to’plami uchun shaffoflikning standart qiymatlari quyidagicha: sariq uchun T =0,09, qirmizi uchun T = 0,28, havorang uchun T = 0,41. Qiymatlarning yuqori bo’lishi shaffoflikning yuqoriligidan dalolat beradi, ya’ni havorang – eng shaffof triada bo’yog’i, sariq – eng past shaffoflikka ega. Alohida bosilgan bo’yoq namunalarining spektrofotometrik egri chiziqlari 14.8rasm da ko’rsatilgan. Kleypol va Taunsend (Claypole va Townsend) bo’yoqning shaffofligini baholashning boshqa uslubini ishlab chiqqan, bu uslub fleksografiyaning ultrabinafsha bo’yoqlari kabi yuqori qovushqoqlikdagi bo’yoqlar uchun juda mos keladi. Ularning tadqiqotlari shuni tasdiqladiki, havorang bo’yoqlar haqiqatan ham eng shaffof va sariq bo’yoqlarning shaffofligi eng past. Masstone va Undertone (shaffof bo’yoqlarda bo’yoq qatlamining o’zgarishi bilan rangning o’zgarishi). Masstone – katta qalinlikdagi bo’yoq pardasining rangi, undertone – xuddi shu bo’yoqning yupqa pardasining rangi. Bosilgan bo’yoq qatlamlarining masstone va undertone tushunchalari bo’yoqning shaffofligi bilan bog’liq. Noshaffof bo’yoq qatlamining rangi qalinlikka bog’liq holda o’zgarmaydi, chunki yorug’lik pigmentning ustki qatlamidan qaytariladi. Boshqacha qilib aytganla, noshaffof bo’yoqlar uchun masstone va undertone o’xshash. Biroq, to’liq shaffof bo’yoqlar bilan bog’liq holatda yorug’lik bo’yoq qatlamidan singib kiradi va bo’yoq qatlami orqali bosiluvchi materialdan orqaga qaytariladi. Shuning uchun shaffof bo’yoqlarda bo’yoq pardasining vizual qabul qilinishi har doim ularning qalinligiga bog’liq bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, bo’yoq qatlamining qalinligi katta va kichik bo’lgan shaffof bo’yoqlarning rangida sezilarli farq mavjud. Shaffof bo’yoqlarda bo’yoq qatlami qalinligining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan rangning o’zgarishi alohida pigmentlarning yorug’likni noxush yutishi bilan bog’liq. Umuman olganda, bo’yoq qatlami qalinligining ortishi sariq tusini

olovrangga, qirmizi tusini qizilga bir oz o’zgartiradi, shuningdek, havorangning «kulrangligini» oshiradi. Bunday o’zgarishlarning eng ahamiyatlisi qirmizi bo’yoqlar bilan sodir bo’ladi, bu erda bo’yoq pardasi qalinligining ortishi bilan rang ko’kimtirdan qizg’ishga tomon o’zgaradi. Bo’yoq qatlami qalinligining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan rangning o’zgarishlari qirmizi bo’yoq pardasi ustiga qalinligi bir xil bo’lgan qirmizi bo’yoqning boshqa bo’yoq qatlami bilan qo’shimcha bosish yordamida tasvirlanishi mumkin. Tasavvur qilamiz, ko’rib chiqilayotgan qirmizi bo’yoq qatlami qizil yorug’likni 10% yutadi (ya’ni 90% qaytaradi) va ko’k yorug’likni 50% yutadi (ya’ni 50% qaytaradi). Agar birinchi bo’yoq qatlami qirmizi bo’yoqning shunga o’xshash bo’lgan ikkinchi bo’yoq qatlami bilan qo’shimcha ravishda bosilsa, bu holda ikkinchi qatlam qizil yorug’likning birlamchi qaytarilishidan 10% yutadi (natijada ikkitali bo’yoq qatlami qizil yorug’likning 81% ini qaytaradi) va ko’k yorug’likning birlamchi qaytarilishidan 50% yutadi (natijada ikkitali bo’yoq qatlami ko’k yorug’likning 25% ini qaytaradi). Boshqacha qilib aytganda, ikkitali bo’yoq qatlami, bittali bo’yoq qatlamiga nisbatan, ko’k yorug’likni noproporsional ravishda kamroq qaytaradi. Amaliyotda boshqa optik va fizik omillar ham amaldagi qaytarish koeffitsientlariga ta’sir ko’rsatadi [9]. Pigment tanlash. Triada ranglari pigmentlarini tanlash ko’plab jihatlarga asoslangan bo’lib, ular shaffoflik, yorug’likka chidamlilik, spektral yutish, ishqalanish darajasi, narxi, kimyoviy chidamliligi, tekstura, toksiklik, ekologik xavfsizlik, solishtirma vazn va namlanish kabilarga bog’liq. GATF tahlillari shuni ko’rsatdiki, matbaachilar haqiqatan ham triada bo’yoqlarining keng diapazonidan foydalanadilar. Rasm 14.9 da sariq, qirmizi va havorang ranglarda bosish farqlari ko’rsatilgan: sariq ancha lokal, lekin olovrangga tomon tendensiyaga ega; qirmizi tuslarning keng diapazonida tarqalgan, ko’kimtir qirmizidan deyarli toza qizilgacha cho’zilib boradi, havorang esa kulranglik bo’yicha ham, tus bo’yicha ham bir oz o’zgaradi. Bosiluvchi material va bo’yoq qatlami qalinligi, shuningdek, pigmentning tusi rang doirasining maydonlariga ta’sir ko’rsatadi. Masalan,

etarlicha toza qirmizi, agar yuza samaradorligi pastroq bo’lgan materialda qalin qatlam bilan bosilsa, ancha qizilroq bo’lib chiqadi. 3-jadval Bo’yoq qatlami qalinligining qirmizi bo’yoqning rangiga ta’siri Bittali qalinlik Ikkitali qalinlik Umumiy miqdor Ko’k rang qaytarish koeffitsineti 50% i qaytarish koeffitsineti x50% = qaytarish koeffitsienti 25%i Yashil rang qaytarish koeffitsineti 10% i qaytarish koeffitsineti x10% = qaytarish koeffitsienti 1%i Qizil rang qaytarish koeffitsineti 90% i qaytarish koeffitsineti x90% = qaytarish koeffitsienti 81%i Bu misolda qizil yorug’lik va ko’k yorug’lik qaytarish koeffitsientlarining nisbati, bo’yoq qatlamining qalinligi ikki marta oshganda , 100:56 dan 100:31 gacha o ’ zgaradi . 9-rasm. Bo’yoq qatlami qalinligining o’zgarishi ko’k, yashil va qizil yorug’likning tegishli qaytarish koeffitsientlariga noproporsional ta’sir ko’rsatadi 4-jadvalda rangni hosil qilish uchun qiziqish uyg’otadigan bosma bo’yoqlari pigmentlarining eng asosiy xossalari ko’rsatilgan. Narx indeksi bo’yicha litol rubin pigmenti spektral jihatdan tozaroq bo’lgan rodamin Y ga nisbatan qirmizi bo’yoq uchun ko’proq tarqalgan: chunki litol rubin olish xarajatlari rodamin pigmenti narxining taxminan to’rtdan bir qismini tashkil qiladi. Sariq ganza pigmentining a’lo darajadagi yorug’likka chidamliligi (diaril sariqdan farqli ravishda) tashqi Densitometr filtri Bittali qalinlik Ikkitali qalinlikQaytarishkoeffitsientiKo’k Yashil Qizil

reklama ishlab chiqrauvchilar uchun qiziqish uyg’otadi, lekin boshqa omillar uning qo’llanilishini chegaralaydi. Pigmentni tanlash butun dunyoda kitob-jurnal ishlab chiqarishi tarmoqlari uchun milliy spetsifikatsiya yoki standartlarning predmeti hisoblanadi. Davriy ravishda ko’rib chiqiladigan spetsifikatsiyalar reklama sahifalarini qayta ishlash uchun svetoproba sharoitlariga an’anaviy ravishda moslashadi. Rangni nazorat qilish va boshqarish tizimlari istalgan rang qamrovi uchun mos keladigan tarzda ranglarga ajratish jarayonini soddalashtirishga yordam berdi. Bunday tizimlarga xos bo’lgan boshqaruvdagi keng imkoniyatlilik kompaniyalarga turli bosiluvchi materiallar va bo’yoqlar to’plamidan foydalanib turli-tuman bosma mahsulotlari uchun ranglarni hosil qilishda barqaror optimallikka erishishgs imkon beradi. 4-jadval Triada bo’yoqlarida ishlatiladigan pigmentlarning asosiy xossalari CI pigment nomi Raqami Ifodalovchi nomi Umumiy qimmati* Yorug’likka chidamliligi (Havorang jun ip nazorati) Taxminiy nisbiy narxi Sariq 1 11680 Ganza G 65 7 20 Sariq 12 21090 Sariq diarilid AAA 72 34 22 Sariq 13 21100 Sariq diarilid AMX 80 56 30 Sariq 17 21105 Sariq diarilid AAOA 77 6 30 Qizil 57:1 15850 Litol rubin 68 4 15 Qizil 81 45160:1 Rodamin Y 47 56 60 Ko’k 15 74160 Ko’k ftalotsianin 60 78 32 * Bo’yash kuchi bilan bog’liq o’lchov, uning yuqori qiymatlari hajm birligida katta kuch mavjudligini ko’rsatadi.

Bo’yash qobiliyati. Bo’yoqning bo’yash qobiliyati – yopish (berkitish) qobiliyatini amalga oshirish uchun talab qilinadigan, maydon birligi uchun mos keladigan bo’yoq miqdori o’lchovi: bo’yoq miqdori qancha kam bo’lsa, bo’yash qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Bo’yoq retsepturasida foydalaniladigan pigmentni tanlash va uning miqdori bo’yash qobiliyatiga ta’sir qiladi. Tanlangan pigmentning berkitish qobiliyati, uning bosma-texnik xossalari (qovushqoqligi, yopishqoqligi) va yaltiroqligiga qo’yiladigan talablar bilan birgalikda mazkur bo’yoq uchun pigmentning konsentratsiyasini aniqlab beradi. Pigmentning boshlang’ich berkitish qobiliyati uning kimyoviy tarkibi, zarrachalarining o’lchami va taqsimlanishi bilan bog’liq. Yashil Yorug’lik manbaiHavorang Sariq QizilKo’k Qirmizi

10-rasm. Pigmentlar, bosiluvchi materiallarning tavsifnomalari va bo’yoq qatlamining qalinligi orasidagi farq tufayli havorang, qirmizi va sariq bo’yoqlar bo’yoq pardalarining namunaviy variatsiyalari Umuman olganda, berkitish qobiliyati ko’rsatkichi yuqori bo’lgan bo’yoqlar bo’yash qobiliyati past bo’lgan bo’yoqlarga nisbatan, maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yuqori kuchga ega bo’yoqlardan foydalanilganda bosish jarayonida yupqa bo’yoq qatlami berish mumkin, shu tarzda rastr nuqtalarining kattalashuvi kamaytiriladi va imkonli qobiliyat oshiriladi, shuningdek, bo’yoqlarning ustma-ust tushishi, qotishi va qurishi muamolari qisqaradi. Bu holda kamroq bo’yoqdan foydalaniladi; shu bilan bir vaqtda bo’yash qobiliyati yuqori bo’lgan bo’yoqlar bo’yash qobiliyati pastroq bo’lgan bo’yoqlarga nisbatan qimmatroq, shuning uchun u yoki bu bo’yoq turidan foydalanishning maqsadga muvofiqligini aniqlash uchun bitta mahsulot va butun adadni ishlab chiqarish tannarxini birgalikda ko’rish kerak. Yaltiroqlikning pastroq bo’lishi, qovushqoqlikning yuqoriroqligi va yupqa bo’yoq pardasining ajralishi uchun talab qilinadigan kuchning ortishi yuqori bo’yash qobiliyatiga ega bo’lgan bo’yoqlarning kamchiligi sifatida ko’rilishi mumkin. Bo’yoq pardasining ajralishi uchun talab qilinadigan kuchning ortishi bosilauvchi materialning yulinishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, bu va boshqa holatlar alohida pigment uchun bo’yash qobiliyatini chegaralaydi. Amaliyotda, uning mutloq darajasidan ko’ra, texnologik jihatdan kelishilgan bo’yash qobiliyati muhimroq hisoblanadi. Bo’yash qobiliyatidagi turli-tumanlik tufayli kelib chiqadigan asosiy muammolar svetoproba va adad nusxalarining muvofiqligiga erishishga harakat qilinganda yuzaga keladi. Agar svetoproba uchun bo’yoqlar yuqori bo’yash qobiliyatiga ega bo’lsa va bu vaqtda bosma bo’yoqlarining bunday qobiliyati pastroq bo’lsa, svetoproba va bosilgan nusxa o’rtasida muvofiqlikka erishib bo’lmasligi mumkin. Varaqning sidirg’a bosilgan sohasida rangning to’yinganligi to’g’ri bo’lsa, rastr nuqtasining kattalashuvi juda yuqori bo’ladi. Rastr nuqtasining kattalashuvi qoniqarli bo’lsa, sidirg’a ranglar to’yingan bo’lmaydi. Adad qoldig’ini bosishda ham bunday muammolar yuzaga kelishi mumkin. Qayta bosish uchun

foydalaniladigan bo’yoqlarning bo’yash kuchi dastlabki bosishda qo’llanilgan bo’yoqlarning shu ko’rsatkichiga mos bo’lishi kerak. Qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish sharoitlarida bu juda muhim hisoblanadi. Oqartirish (bo’yoqqa belila qo’shish) bilan nazorat qilish – bo’yoqlarning bo’yash kuchini taqqoslashda foydalaniladigan uslublardan biri hisoblanadi. Standart bo’yoqning bir qismi oqartirgich oq komponentining ellik qismi bilan aralashtiriladi. Bu aralashmalarning namunalari qalin qatlam bilan test qog’oziga shunday surtiladiki, bo’yoq pardalari bir-biriga bitishib tursin. Darhol (besh soniya davomida) vizual taqqoslash amalga oshiriladi. Mos tushishga erishilguniga qadar bu ikkita aralashmaning to’qrog’iga oqartigich qo’shib (bir vaqtda 5% dan) borgan holda bir bo’yoqning ikkichisiga nisbatan bo’yash kuchini hisoblash mumkin. Standartga nisbatan sinalayotgan bo’yoqlarning kuchi quyidagi formula orqali hisoblanadi: Nisbiy bo’yash kuchi (RS) = 100 x T/S bu erda T – sinalayotgan bo’yoqqa qo’shilgan belila miqdori, S – standart bo’yoqqa qo’shiladigan belila miqdori. Agar, masalan, standart bo’yoqqa 25 g oq komponent, sinalayotganga esa 20 g qo’shilganda moslikka erishilgan bo’lsa, u quyidagi ko’rinish oladi: Nisbiy kuch (RS) = 100 x 20/25 = = 80 % Ya’ni sinalayotgan bo’yoq pigmentining konsentratsiyasi standartdagiga nisbatan 80% ni tashkil qiladi. Amaliy atamalarda bu shuni anglatadiki, sinalgan bo’yoq bilan bosishda, standart optik zichlikka erishish uchun, standart bo’yoqdan foydalaniganga nisbatan 25% qalinroq bo’yoq qatlmi talab qilinadi. Aniq natijalar olinishi uchun sinov jarayoni sinchkovlik bilan nazorat qilinishi kerak. Qog’oz va bo’yoqlarda maxsus sinovlarni amalga oshirish uchun GATF singari, odatiy matbaachilik korxonalarida qo’llanilmaydigan ixtisoslashtirilgan tadqiqot laboratoriyalari talab qilinadi. Pigment konsentratsiyasini baholashning soddaroq uslubi Ingram va Saymon (Ingram va Simon) tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning uslubi shaffoflikni spektrofotometrik o’lchash uchun bo’yoqni erituvchida 400 karra suyultirishni

talab qiladi. Namuna o’lchovni amalga oshirish uchun katakchaga joylashtiriladi. Oqartirgich bilan an’anaviy tadqiq qilish va suyultirib sinash natijalari o’zaro korrelyasiya qilinadi. Yaltiroqlik. Ko’pchilik kartina reproduksiyalari uchun yuqori silliqlik talab qilinadi, chunki bu holat tasvirning kontrasti, to’yinganligi va keskinligini oshiradi. Akvarel yoki plakatlar uchun tasvirning xira bo’lishi maqsadga muvofiq. Bo’yoqning yaltiroqligi bog’lovchining turiga va bo’yoq tarkibida bog’lovchining pigmentga nisbatiga bog’liq. Yaltiroqlik normalga nisbatan 75° burchak ostida glyansmetr bilan o’lchanadi, bo’yoq qatlamining yaltiroqligini o’lchash adadni bosishda foydalaniladigan qog’ozda amalga oshiriladi. Bosiluvchi materialning yaltiroqligi bosilgan bo’yoq pardasining yaltiroqligiga ta’sir ko’rsatadi. Bo’yoqlarning boshqa tavsifnomalari. Bo’yoqlarning rangni saqlash qobiliyati – rang chidamliligi, fluoressensiya va vizual metall effekti kabilardan iborat. Bosilgan bo’yoq pardalari yorug’lik, suv, yuqori xarorat, ishqor, kislota, sovun, yuvish vositalari, neft, moy va yog’lar, mum yoki boshqa oziq-ovqat mahsulotlari ta’sirida ocharishi yoki o’zgarishi mumkin. Yorug’lik ta’siri ostida rangning doimiy yo’qolib borishi – deyarli barcha bo’yoqlarning umumiy muammosi hisoblanadi. Ba’zi pigmentlar boshqalariga nisbatan bu muammo bilan yaxshi kurasha olmaydi: odatda triada bo’yoqlarida ishlatiladigan sariq diarilid (tip C.I. 12) juda yorug’likka chidamli hisoblanmaydi. Bog’lovchining turi va pigmentning konsentratsiyasi ham rangning doimiyligiga ta’sir ko’rsatadi. Fluoressent bo’yoqlari juda qimmat emas. Ular odatda o’ramlarda plashka va fonlarni bosishda, shuningdek, trafaret usulida tayyorlanadigan etiketkalarni bosishda qo’llaniladi. Biroq, ba’zi bo’yoqlar noxush fluoressensiyani yuzaga keltiradi, u ranglarni taqqoslashda ma’lum muammolarni keltirib chiqarishi mumkin – bu fakt rangli mahsulotlarni ko’rishda standart yorug’lik manbaidan foydalanish zarurligini taqozo qiladi. Metallashtirilgan effektlar ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Salbiy bo’lgan effekt pigmentning bosilgan bo’yoq qatlamining yuzasiga siljishi tufayli yuzaga

kelishi mumkin. Bo’yoq pardasi yuzasidan qaytarilgan yorug’lik bo’yoq pardasining tagidagi bosiluvchi materialdan qaytarilgan yorug’lik bilan aralashadi va shu tarzda kutilayotgan rangni buzadi. Bu muammo qora va ko’k ranglar bilan ko’proq uchraydi. Bu muammo ba’zida bronzalash deb nomlanadi, u bilan kurashishda bo’yoqlarning ustma-ust tushish ketma-ketligini o’zgartirishga yordam berishi mumkin. Alyuminiy yoki bronzali zarrachalarni bog’lovchi bilan aralashtirib ijoiy metalashtirish effektlariga erishish mumkin. Ular odatda noshaffof . Bo’yoq va qog’ozlarni standartlashtirish. Agar matbaachilikda bo’yoqlarning chegaralangan to’plami va bir turdagi bosiluvchi materialdan foydalanilganda, rangni hosil qilish jarayoni oldindan to’liq nazorat qilinadi. Ranglarni qayta ishlashning fotomexanik jarayonlari bosma materiallarga standartlar belgilash ishlari yo’lga qo’yila boshlagan. Bunday izlanishlar 1930 yillarda AQSH ning kitob-jurnal mahsulotlari yuqori bosmasi sohasidagi ehtiyojlarga bog’liq holda tezlashtirilgan. SWOP asoslari. Ofset bosma usulida rangli mahsulot ishlab chiqarishning o’sib borishi 1950 – 1970-yillarda GATF (avvalgi LTF) ni ranga taalluqli bir qator tadqiqotlar o’tkazishga undadi. Yuzlab bosilgan namunalar va qog’oz ishlab chiqarish uslubi bo’yicha to’ldirilgan anketalar to’plandi. Bu izlanishlarning maqsadi amaliy ma’lumotlarni hujjatlashtirish va rangli bosma sifatini yaxshilash bo’yicha keyingi tavsiyanomalarni ishlab chiqish uchun materiallarni to’plashdan iborat edi. Jurnal ishlab chiqarish bo’yicha rulonli rangli ofset bosmaning o’sib borayotgan potensiali GATF ni yuqori bosma uchun joriy qilinganlarga o’xshash standartlarni ishlab chiqishga majbur qildi. Rangni nazorat qilish uchun standart shkala va tegishli spetsifikatsiyalar 1960-yillarning oxirida ishlab chiqilgan. Butun tarmoq bo’yicha rangni tadqiq qilish yo’nalishida amalga oshirilgan tajribaga tayangan holda GATF 1974 yilda ofset bosma usulida rulonli jurnal bosmasi amaliy uslublari sohasida keng izlanishlarni amalga oshirdi. 78 ta matbaachilik korxonalari tomonidan yuborilgan 240 ta namunalarni tahlil qilish

shuni ko’rsatdiki, havorang, qirmizi va sariq pigmentlar bir korxonalar bo’yicha solishtirilganda bir-biridan katta farq qilmagani bilan, ikki bo’yoqli bosmada, xususan, asosiy bo’yoqlarning maydonli optik zichligida farq katta bo’lib chiqdi. Bosilgan bo’yoq qatlamini baholash. Bo’yoq va bosiluvchi materialning muvofiqligini baholash ularni vizual ravishda taqqoslab amalga oshirilishi mumkin; biroq, rangning ko’pchilik xossalari bo’yoq va bosiluvchi material o’rtasidagi o’zaro ta’sirlashuvga qadar o’lchana olmaydi. Namunalar shunday tayyorlanishi kerakki, xuddi an’anaviy bosmadagi singari qog’ozdagi bo’yoq effektini modellashtirish mumkin bo’lsin. Namunalar olishning eng yaxshi usuli – ishlab chiqarishda qo’llanadagan real bosma uskunasida maxsus test qolipidan foydalanib to’liq rangli shkalani bosish. Bosma bo’yog’i qatlamini baholash. Qog’oz-bo’yoq kombinatsiyasini baholash ko’plab uslublar yordamida amalga oshirilishi mumkin. «Barmoq bilan sinash» eng sodda va eng keng tarqalgan uslub hisoblanishi mumkin. Nam bo’yoq, bo’yoq pardasining optik zichligi xudi odatiy bosmadagi singari bo’lgunicha, ko’rib chiqilayotgan bosiluvchi materialga qo’lda surtiladi. Ko’rinib turibdiki, bu uslubning ham kamchiliklari mavjud: bo’yoq pardasining qalinligi noma’lum, ishlanayotgan soha kichik va asosan notekis, shuningdek, barmoqning namligi va iflosligi bo’yoq pardasining rangiga ta’sir qilishi mumkin. Bosiluvchi material va bo’yoq uyg’unligi namunalarini olishning boshqa odatiy uslubi – bo’yoq ulushini shpatel yordamida surtish. Bo’yoq shpateli kamroq miqdordagi bo’yoqni bosiluvchi material bo’ylab taqsimlaydi. Ikkita bo’yoq yonma-yon surtilishi mumkin, shu tarzda ikkita bo’yoqni bir vaqtning o’zida solishtirish mumkin bo’ladi. Bu uslubning kamchiligi shundan iboratki, bo’yoq qatlamining qalinligi noma’lum, shimish qobiliyati past bo’lgan yaltiroq qog’ozlarda bo’yoqning yaxshi taqsimlanishiga erishish qiyin. Bosma uskunasidan tashqarida namunalar olishning boshqa uslublari, qog’ozga berilgan bo’yoq miqdorini ko’chirish uchun bo’yoqni o’lchashning aniq qurilmalaridan foydalanishni taqozo qiladi. Ko’pchilik ishlar uchun kolor-tester bilan sinash etarli bo’ladi.

Optik baholashlar. Optik baholash uchun namunaning o’lchamlari o’lchov qurilmasiga bog’liq holda o’zgaradi. Rangni o’lchash uchun mo’ljallangan ko’pchilik qurilmalar maydoni 0,25x0,25 dyuym (6x6 mm) bo’lgan sohani muvaffaqiyatli o’lchashga qodir. Boshqa tomondan, glyansmetrlar odatda taxminan 1x1 dyuym (25x25 mm) bo’lgan namunalarni talab qiladi. Bosilgan namunalarni baholash uchun densitometrlardan foydalanilganda u ilova qilinadigan etalon bo’yicha kalibrlanishi yoki bosiluvchi material bo’yicha nolga keltirilishi mumkin. Agar densitometr etalon bo’yicha kalibrlangan bo’lsa, bosilgan bo’yoq qatlamining optik zichligini o’lchash, bosiluvchi materialning optik zichligini o’lchash va materialning optik zichligi ta’sirini bartaraf qilish uchun bo’yoq qatlami optik zichligidan bosiluvchi material optik zichligini ayirib tashlash kerak. Spektrofotometr va kolorimetrlar, odatda, standart oqqa (bariy sulfatga) mos keladigan kalibrlash plastinasi bo’yicha kalibrlanadi. Glyansmetrlar turli konfiguratsiyalarda va ba’zida sozlanadigan konfiguratsiyalarda qo’llaniladi. Qoplamga ega bo’lgan qog’ozlarni o’lchashda tushayotgan va qaytarilgan nurlar normalga nisbatan 75° burchak ostida bo’lishi kerak. Bo’rlangan qog’oz uchun 20° geometriyadan, bosilgan bo’yoq pardalari uchun esa odatiy geometriya - 75° dan foydalanilishi kerak. O’lchovlar, har safar bosilmagan qog’oz va bosilgan bo’yoq qatlamlari o’lchanayotganda, qog’oz tolalari quyish yo’nalishi va ko’ndalang yo’nalishda amalga oshirilishi kerak. Nam va quruq namunalarning optik zichliklari qiymatlari taqqoslanayotganda, nam bo’yoqning ko’rsatkichlari quriganiga nisbatan yuqoriroq bo’ladi. Bo’yoqning qurishi barobarida yaltiroqlik kamayib boradi, shunday qilib, birinchi yuzadan qaytarilish oshadi va optik zichlik kamayadi. Ideal holatda barcha o’lchovlar bo’yoq quriganidan keyin amalga oshirilishi kerak. Aks holda nam bo’yoq qatlamidan olingan qiymatlarni qurigandagi qiymatlarga o’tkazish uchun to’g’rilash koeffitsientidan foydalaniladi. Bu koeffitsient foydalaniladigan qog’oz va bo’yoqqa bog’liq holda o’zgaradi. Uni hisoblash uchun bosilgan nam bo’yoq qatlamini o’lchash, quriganidan keyin xuddi shu joyni o’lchash va bu ikkita ko’rsatkich orasidagi farqni to’g’rilash koeffitsienti sifatida yozilishi kerak.

Polyarizatsion filtrga ega densitometrlar ham nam, ham quruq bo’yoq qatlami optik zichliklarini o’lchash imkoniyatiga ega. Fizik va kimyoviy baholashlar. Namunani fizik va kimyoviy sinash buyum barqaror bo’la oladigan real sharoitlarda amalga oshirilishi kerak. Ocharib ketishga sinash uchun bosma nashrlari o’ttiz, oltmish yoki to’qson kunga derazada tomon janubga qaragan (shimoliy yarim sharda) 1 fut (0,3 m) masofada joylashtiriladi. Ocharib ketish o’lchagichlari va testlarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan boshqa laboratoriya qurilmalari ham yorug’likning ta’sirini tekshirish uchun, ham boshqa tashqi omillarni o’lchash uchun mos keladi. Kimyoviy yoki tabiiy kelib chiqishiga ega bo’lgan turli mahsulotlarga qarshiligini baholash uchun bosilgan namuna tadqiq qilinayotgan material yoki moddaning ustiga qo’yiladi yoki unga o’raladi. Bosilgan bo’yoq qatlami rangidagi o’zgarishlar yuqorida aytib o’tilgan optik o’lchov qurilmalari bilan o’lchanishi mumkin. Bo’yoq va bosiluvchi material – bosma mahsuloti; biroq, istalgan sharoitlarda eng yaxshi natijalarni ko’rsata oladigan bo’yoq va bosiluvchi materialning bitta to’plamini tanlab bo’lmaydi. Bosma mahsulotlarining turli xillari turli materiallar tanlovini aniqlab beradi, ba’zi ishlar esa tasvirning alohida sohalarini vizual ajratish uchun qo’shimcha ranglardan foydalanishni talab qilishi mumkin. Bu tasavvurlarni e’tiborga olgan holda, yuqori sifatli bosma mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun materiallarni tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish kerak: bosiluvchi material uchun – yuqori darajadagi oqlik (neytral va yuqori yorqinlik), past yutish qobiliyati, yuqori darajadagi noshaffoflik, yuqori silliqlik, o’rta yoki yuqori yaltiroqlik va yorug’lik ichki yoyilishining past darajada bo’lishi; bo’yoqlar uchun – yuqori darajadagi shaffoflik, pigmentning mo’tadil yuqori konsentratsiyasi, o’rtacha yoki yuqori yaltiroqlik, shuningdek, triada bo’yoqlari pigmenti rangiga ideal darajada yaqinlik. Qo’shimcha rangli bo’yoqlar bosma mahsulotlarining badiiy xususiyatlarini kuchaytirish uchun qo’llanilishi mumkin. Qog’oz hamda bo’yoq turini tanlashda mutaxassislar shuni bilishlari kerakki, qog’oz va bo’yoq o’rtasidagi sezilarsiz bo’lib tuyulgan kichik fraqlar ham rangning muvofiqligi bilan bog’liq bo’lgan jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Bu

muammolar odatda ish bosmaga etib borganidan keyingina oydinlashadi. Bu bosqichda ishni bosmadan olib tashlash katta miqdordagi material va vaqt yo’qotilishiga olib keladi. Arzonroq bo’lgan bo’yoq yoki qog’ozlar pastroq sifatda bosishga mos keladi. Masalan, bo’yash kuchi past bo’lgan bo’yoqlar bo’yash kuchi yuqoriroq bo’lgan bo’yoqlarga nisbatan arzonroq; biroq, qoniqarli optik zichlikka erishish past bo’yash kuchiga ega qalinroq bo’yoq qatlamlarini talab qiladi. Qalinroq bo’lgan bo’yoq pardalari bo’yoq sarfini oshiradi va rastr nuqtalarining kattalashuviga sabab bo’lishi mumkin, shuningdek, quritishda muammolar keltirib chiqaradi. Bosishda kam bo’yash kuchiga ega bo’lgan bo’yoqlardan foydalanish svetoprobadagi bo’yash kuchi yuqori bo’lgan bo’yoqlarga nisbatan solishtirilganda – nusxaning svetoprobaga nomuvofiqligi muammosining an’anaviy sababi hisoblanadi. SWOP (yoki unga o’zshash) standartidagi bo’yoq va qog’ozlardan foydalanish rangli bosma jarayonida noxush holatlarnig oldini olishga imkon beradi. Mavjud ishlanmalar rangli bosma jarayonini yuqori unumdorlikdagi sanoat ishlab chiqarishiga aylantirish yo’lida katta yordam bo’ldi. Standart meteriallar va texnologik jarayonlar bosma bozorining ba’zi segmentlari uchun qo’llanilishi kerak hamda boshqa bozorlarda zarurat bo’lganda qo’llanilishi mumkin. Turli optik va fizik xossalarga erishish uchun bo’yoq va bosiluvchi materiallarni sinash butun ish xaftasiga cho’zilib ketishi mumkin. O’rtacha bosmaxona uchun bunday sinovlar nafaqat juda qimmat bo’ladi, balki ko’p jihatdan kerak ham emas. Oqlikni, yorqinlikni va qog’ozning yaltiroqligini oddiy vizual taqqoslash ko’pchilik ehtiyojlarni qondirishi mumkin. K va N bo’yoqlari yordamida qog’ozning shimish qobiliyatini davriy ravishda sinash va rang hamda yaltiroqlikni vizual yoki qurilmali taqqoslash uchun bo’yoq surtish optik sinovlarning ko’pchilik ehtiyojlarini qondiradi. Bo’yash kuchi muhim, lekin bu juda qulay nazorat emas. Biroq, bunday sinovlar qo’llanadigan bo’yoqlar o’zgarganda, yangi partiyadagi bo’yoqlardan foydalanilganda yoki joriy etkazib beruvchilar bo’yoqlarining sifatini tekshirishda amalga oshirilishi kerak. Murakkabroq bo’lgan, lekin davriy ravishda amalga oshiriladigan sinovlar uchun

namunalar GATF yoki shunga o’xshagan tashkilotlarning laboratoriyalariga jo’natilishi mumkin.

Adabiyotlar : 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 6. Yeshbаyеvа U.J. Bоsish jаrаyoni tехnоlоgiyasi: O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod moliya. 2010 yil. 288 bet. 7. Yeshb а y е v а U.J. B о sish j а r а yoni t ех n о l о giyasi: L а b о r а t о riya ishini b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n uslubiy qo’ll а nm а . T.: TTYЕSI bоsmахоnаsi. 2013 yil

O'xshashlar

Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi

Nаmunа nusхаdа bo’yoqni mustаhkаmlаsh

Tаmpоnli bоsmа umumiy mа’lumоtlаr

Bоsish. Bоsishdаn оldin buyumlаrni o’rnаtish

Bоsmа uskunаlаri bo’yoq аppаrаtidа bo’yoqni uzаtish