Moyli urug‘lag‘ni chaqish, mag‘zini qobig'idan ajratish - Texnika va texnologiya - Referatlar

Moyli urug‘lag‘ni chaqish, mag‘zini qobig'idan ajratish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

470 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Urug‘larning anotomik tuzilishiga kо‘ra pо‘stlog‘ini mag‘izidan ajratishning ahamiyati. 2. Moyli urug‘larni chaqish usullari hamda chaqilmani ajratish usullari. 3. Yanchishning nazariy asoslari, l ipidlariing moyli urug‘lar xujayralarida joylashishi haqida.

www.arxiv.uz 1. Urug‘larning anotomik tuzilishiga kо‘ra pо‘stlog‘ini mag‘izidan ajratishning ahamiyati. Moyli urug‘larning asosiy qismi mag‘iz va qobiqdan iborat. Ba’zi bir urug‘larda urug‘ qobig‘i (boshqalarda urug‘lik pardasi) va mag‘izi bо‘ladi. Mag‘iz va qobiqdagi as osiy komponentlar tarkibi turlichadir. Mag‘izda asosan lipidlar va proteinlar tо‘plangan bо‘lsa, qobiqdagi kо‘pgina moddalarni moy tarkibiga о‘tishi maqsadga muvofiq emas. Chunki qobiq erkin yog‘ kislotalari yuqori bо‘lgan lipidlar, mum va mumsimon moddalardan iborat. Moy olish jarayonida ular moy tarkibiga о‘tish va moy sifatini pasaytirishi mumkin. Quyidagi jadvalda kungaboqor moyni olish jarayonida luzga miqdorining ta’siri kо‘rsatilgan. 6-jadval Kо‘rsatgichlar Mag‘izdagi luzga miqdori, % Mag‘iz 5 10 15 21,5 urug‘ 100 luzga Moylilik,% 59,70 59,03 55,65 51,68 47,21 2,00 Yogdagi miqdori, % Sovunlaymaydigan moddalar,% 0,41 1,66 1,77 1,80 1,85 10,52 Oksidlangan moddalar, % 0,36 0,48 0,65 0,61 0,68 1,80 Kislota soni, mg KON 0,55 0,62 0,73 0,73 0,87 23,13 Yadro tarkibidagi luzga miqdorining ortishi, olinayotgan moyning mazasiga, xidiga, ranggiga, tiniqligiga ta’sir etadi. Luzga m iqdorining ortishi uning tarkibidagi mum va mum sifat moddalarning moy tarkibiga о‘tishi hisobiga, moyning xiralashishga olib keladi. Luzga yoki sheluxa miqdoriining ortishi uskunalarning umumdorligini kamaytirib yuboradi. Kungaboqar yadrosi tarkibidagi luzgani 3% dan 8% gacha ortishi presslash va ekstraksiyalash sexlari unumdorligini taxminai 10% ga kamaytiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, sheluxa yoki luzgani yadrodan iloji boricha ajratib olishi kerak.

www.arxiv.uz Ba’zi bir moyli xom ashyolarii, indov, zig‘ir yadrosi qobig‘idan yaxshi ajralmaganligi sababli ularni chaqilmaydi va mag‘izi ajratilmaydi. Paxta chigiti, kungaboqar, soya, kanakunjut urug‘larini albatta chaqish va pо‘chog‘ini mag‘izidan ajratish kerak. Mag‘izni pо‘choqdan maksimal ajratish, yuqori sifatli moy va shrot olish imkoni beradi. Soyadan oziqaviy shrot olinganda, gorchisnikdai oziqaviy va medisina gorchisnigi olishda ularni pо‘chog‘ini mag‘izidan tо‘liq ajratib olish zarurdir. 2. Moyli urug‘larni chaqish usullari. Pо‘stloqni mag‘izdan ajratish jarayoni chaqish deyiladi. Bu jarayonda chaqilma deb ataladigan mag‘iz+pо‘stloq, mag‘izning maydi bо‘laklari, moyli chang, butun va tо‘liq maydalanmagan urug‘ (yarim chaqilma) aralashma hosil bо‘ladi. Chaqilma tarkibi moyli urug‘lar sifatiga bog‘liq. Masalan, о‘rta tolali paxta chigitiii 2 karra chaqish jarayonida birinchn chaqishdan sо‘ng butun chigitning miqdori 30%, 2 chi chaqishdan sо‘ng uning miqdori 0,8% bо‘ladi. Ingichka tolali paxta urug‘i chaqilma tarkibidagi tо‘liq urug‘dan 15-20% bо‘ladi. Chaqishdan sо‘ng mag‘iz ajratiladi. Pо‘stloq (sheluxa) ishlab chiqarishdan chiqarib tashlanadi, m ag‘iz yanchishga yuboriladi, yarim chaqilma va butun urug‘lik qaytadan 2 chi chaqishga qaytariladi. Moyli urug‘larning xususiyatlari ularning mexanik qattiqligi, elastikligi va plastikligi bilan belgilanadi. U rug‘larning mexanik qattiqligi deb shunday kuchga aytiladiki, qaysiki bu kuch ta’sirida moyli urug‘ chaqilishi yoki sinishi lozim. Urug‘larning elastikligi yoki plastikligi esa qobiqning biologik va morfologik tuzilishiga bog‘liq. Masalan: kungaboqar urug‘ining qobiq parchalari urug‘ning uzunligi bо‘yicha yо‘nalgan bо‘lib, qobiqqa о‘ta elastik xususiyat beradi. Chigitni oladigan bо‘lsak, uning qobiq tolachalari betartib va chambarchas bog‘langanligi uchun qobiq о‘ziga xos elastiklikka ega va uning mexanik qattiqligi nihoyatda yuqoridir. Namlik oshishi bilan urug‘ q obig‘ining elastikligi kamayib, plastik xususiyati ortadi. Shuning uchun moyli urug‘larning xususiyatlarini hisobga olib, ularni chaqishda turli usullar qо‘llaniladi. Kungaboqar urug‘i о‘ta murt bо‘lgani uchun bu turdagi urug‘larni urish usullari

www.arxiv.uz bilan chakiladi. Maxsus chaquvchi uskunalar bо‘lib, masalan: lopatkalik chaquvchi uskuna (bicherushka) yordamida chaqilganda chaqilayotgan urug‘ga betartib ravishda bir necha marta mashina lopatkachalari urush yо‘li bilan chaqiladi. Boshqa turdagi markazdan qochma kuch asosida ishlaydigan chaqiruvchi mashiia yordamida, urug‘ga faqat bir marta katta tezliqdagi urush yuli bilan chaqiladi. Paxta chigitiga kelsak, uning qobig‘ini nihoyatda qattiq bо‘lganligi uchun urish usuli qо‘l kelmaydi. Bu holda kesish yoki qisman ezish yо‘li bilan chigit chaqiladi. Mevali о‘simliklari danaklari esa ma’lumki nihoyatda qattiq, ular uchun esa katta bosim ostida siqish yoki chaquvchi mashinalar yordamida urush usuli bilan chaqiladi. Paxta chigiti uchun ishlatiladigan asosiy chaqish mashinasi, ingichka tolali paxta chigiti uchun esa valikli yoki pichoqli chaqish mashinalari ishlatiladi. Urug‘larning elastikligiga namlik ta’sir kо‘rsatganligi tufayli chaqilayotgan urug‘larning namligi chaqish jarayoni uchun optimal bо‘lishi lozim. Optimal namlik kungaboqar urug‘i uchun 14,1%, paxta chigiti uchun esa 9-11% ni, danakli moyli urug‘ 11-12% gorchisaning 5,8-6,5% tashkil qiladi. Agarda chigit uchun namlikni yadro bо‘yicha olinsa 1-3 navlar uchun 8,5-9,5% , 4 chi nav uchun 9,5-10,5% bо‘lishi kerak. Agarda paxta chigitining namligi kо‘rsatilgan miqdordan kam bо‘lsa, elastiklik oshishi hisobiga chaqilishi osonlashadi, lekin chaqilgan mahsulot tarkibida moyli changning miqdori oshib ketib, ajratib olinayottan sheluxa bilan mо‘ljaldagidai kо‘proq moy yо‘qotiladi. Agarda namlik yuqori bо‘lsa, chigitning plastikligi oshib, chaqish jarayoni yomon ketadi va chaqilmay ezilib qolgan chigit esa sheluxa tarkibiga о‘tib, uning moyligini oshirib yuboradi. Demak, bu holda ham moy yо‘qotiladi. Chaqilmann ajratish usullari. Ma’lumki, chaqilgan mahsulot tarkibida ozgina butun urug‘lar, yirik va mayda qobiq yoki sheluxa, butun va oqshok mag‘iz hamda nihoyatda maydalanib ketgan mag‘iz-moyli chang bor. Shartli ravishda moyli chang deb, 1 mmli elakdan о‘tgan mag‘izning mayda fraksiyasi tushiniladi. Demak, chaqilgan mahsulot bir necha turdagi komponentlardan

www.arxiv.uz iborat bо‘lganligi sababli, endi asosiy maqsad mahsulotdan tо‘liq ravishda mag‘izni ajratib olishdir. 1. Mahsulot komponentlarining turli о‘lchamlarga ega bо‘lganligi ularni trli kattalikdagi elaklarda elash. 2. Mahsulot komponentlarining aerodinamik xususiyatlariga asoslanib, ularni havo separatorlarida ajratish usuli. Paxta chigitidan tashqari deyarli boshqa barcha moyli urug‘lar uchun bu ikkala usul kombinasion holda ishlatiladi va ishlatiladigan mashinaning nomi aspirasion veyka deb nomlanadi (havo oqimida shopurish usuli bilan ishlaydigan mashina) paxta chigiti uchun asosan, chaqilgan mahsulotni elakli mashinalar yordamida mag‘iz va qobiqka ajratiladi va elakli tebranuvchi uskuna qо‘shromli elak va bitter separator qо‘llaniladi. Ingichka tolali paxta chigiti uchun esa, mag‘izdan qobiqni ajratish uchun qisman aerodinamik sharoitda ishlovchi mashina ishlatiladi. 3. Yanchishning nazariy asoslari, l ipidlariing moyli urug‘lar xujayralarida joylashishi haqida. Urug‘ va mag‘iz maydalanganda hosil bо‘lgan mahsulot yanchilma deb ataladi. Moyli xom ashyoni yoki mag‘izni yanchish, ulardan moy olish texnologiyasining birinchi bosqichidir. Moy xujayralar ichidan osonrok chiqishi va xom ashyodan maksimal (kо‘p miqdorda) moy olish uchun A.M.Goldovskiyning nazariyasi bо‘yicha, mag‘izni yaichishda uning hujayrasi ichki devorlarini buzish, olingan yanchilma zarrachalari h ajmining bir xilda bо‘lishini taminlash lozim. Mag‘iz xujayralari qanchalik kо‘p ezilsa, moy shunchalik osonlik bilan olinadi va kо‘p chiqadi. Mag‘iz yanchish uskunasi-valsovkadan bargsimon, parcha-parcha bо‘lib tushsa, uning yuzasi ham yetarli darajada katta bо‘ladi. Bargsimon parchalarning tekis bо‘lishini ta’minlash uchun mag‘izda optimal namlik bо‘lishi va valsovkaga bir meyorda tushib turishi kerak. Agar mag‘iz quruq (namligi 7,5% dan kam) holda yanchishga berilsa, mag‘iz uqalanib ketadi, bargsimom parcha hosil bо‘lmaydi. Mayda talqon olidagi yanchilmani namlash qiyinlashadi, u yumaloqlanib qolib, ichiga suv kira olmaydi.

www.arxiv.uz Mag‘izdagi namlik maksimal (12% dan ortiq) bо‘lsa ham sifatli bargsimon parcha hosil bо‘lmaydi. Nami kо‘p mag‘izdan tasma yoki yumaloq shakldagi yopishqoq massa chiqib, u to qozonga yetib borguncha transport elmentlarida tiqilib qoladi. Mag‘iz ortiqcha namlanganda, xujayralardagi moy bо‘shalib sirtga chiqib ketishi mumkin. Mag‘izga berilgan suv uning xujayralari orasida joylashgan tomchi shaklidagi moyni siqib chiqara boshlaydi. Bu jarayon mag‘izni ezish vaqtida yanada tezlashib ketadi. Natijada valsovka vallari (о‘qlari) moylanib, ular sirg‘anchiq bо‘lib qoladi va tovarni bir qismi ezilmasdan о‘tib ketadi. Mahsulotning ichki strukturasini buzilganlik darajasini elash usuli yoki boshqa usullar bilan aniqlanadi. Elash usuliga binoan, hosil bо‘lgan talqondan 50 yoki 100 gr olinib, 10 daqiqa davomida elanadi va elakdan о‘tgan qismi olingan miqdorga nisbatan % hisobida hisoblanadi. Yog‘-moy sanoatida besh valsovkali stanoklar VS-5 qо‘llaniladi. V.G.Sherbakov tekshirishlariga kо‘ra, chaqilma birinchi valdan о‘tganda xujayra strukturasi qisman buziladi, ikkinchi valdan о‘tganda xujayra strukturasi va qisman lipid granulalari, aleyron urug‘ ham buziladi. Uchinchi valdan о‘tganda xujayra devorlari tо‘liq buziladi, tо‘rtinchi valda - deformasiyalangan, lekin buzilmagan granulalar hosil bо‘ladi. Yanchilish namlikka bog‘liqdir, namlik qancha past bо‘lsa, yanchilma shuncha yirik bо‘ladi, namlik qancha yuqori bо‘lsa, yanchilma shuncha plastik holatda bо‘ladi. О‘rtacha va past moyli urug‘larning yanchilishi uchun plastik holat zarurdir. Yuqori moyli urug‘ yanchilishida moy oqib ketish xavfi yо‘q. Kungaboqar mag‘izi uchun namlik W= 5,5-6% bо‘lganda mag‘izning ichki strukturasi tо‘liq buziladi. Namlik kо‘paysa, yanchish sifati buziladi. Optimal pо‘choqdorlik - 3-8% bо‘lishi kerak. Paxta chigitining mag‘izi uchun namlik I-III navli chigitlar uchun 8,5- 9,5%, IV navli chigitlar uchun – 9,5-10,5% bо‘lishi kerak. Sheluxa namligi 10% dan ortiq bо‘lmasligi kerak (I-III navli), 15% (IV navli).

www.arxiv.uz Elakdan о‘tish f/mm 60% I-III navlilar uchun 50% IV navlilar uchun Sheluxa 15% I - III navlilaruchun 17% IV navlilar uchun mumkin. Lipidlarning xujayrada joylashishi h aqida turli tushunchalar bor: professor A.M.Goldovskiy nazariyasi bо‘yicha (1958 y) moyli mahsulot tarkibida moy nihoyatda kichik ultramikroskopik kapillyarlar ichida joylashgan deb hisoblanadi. Kapillyarni qobig‘i mahsulotni mexanik mustaqkamligidan bir necha marta ustun keladi. Keyinchalik 1963 yilda bu nazariyaga qarshi K.YE.Leontevskiy nazariyasi paydo bо‘lib, moyli mahsulotlarning tuzilishini elektron mikroskop yordamida tekshirish nagijasida moy ultramikroskopik kapilyarlarda emas, balki shar shakldagi globula yoki sferasomalarda yig‘ilishi ta’kidlangan. Globula yoki sferasomalarni kobiqlari ham о‘ta mustahkam bо‘lib, oddiy mexanik kuch yordammda ularni buzib tashlash yeki uzish iihoyatda qiyinligi aniqlangan. 1971 yilda professor V.G.Sherbakov tomonidan moyli mahsulotlarni ichki tuzilishi yanada mukammalroq о‘rganilgan va elektron mikroskop yordamida 60-80 ming marotaba kattalashtirib, moy saqlab turuvchi mahsulot qismlari haqikatan ham shar shakldagi sferasomalarda ekanligi tasdiqlangan. Shu bilan birgalikda sferasoma va globulalar atrofida nihoyatda kо‘p miqdorda ariqchalar borligi aniqlangan. Bunga sabab moyli mahsulotlar yetilayotgan, yig‘ib olinayotgan yoki saqlanayotgan vaqtda namlik miqdorining о‘zgarib turishi tufayli suv bug‘lariiing uchishi ta’sirida ushbu tirqishlar paydo bо‘ladi degan fikr yuzaga kelgan, Umuman nazariyalar bir-biriga qarshi bо‘lmay, aksincha bir-birini tо‘ldirishi V.G.Sherbakov tomonndan aniq tajribali dalillar asosida tushuntirib berilgan. Shuning uchun moyli mahsulotlarni siqish yoki ekstraksiya yо‘li bilan qayta ishlashdan oldin, albalta yanchilishi lozimligi zaruriy texnik jarayonlardan biri deb hisoblanadi, chunki moyli mahsulotni siqib olish nihoyatda katta kuch talab qiladi. Shuning uchun asosiy moyli urug‘liklarni yoki ularning mag‘izini yanchishdan maqsad moy yig‘ilgan q obiqlarni uzib tashlash, ya’ni mahsulotning

www.arxiv.uz ichki strukturasini buzishdan iboratdir. Faqat shu holdagina mahsulotdan tо‘laroq va kо‘p miqdorda moy siqib yoki ekstraksiya qilib olish mumkin. Tayanch sо‘z va iboralar. 1. Chaqish. 2. Chaqilma. 3. Mexanik qattiqlik. 4. Moyli chang. 5. Mag‘iz. 6. Qobiq. 7. Elastik. 8. Plastik. 9. Ajratish. 10. Yanchilma. 11. Globula. 12. Lipid. 13. Ichki strukturaning buzilish darajasi. Takrorlash uchun savollar. 1. Urug‘larni chaqish zarurligi. 2.Urug‘larnn pо‘choqdan ajratish sabablari. 3. Moyli urug‘larni chaqishda n amlikni roli. 4. Separasiyalash unumi. 5. Turli moyli urug‘larni chaqishdagi optimal namlik. 6. Mag‘izlarni maydalashning maqsadi. 7. Yog‘larni joylashishi bо‘yicha nazariyalar. 8. Mag‘izni yanchishdan ta’sir qiluvchi kuchlar. 9.Yanchilish darajasini aniqlovchi omillar. 6-MA’RUZA. Qovurma tayyorlash Reja: 1. Yanchilmani qovurish usullari. 2. Qovurish jarayoniga suv, issiqlik va bug‘ning ta’siri. 3. Yanchilmani namlik-issiqlik yordami bilan qayta ishlashdagi biokimyoviy о‘zgarishlar. 1. Yanchilmani qovurish usullari. Moy yanchilmani (myatka) ustki qismida yupqa parda holida bо‘ladi. Moy bu yerda molekulalarning о‘zaro ta’sir hisobiga ushlanib turadi. Shu kuchlarni ta’sirini pasaytirish uchun yanchilma

www.arxiv.uz namlanadi, bundan maqsad yanchilmadan eng kо‘p («max») miqdorda moy olishdir. Yanchilmani namlash ham issiqlik bilan qayta ishlanganda yanchilmani va undagi moy moddalarni fizik-kimyoviy xossalari о‘zgaradi, natijada «max» miqdorda moy olinadi. Namlash va issiqlik bilan qayta ishlash jarayoni ma’lum agreagat-uskunalarda amalga oshiriladi, bular namlovchi shnek, qasqonli qozonlardir. Shu jarayondan keyingi mahsulot qovurma deb ataladi. Mag‘iz (tovar) ni yumshoq, qattiq (yoki jyostkiy) va quruq holda qovurish usullari bor. Quyida ana shu usullar bidan alohida tanishib chiqamiz. Mag‘izni yumshoq usulda qovurish - m ag‘izni yumshoq usulda qovurish ikki bosqichga bо‘linadi: 1) yanchilmani optimal darajada namlash va 2) namlangan yanchilmaning haroratsini sekin-asta oshirib qovurish va uni quritishdan iborat. Buning uchun namligi 7,5-9,0% va tarkibida 9-10% shulxa bо‘lgan tovar teshiklari 1 mm li tо‘rdan 70% о‘tadigan darajada valsovkada yanchilib, sо‘ng qozonning yuqorisidagi namlovchi shnekda to namligi 11-12% bо‘lguncha bug‘ bilan namlanadi. Agar mag‘iz past navli chigitdan olingan bо‘lsa, 13-14% gacha namlanadi. Bu namlovchi shnekda harorati 85-90° gacha tez kо‘tarilishi kerak. Bunga erishish uchun temir naychalar orqali namlovchi shnekka issiq suv va bug‘ yuboriladi. Harorat 85-90° ga yetgach, tovar kо‘p (5- 7) qasqonli qozonning yuqorigi (birinchi) qasqoniga tushadi. Bu qasqonda harorat 95-100° dan oshmasligi kerak. Qozonning qolgan qasqonlarida mezga sekin-asta qiziydi va quriydi. Tovar oxirgi qasqonga tushganda harorat 110 0 bо‘lib, pressga kirishda namligi 3,5-4% bо‘ladi. Bu usul bilan ishlaganda qozonga berilayotgan bug‘ning bosimi 5 atmosferadan kam bо‘lmasligi kerak. Mag‘izni yumshoq usulda qovurish- bu uslda uni namlashdan to u yetilguncha plastik holati о‘zgarib boradi, ya’ni tarkibidagi oqsil moddalar mayinlashib, panja bilan ezganda yog‘i oqib ketadigan, och sariq rangli bо‘lib qoladi. Tovarning hamma qavati baravar namlanishi va qizishi ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun, avvalo unga namlovchi apparat (shnek) da bug‘ aralash suv mayda tomchi holida juda kuchli bosim bilan purkalishi, bundan tashqari, tovar yaxshi aralashtirib turilishi kerak. Suvli bug‘ berilganda

www.arxiv.uz tovarning qatlami qalinroq bо‘lgani ma’qul. Chunki qalin qatlamdan о‘tayotgan bug‘ ta’sirida mag‘iz donachalari о‘z-о‘zidan qiziydi, tovar sernam qilib qovurilsa, mezga tarkibidagi oqsillar elastik bо‘ladi. Mag‘izni qattiq (jyostkiy) usulda qovurish- b u usul yaqin vaqtlargacha yog‘-moy korxonalarida ishlatiladigan MP-2, MP-21 markali va boshqa shnek- presslar uchun mezga tayyorlashda qо‘llanilar edi. Bunda tovar valsovkada yanchilib, namligi 7,5-8,0% bо‘lganda 12-18% sheluxa aralashtirilib, teshiklari 1 mm li elakda elanganda 60% va past sifatli chigit elansa, 50% elanma о‘tadigan qilib maydalanar edi. Yanchilma namlyuvchi shnekda 11-12%tacha namlanib, 70-80° gacha qizdiriladi. Mezga qozonning keyingi qasqoniga tushganda 35-50 minut davomida 90-100° gacha qizdirilar, eng sо‘nggi qasqondan chiqishida harorati 115-120 0 ga yetar, namligi esa 2,5-3,5% dan oshmas edi. Mag‘izni quruq usulda qovurish- b u usulda qovurishda yanchilma qozonga tushish oldidan namlanmaydi. Harorat oshirilib, tovar plastik holatini yо‘qotgach, qoramtir rangli bо‘lib qolardi. Bunday tovardan olingan yog‘ni tozalash (ishqor bilan oqlash) qiyin bо‘ladi; ishqor kо‘p sarflanadi, lekin rangi qoramtir bо‘lib turaveradi; oziq-ovqatga ishlatiladigan yog‘ chiqmaydi. Buning sababi shundaki, suv yо‘qligidan issiq ta’sirida oqsil bо‘ka olmay, qurib qoladi va mag‘iz tarkibidagi pigmentlar va boshqa moddalarning parchalangan molekulalari yog‘ga aralashib ketadi. Tuz, suv va ishqorda eruvchi azotli moddalar erimaydigan holatga о‘tib, qoramtir-sariq rangli pigmentlar gruppasi bilan birga kunjara tarkibida qoladi. Paxta yog‘i sanoatida mag‘izni quruq qovurish usulini qо‘llash mutlaqo maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun bu usul qо‘llanilmaydi. Qovurmani tayyorlash jarayonining nazariy asosini professor A.M.Goldovskiy yaratgan. U namlik va issiqlik ta’sirida kovurish jarayonida bо‘layotgan fizik - kimyoviy о‘zgarishlarni tushuntirib beradi. 1. Qovurish jarayoniga suv, issiqlik va bug‘ning ta’siri.

www.arxiv.uz Qovurmani tayyorlash jarayonida suvning ta’siri- A.M.Goldovskiy bu jarayonni nazariy jihatdan tushuntirib, yanchilmadan moy olishda suvning ta’sirini quyidagacha ifodalaydi. Yaichilmaga suv qо‘shilgaida uning gel qismi bо‘kadi va bir qancha о‘zgarishlar sodir bо‘ladi. Gel qismining plastik holati yо‘qoladi, yanchilma moddalarning qismlari bir-biriga yopishib, mayda zarrachalar hosil qiladi yanchilmadagi moyning holati о‘zgaradi va tarkibidagi moddalarda biokimyoviy о‘zgarishlar yuz beradi. Suv kanalchalar orasidagi moyni siqib chiqaradi. Shunday qilib, kovurmani namlash jarayonida undagi suv yutuvchi zarrachalarni suvni yutishi hisobiga gel qismi bо‘kadi. Namlanganda hosil bо‘lgan bо‘kish kuchi ta’sirida xujayralar eleoplazmasidan moy siqib chiqariladi. Moy tomchilari bora-bora kattalashadi, gel qismi yuzasidan zarrachalar bilan bog‘liqligi kuchsizlanadi. Gel qismini bо‘kishi bilan hamma moy sizib chiqa boshlaydi. Namlashda zarrachalar kattalashadi, yanchilmani solishtirma sathi esa kichrayadi va yog‘ tomchilari bir-biri bilan qо‘shilib oqib chiqadi. K.YE.Leontyevskiy kо‘rsatdiki, kungaboqar yanchilmasiiing namligi 3,5% dan 10,9 % gacha oshsa, uning solishtirma sathi 6,25 dan 1,5 gacha qisqarar ekan. Demak, moy olishda faqat suv va issiqlik emas, balki massa solishtirma sathining qisqarishi ham asosiy rol о‘ynar ekan. Issiqlik ta’siri - yanchilma qizdirilganda undagi moy harorati kо‘tariladi, bu moyni harakatini tezlashtiradi. Bu esa yopishqoqlikni kamaytirishga olib keladi. Birok, harorat 50-60°S bо‘lguncha yopishqoqlik bir muncha pasayadi. Keyin esa bu pasayish sekinlashadi. Shunday qilib, issiqlikni ta’siri shuki, yanchilmani gel qismi bilan moyni bog‘liqligini kamaytiradi, moyni yengil (oson) ajralib, oqib chiqishini ta’minlaydi. Ammo, qizdirish jarayonida oksidlanuvchi moddalar miqdori oshadi. Shuning uchun, haroratni 105 0 S dan oshirmaslik, qovurma va moyni havodagi kislorod bilan rekasiyaga kirishini oldini olish ma’qulroq hisoblanadi. Qizdirilganda oqsil moddalari denaturasiyaga uchraydi, namlik ham kata ta’sir kо‘rsatadi. Bug‘ni ta’siri - bug‘ issiqlik hamda nam tashuvchi hisoblanadi. Bunda avval bug‘ suvga aylanadi bir xilda yanchilmaga taqsimlanadi. Keyin bug‘ni

www.arxiv.uz harorati yanchilmani qurita boshlaydi va qizdiradi. Qasqonli qozon yuzasidan kо‘ra bug‘ yanchilmani tez va bir tekisda qizdiradi. Umumiy olganda suv va issiqlikka qaraganda bug‘ni foydasi katta. 3. Yanchilmani namlik-issiqlik yordami bilan qayta ishlashdagi biokimyoviy о‘zgarishlar. Q ovurish jarayonida harorat va namlikni oshishi bilan fermentlarni aktivligi ortadi, ma’lum bir haroratga va namlikka erishilganda bu aktivlik eng yuqori kо‘rsatkichga yetadi, keyin esa pasayadi va nihoyat bu aktivlik yо‘qoladi. Oqsil moddalarni denaturasiyaga uchrashiga olib keluvchi sharoit, fermentlarni aktivligini pasaytiradi. Bir vaqtda yanchilmani namlab va uni intensiv ravishda qisqa vaqt ichida qizdirib harorati 80-85 0 S bо‘lganda fermentlarni aktivligini pasaytirishga erishish mumkin. Bu qovurishdan oldin bug‘latgich shneklarda olib boradi. Har xil moyli urug‘lar oilasi о‘ziga xos fermentlarga ega, shuning uchun ularga «optimal» sharoit belgilangan. Kungaboqar kovurmasini qayta ishlashda, gidratlanmaydigan fosfatidlarning hosil bо‘lishi asosan yanchilmani qovurish jarayonida ularning gidrolizlanishi hisobiga sodir bо‘ladi. Bu jarayonning asta-sekin 20 0 S dan 70 0 S gacha isitilishi va ma’lum namlikda borishi gidroletik fermentlar aktivligining oshishi natijasidir. Kungaboqar yanchilmasining 8,5-9,0% namlikka yetkazib, keyin tez 80-85°S gacha qizdirish, uning tarkibidagi lipaza va fosfalipaza guruhiga mansub fermentlarni termik inaktivasiyalaydi. Bu esa tarkibida atigi 0,02 % gidratlanmaydigan fosfolipidlar bо‘lgan presslangan kungaboqar moyi olish imkonnni beradi. Boshqa moyli urug‘lardan farqli ravishda chigit urug‘i tarkibida zaharli modda gossipol mavjud. Paxta chigiti tarkibida gossipol 0,002% dan 6,64% gacha bо‘lishi mumkin. Chigit mag‘izi yanchilmasini qovurish jarayonida gossipolni о‘zgarishi muhim ahamiyatga egadir. «Nativ» holida gossipol о‘ta zaharlidir. Moyda, kunjara va shrotda shu holidagi gossipol bо‘lsa, ularning sifati yom onlashadi. Undan tashqari gossipol moyni rangini tо‘qlashtiradi, tozalash jarayonida ancha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.

www.arxiv.uz Qovurish vaqtida kislorod, namlik, issiqlik ta’sirida gossipol erkin aminokislotalar, oqsil modalar va fosfatidlar bilan reaksiyaga kirishadi. Hozirgi vaqtda olimlarimiz tomonidan gossipolni moyga tamoman о‘tkazish yoki uni yanchilmasini gel qismi bilan bog‘lash, texnologiyalari ishlab chiqilgan. Gossipolni aktiv holatdan noaktiv holatga о‘tishi moyli kunjara sifatini yaxshilashda eng muhim hisoblanadi. Buning uchun yanchilmani namlash va qovurish jarayonini yaxshi olib borish kerak. Agar qovurish jarayoni pastroq haroratda olib borilsa, gossipol moyga о‘tadi. Qovurishni boshida namlik 7-9% bо‘lib, harorat 75-85°S bо‘lsa, 3-4 qasqonlarda 6,5-7,5% gacha quritiladi. Shunda moy tarkibiga 1,45-2,0% gacha nativ holatdagi gossiiol о‘tadi, bu esa keyingi jarayonlarda antranil kislotasi bilan moydan ajralib olinadi. Qovurish harorati 115°S da olib borilganda gossipol oqsillar bilan reaksiyaga kirishib, noaktiv shaklga aylanadi va moyga gossipol zaharsiz birikma holida о‘tadi. Qovurmaga qо‘yilagan asosiy talablar. Qovurma plastik va eziluvchan tuzilishiga ega bо‘lishi ksrak. Qovurmani shnekli presslarda ezib moy olish uni sekin-asta siqa borish prinsipiga asoslangan. Shnek о‘rami qadamining qisqarishi va qovurma bilan shnek devorlari bir-biriga kо‘proq siqilishi natijasida qovurma moyidan ajraydi. Moy oqib tushishiga faqat tashqi kuchlar sabab bо‘lib qolmay, balki mag‘iz tarkibidagi moddalarning tashqi ta’siriga kо‘rsatadigan qarshiligi ham katta rol о‘ynaydi. Bu jarayonni osonlashtirishga qovurmani plastik holatda bо‘lishi muhim ahamiyatga ega. Aralashtirgichlarning bir xilda ishlashi, bug‘ni taqsimlanishi, qovurmani qalinligi qovurish jarayonida q ovurmaning plastikligini va bir xilda bо‘lishini ta’minlaydi. Kungaboqar mag‘izining yanchilmasi qozonning yuqori qasqonida yoki maxsus namlovchi shnekda 80-85°S gacha isitilishi va namligi 8-9% gacha yetkazilishi kerak. Chigit tarkibida oqsil, moy, h ar-xil pigmentlar va gossipol kolloid birikma (gel) holatida bо‘ladi. Bu qismning yarmidan kо‘prog‘ini oqsil moddalar tashkil qilganligi sababli, ularning (oqsillarning) fizik xususiyatlari gel qismining fizik xususiyatlariga ham ta’sir qiladi.

www.arxiv.uz Suvda eriydigan oqsil issiqlikka chidamsiz bо‘lib, harorat 100°S ga borishi bilan erimaydigan azotga aylanib ketadi. Qizdirish davom ettirilsa-yu, nam berilmasa, harorat 110°S ga yetgach tuzda eriydigan shakldagi oqsillar ishqorda erimaydigan oqsillar turiga aylanib, harorat 110°S dan yuqori kо‘tarilib, namlik 6-7% dan oshirilmasa, hamma turdagi (suv, tuz, ishqorda eriydigan) oqsillar erimaydigan azotga aylanib ketadi. Shuning uchun tovarni qovurshida maksimal harorat 110°S, namlik 6,9% dan 17,8% gacha bо‘lishi lozim (Rjexin). Tovar gidrotermik ta’sirga uchragach pishadi. Qovurma qozondan о‘ziga hos bir tuzilishga ega bо‘lib chiqadi. Qozonning eng ostki qismidai chiqayotgan qovurma talqonsimon, tо‘q sariq rangli, harorati 108-110 0 S bо‘lib, namligi 3,5% dan oshmasligi shart. Tayanch sо‘z va iboralar. 1. Qovurma. 2. Quruq qovurish. 3. Namlash darajasi. 4. Ochiq va yopiq bug‘. Takrorlash uchun savollar. 1. Mag‘izga namlovchi - bug‘lovchi shnekda va qozonda ishlov berish. 2. Mezga tayyorlashning zarurligi. 3. Mezgaga bug‘ va issiqlikiish ta’sirn. 4.Mezgaga qо‘yiladigan asosiy talablar. 7-MA’RUZA. Presslash usuli bilan moy olishning nazariy asoslari Reja: 1. Presslab moy olish usuliga harorat va bosimning ta’siri. 2. Presslash davomiyligi. 3. Presslashning texnologik kо‘rsatgichlari.

www.arxiv.uz Qadimgi vaqtda presslab moy olish uchun tosh va toshli idishlardan foydalanilgan. Keyinchalik richagli, vintli, X VI -asrlarga kelib esa ponali presslar ishlab chiqilgan. 1775 yilda gidravlik press ishlab chiqilgan va u faqat 1818-1824 yillarda ishlatilib XX-asrni boshlarigacha foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtda tо‘xtovsiz ishlaydigan har-xil tuzilishga ega bо‘lgan shnekli presslar ishlatilmokda. A sosiy ishchi qismi shnekli val va uni о‘ramli qismidir. Oxirgi mahsulot moy va kunjaradir. Bosimning ta’siri - ma terialdan moyni tо‘liq siqib olish, uning bosim ostida bо‘lish davomiyligiga h amda bosimni о‘sib borishiga bog‘liq. V.S.Morozov (1972y.) elektrotenzometrik usul yordamida pressning turli nuqtalaridagi bosimni о‘lchashga muvofiq bо‘ldi. FP press elektrodvigateldagi kuchlanish 38-40 A bо‘lganda, presslashning boshida 0,03 MPa, о‘rta qismida 1,67-2,23 MPa va oxirgi qismida 0,35 MPa bosim hosil bо‘lganligini aniqladi. Haroratning ta’siri - m oyni tо‘laroq siqib olish hamda moy va kunjaraning sifat kо‘rsatgichlariga presslash jarayonining harorati ham ta’sir etadi. Sovuq holdagi presslarda kunjara birikmaydi. Shuning uchun presslar 70- 80 0 S gacha isitiladi. Harorat oshib ketsa, kunjara kuyishgacha boradi natijada moyni navi buziladi. Shuning uchun presslarda sovutish sistemasi ham mо‘ljallangan. 2. Presslashning davomiyligi. Bu asosiy belgilardan biridir. Qanchalik uzoq vaqt siqilsa, shunchalik yog‘ning miqdori oshadi. Boshqa tomondan esa pressni ish unumi pasayadi. Presslash vaqti pressni turiga, shnek valga, valni aylanish tezligiga chiqish tirqichining о‘lchamiga, materialning pressda xarakatlanish harakteriga, materialning fizik-mexanik xususiyatiga bog‘liq. Masalan: Presslar: turi aylanish tezligi, ayl/min (sek) Bir martali MP-21 4,5-35,6 124-182 Dastlabki FP 20 50-54 Dastlabki FP 24 45 Oxirgi YEP 5,5 200-273

www.arxiv.uz 3. Presslashnnng texnologik kо‘rsatgichlari. Tayyorlangan qovurma presslash mashinasiga berishdan oldin kuyidagi texnologik kо‘rsatgichlarga ega bо‘lishi lozim: 1. I davr qovurishdan sо‘ng mahsulotning harorati 80-85% S, namligi barcha moyli urug‘lik uchun (paxta mag‘zidan tashqari) 9-11%, I-III navli paxta urug‘lari mag‘zi uchun 11,5-13,5%, IV navli urug‘ uchun 13,5-15,5% bо‘lishi kerak. Bug‘lash va namlash jarayonini imkoniyat boricha tez 15-20 soniya davomida olib borilishi kerak. Amaliy jihatdan bu muddat 45-60 soniyaga teng. Qovurishning II-davridan sо‘ng, qovurmaning harorati 100-105 0 S dan oshiq bо‘lmasligi lozim. Past navli urug‘lar uchun esa bu kо‘rsatgich 5-10 0 S daraja pastroq bо‘lishi kerak. Namligi esa, agarda mahsulot forpresslash uchun tayyorlangan bо‘lsa, 5,5% lar atrofida, ekstraksiyasiz tо‘liq, presslash uchun esa, ishlatilayotgan presslash mashinasining turiga qarab, 3-4% yoki 2,5-3% bо‘lishi kerak. Bu holatda tayyorlangan qovurmaning harorati forpresslashga tayyorlangandan kо‘ra yuqoriroq bо‘lib, 110-120 0 S ni tashkil qiladi. Shu bilan birgilikda mahsulotning tarkibidagi qobiq miqdori cheklangan bо‘lib, kungaboqar shunga о‘xshash urug‘lar uchun qobiqning qovurmadagi miqdori 8- 10% dan oshmasligi kerak. Tayyor bо‘lgan qovurma mahsulot qaysi usul bilan siqib olishdan q atiy nazar, mahsulotga mexanik ravishda kerakli bо‘lgan bosim ta’sir qilish yо‘li bilan moy ajratib olinadi. Ma’lumki presslash mashinasinnng asosiy q ismlari presslash vali va zeyer kameralaridan iborat. Bu ikkala qism orasidagi bо‘shliq mahsulotning kirib kelishidan toki kunjara formasiga aylanib chiqib ketguncha xar bir sektordan sektorga kamayib boradi, natijada valning qabul qilish bо‘limidan zeyer kamerasi 1-sektoriga uzatilgan mahsulot xajmi torayishi hisobiga siqila boshlaydi. Bu esa qovurma zarrachalarning bir-biriga yaqinlashuvi va yiriklashuvini yuzaga keltiradi. Avvalo sirtqi yuzalar va sirt yuzasidagi g‘ovvaklar siqilib, bu joyda joylashgan moy tomchilari siqilib chiqa boshlaydi. Bu xodisa asosan, zeyer kamerasining 1 -sektori oxirlariga tо‘g‘ri

www.arxiv.uz keladi. Qovurish mahsuloti 2-sektoriga о‘tganda zarrachalarning yaqinlashib, jipslashuvi davom etadi. Endi mahsulotning ichki bо‘shliqlari hamda moy ushlab turgan hajmlar hosil bо‘layotgan bosim ostida siqilib, mahsulotdagi moyning kо‘p qismi siqib chiqiladi. Mahsulot zeyer kamerasining 3-seksiyasiga о‘tganda zarrachalarning jipslashuvi davom etadi va u shunday darajaga yetadiki, endi tо‘kiluvchan kovurmadan birikkan qattiq holatdagi kunjara hosil bо‘la boshlaydi. Yeg‘ning siqib chiqarilishi esa, ancha susayib, uning miqdori mashinaning hosil qilgan bosimiga va zarrachalarning bir-biri bilan qanchalik yaqin bо‘lib, mahsulotdan yog‘ siqib olish deyarlik tuxtaydi, lekin har qancha bosim hosil bо‘layotgan kunjaraning о‘ziga xos g‘ovakligi va moyni qaytadan adsorbsiyalash xususiyati yо‘qolmaydi. Shu tufayli yana oz miqdordi bо‘lsa ham hosil bо‘layotgan kunjara sirtidagi adsorbsiyalanib q olayotgan moyning bir qismini siqib olish uchun mahsulot 4-seksiyaning ichidan о‘tadi. Bu yerda eng yuqori bosim ta’siriga uchraydi. Hosil bо‘lgan kunjara kamerasining oxirida uzluksiz silindrik formada chiqa boshlaydi va zeyer kamerasining oxiriga о‘rnatilgan pichoqlar yordamida katta bо‘laklarga sindirilib, shneklarga uzatiladi. Zeyer kamerasida bosim oshib borishiga, hajmning qisqarilishidan tashqari valga о‘rnatilgan silindrik hamda konusli xalqalar kamerani tashkil qiluvchi kolosnikli panjaralar, yarim zeyer kameralar о‘rtasiga о‘rnatilgan figurali pichoqlar va nihoyat kunjara chiqayotgan joyga о‘rnatilgan konusli yoki difragmali moslama yordam beradi. Moy esa yuqorida aniqlangandek zeyer kamerasini tashkil qiluvchi kolosnikli panjaralar orasidagi tirqichlardan sizib chiqadi va bosimni 1- seksiyadan oxirigi seksiyaga oshishiga qarab tirqichlarning masofalari kamaytirilib boriladi. Masalan, paxta chigiti qayta ishlanayotganda MP-68 forpressida tirqich masofalari quyidagicha: I- seksiya uchun 1,0 mm II - seksiya uchun 0,75 mm III-seksiya uchun 0,45 (0,50) mm IV - sekiiya uchun 0,45 mm

www.arxiv.uz Siqib olingan moy tarkibida 2-10% atrofida kunjaraning mayda qismlari bо‘lib, uni moy tarkibidagi fuza yoki qoldiq q attiq moddalar deb ataymiz. Shu tufayli olingan moyni oqlashdan oldin albatta fuzadan tozalash lozim. Yuqori navli kungaboqar va shunga о‘xshash о‘simliklar urug‘lardan olingan forpress moyi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri filtrlashdan sо‘ng iste’mol qilinadi. Paxta chigitidan olingan kora forpress moyi iste’mol kilinishidan oldin oqlash (rafinasiyalash) lozim. Forpresslash usuli bilan olinayotgan kunjara tarkibidagi moy 12-14% ni, agarda tо‘liq presslash usuli bilan olinayotgan kunjara tarkibidagi moy 7-8% ni tashkil etadi. Kunjara tarkibidagi bu qoldiq moy kunjaraning moyliligini belgilaydi. Ushbu qoldiq moyning asosiy qismi yanchish paytida buzilmagan ultra mikroskopik kapillyarlar va globulalar ichidagi moylardan tashkil topgan bо‘lib, boshqa bir oz qismi qovurish va presslash jarayonida hosil bо‘lgan ikkilamchn struktura ichida qamalib qolgan moydan iboratdir. Ikkilamchi struktura esa mahsulot qovurilayotgan va presslanayotgan paytda mahsulot g‘ovakliklar ichida qaytadan yopiq bir xajmda qamalib qolgan moy miqdoriga aytiladi. Bulardan tashqari ozgina miqdorda kunjaraning g‘ovvakligi va absorbsion xususiyati tufayli erkin moy oladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Y.Qodirov, S.M.Abdusamatova. Yog‘ va moy texnologiyasining nazariy asoslari fanidan ma’ruzalar matni. Toshkent. TKTI. 2007 y. 2. В.М.Копейковский и др. «Технология производства растителних масел» , М., Легкая и пишевая промишленност, 1982. 3 .А.М.Голдовский «Теоретические основи производства растителних масел» , М., Пишепромиздат, 1958. 4.Н.С.Арутюнян и др. «Технология переработки жиров», Агропрмиздат, 1985, 367с. 5 .ВНИИЖ Руководство по технологии получения и переработки растителних масел и жиров, том 1, кн.1, Л.1975, том 2, Л., 1973. 6.Журавлев А.М., Гозенпут Л.Д. «Оборудования жиропереработиваюших предприятий» М. Пиш. Пром. 1976. С. 327. 7. Тютюников Б.Н. «Химия жиров», М. Пиш пром. 1974. С. 448.

O'xshashlar

Moyli urug‘lardagi aralashmalar va ularni tozalash usullari

Moyli urug‘lardagi aralashmalar va ularni tozalash usullari

Urug‘larni namligiga kо‘ra kondensasiyalash jarayoni

Moyli xom ashyolarning asosiy turlari, ularni saqlash va saqlashdagi biokimyoviy jarayonlar

Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi