Ўзбек миллий халқ амалий санъатида устоз ва шогирд анъаналари - Tasviriy san'at - Referatlar

Ўзбек миллий халқ амалий санъатида устоз ва шогирд анъаналари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек миллий халқ амалий санъатида уст оз ва шогирд анъаналари Режа: 1. Ҳ унармандчилик тарихи, ҳунармандлар махаллалари ҳақида маълумот. 2. Устоз шогирд анъаналари асосида наққошлик санъатининг ўргатилиши.

Кексалар ҳунарга бўлса ҳамки бой, Аммо ҳар бир ёшда ўзга бир чирой. Абдурахмон Жомий Ўзбекистон халқларининг тарихи, қадриятлари, илм-фан маданияти дурдоналарини ҳар томонлама илмий ўрганиш ва таҳлил этиш ғоят муҳимдир. "Бугун бизнинг олдимизга шундай тарихий имконият пайдо бўлдики, - деган эди Президентимиз И.А.Каримов, - биз босиб ўтган йўлимизни танқидий баҳолаб, миллий давлатчилигимиз негизиларини аниқлаб, буюк маданиятимиз томирларига қайтиб, ўтмишдаги бой анъаналарни янги жамият қурилишига тадбиқ этмоғимиз керак". Шу мақсадда республикамиз хукуматининг қатор хужжатлари Ватанимизнинг ҳар томонлама жаҳон андозалари асосида ривожланишга қаратилмоқда. Жумладан, ёшларга таълим-тарбия беришда маданиятимиз, қадриятларимиз, миллий санъатимиз намуналаридан, ота-боболаримиз томонидан яратилган ва бутун жаҳонга машҳур бўлган ажойиб санъат намуналаридан кенг фойдаланишга катта аҳамият берилмоқда. Аждодларимиз тажрибалари ёритилган адабиётларни ҳам етарли деб бўлмайди. Бундан ташқари аждодларимиз бой тажрибаларини ҳозирда ҳунар ўргатилаётган жойларда чунончи: олий ўқув юртлари, ўрта махсус касб- ҳунар таълим муассасаларида, шахсий уста-шогирд асосида ўргатилаётган устахоналарда, қўшимча таълим муассасаларида уста ва шогирдни шарқона одоби тўлиқ ўргатилмаслиги ўқувчи-ёшларимизни аҳлоқ-одобига ва билим даражасига, умуман улар маънавиятининг шаклланишига салбий таъсир кўсататаётганлигининг гувоҳи бўламиз. Шунинг учун аждодларимиз қолдирган маънавий меросидан тўғри ва унумли фойдаланиш лозим. Шунда аждодларимиз маънавий меросига бўлган ҳурмат-эътибор кучаяди; ўз ота-онасига… устозига… ўртоқларига… хуллас… инсонларга бўлган ҳурмати ошади; уларнинг шу ҳунарни қиёмига етказиб ўрганишларида асос бўлиб хизмат қилади.

Ўзбек халқ амалий санъати қадимийлиги, маданиятининг бой ҳамда серқирралиги билан бутун дунёга машҳурдир. Самарқанд, Бухоро, Хива, Термиз, Тошкент, ФарҚона ва бошқа шаҳарлардаги ҳар бир тарихий обида, ҳар бир халқ амалий безак санъати намунаси аждодларимиз томонидан яратилган такрорланмас, бебаҳо санъат асарлари бўлиб, жаҳон маданияти дундоналари қаторидан ўрин олган. Асрлар давомида орттирилган маданий ва маънавий бойлигимиз, хусусан, ўзбек халқ амалий безак санъатининг энг кўп ривожланган турлари: наққошлик, ганчкорлик, ёҚоч ўймакорлиги, тоштарошлик, суяк ўймакорлиги, кандакорлик, пичоқчилик, заргарлик, каштачилик, усталарнинг ҳақиқий асл номлари, ўзига хос мактаблари, яратган услублари собиқ Шўро тузуми даврида аста-секин йўқолиб кетиш хавфи остида қолган эди. Бугунги кунда мустақил республикамизда халқимизнинг асрлар бўйи яратган ижодий меҳнати натижасида яратган амалий безак санъатини кўз қорачиҚидай сақлаш… қадрлаш… улардан амалий фойдаланиш… улар орқали ёшлар эстетик дидини ўстириш ҳамда юксак маданиятли кишилар қилиб тарбиялашга кенг имкониятлар очилди. Ал-Фаробий, Абу Райхон Беруний… Абу Али Ибн Сино… Ал-Хоразмий… Имом Бухорий, Баҳовуддин Нақшбанд… Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий… Камолиддин Беҳзод… Заҳириддин Бобур каби жаҳонга машҳур олим… шоир ва мусаввирлар гўзалликка интилишга чақирганлар. Бобомиз Амир Темур ҳунар ва илм эгалари … йирик мутахассис олимлар ёрдамига таяниб математика… геометрия… меъморчилик … астрономия … адабиёт … тилшунослик … тарих … мусиқа … тасвирий санъат ва хаттотлик каби соҳаларни ривожлантиришга катта ахамият берди. Шаҳарларнинг ҳар томонлама чиройли ва улуғвор қилишга интилган. IX - X асрларда Туронда наққошлик санъати жадал ривожланди. Меъморчиликда ғишт қадаб нақш солиш юксак даражада тараққий этди. Биноларнинг ички томонларига ганч, ёгоч ўймакорлигини қўллаш юксак

ривож топди. Айниқса мақбараларнинг пештоқлари девор ва равоқлари ганч нақшлар билан жуда нафис безатилган. XVIII аср охири - XIX асрларда £ўқонда, Фарғона, Бухоро каби шаҳарларда етук халқ усталари етишиб чиқди. Наққошлик, ганчкорлик, мисгарлик, чилангарлик ва бошқа санъат турлари ривожланди. £адимда ҳунар муқаддас саналган. ¥ар бир халқ келажак авлодларига ўзидан қолдирган такрорланмас ҳунарлари билан қадрланган. Ўзбекистон қадимда хунармандлар маркази бўлган десак хато қилмаган бўламиз. Масалан, Андижон вилоятида, Самарқанд вилоятида, Ургут, Фарғона вилоятида £ўқон, Марғилон, Наманган вилоятида Чуст ҳунармандчилик марказига айланган. Наққошлар ўтмишда халқ усталарининг энг билимдони хисобланган. Чунки, улар мадрасада тахсил олиб, адабиёт, тарих, мусиқа, математика, кимё фанларини яхши билганлар. Наққошлик технологияси авлоддан- авлодга ўтиб келган. £адимда наққошлар нақш яратиш сир-асрорларини ёзиб қолдирмаганлар. Фақат шогирдларгина шу малакаларни ўзларида олиб қолганлар. Шогирдлар уста бўлганларидан сўнг, улар ҳам ўзларига қарашли шогирдларга ўз ўрганган ҳунарларини ўргатганлар. Шундай қилиб, наққошлик касби анъана тариқасида ривожланиб келган. Наққошлар шогирдликка ўз боласини ёки қариндош- уруғларининг болаларидан олганлар. Шогирдликка болалар 7-8 ёшдан олинган. Ўқиш ўрганиш 7-12 йиллар атрофида бўлган. Устоз шогирдлари билан кундузи ишлаган. Кечқурун эса устоз раҳбарлигида хат-савод чиқарилган. Шогирдлар хандаси ва кимёни ўрганганлар. Шогирд мустақил иш бажаришни эплай оладиган бўлганидан сўнг, усталар унинг ишларини муҳокама қилишиб, сўнгра "уста" номини беришган. Наққошнинг ўғли ота касбини ёшликдан ўрганиб борган. Бу эса келажакда яхши ҳунарманд бўлишга замин яратган. Устада ўғил ёки фарзанд бўлмаса, бу касбни энг яқин қариндошининг болаларига ўргатган. Хулоса, касбнинг авлоддан-авлодга мерос қолиши анъана ҳолда ривожланиб келган. Устага шогирдликка беришда қуйидаги урф-одатга риоя қилинган. Болани устанинг олдига олиб

боришда ўзига яраша тантанавий маросим бўлган. Болани ота-онаси ҳамда қариндош уруғлари бўғирсоқ ва ҳолвайтар қилиб устанинг ҳузурига келганлар ва "боланинг гўшти сизники, суяги бизники" қабилида гаплар билан уста ихтиёрига топширганлар. Келтирилган пишириқлар ўша пайтдаёқ биргаликда танаввул этилган. Уста болага ҳунар ўргатишдан ташқари, бутун ўқиш давомида уни озиқ-овқат билан таъминлаб турган. Касб ўргатиш текин олиб борилган. Устоз шогирдга қаттиққўл ва талабчан бўлган. Чунки ҳар бир ҳунарни ўта нозик дид ва сабр-тоқат билангина ўрганиш мумкин эди. Усталар шогирдлар учун махсус одоб талабларини ишлаб чиққанлар. Масалан, улар шогирддан покизаликни, иш вақтида чалғимасликни, устоз рухсатисиз бирор ишга қўл урмасликни қатъий талаб қилганлар. Уста шогирдига фақат ҳунар сирларини ўргатишдан ташқари, уй-юмуш ишларини бажаришга ҳам тайёрлаб борган. Шогирд санъат сирларини пухта эгаллаганидан сўнг, унга оқ фотиҳа берилган. Маросимда устозга шогирд бош-оёқ сарпо, тугун инъом этган. Баъзида устоз, шогирди мустақил иш бошлашда қийналмасилиги учун, шу касбда ишлатиладиган асбоб ва андозалар берар эди. Агар, оқ фотиҳа олган баъзи бир шогирд мустақил ишлашни ҳоҳламаса, устозиникида қолиб ишлайвериши мумкин бўлган. Бундай ҳолда шогирд устози билан келишиб иш ҳақи олган. Ўзбек усталаридан бири ганч ўймакор уста Усмон Икромовнинг ҳаёт йўли ибратлидир. Ёш Усмон уста Расулҳожининг қўлида 8 йил ишлайди. 5 йилгача хафталик ҳақи 10 тийиндан ошмаган. ¥ар пайшанба куни Расулҳожи шогирди қўлига 10 тийиндан берган. Усмон пулни олиб, бозордан 10 тийинга 10-12 та нон, отаси ва икки синглисига егулик олиб борган. Одатда, шогирд фақат уста буюрган ишни қилиши керак эди. Устадан берухсат шогирд бирор ишга қўл урса ёки унинг асбобларига тегса жазоланган. 6 йилга ўтганида иш ҳақи хафта ичида 50 тийинга, 8-чи йилга етганда кундалик иш ҳақи 1 сўмга чиқди. Бу пайтда у иморат ишидаги оддий чўпгарликдан тортиб, Қишт териш,

сувоқ, ганч ўймакорлигигача мустақил бажара оладиган бўлганди. Ниҳоят 8 йил деганда уста Расулҳожидан оқ фотиҳа олиб "уста" номига эга бўлган. Бухородаги ҳамма усталарга ганч сотадиган бойлардан бири Абдуқодир бир куни уста ¥аётни чақириб, янги уйни ганч билан безатмоқчилигини айтади. Уста ¥аёт бу ишни 22 ёшли Ширин Муродовга топширади. Бу иш Шириннинг биринчи мустақил иши бўлди. Ширин иш режасини меҳмонхона безакларини оддий бежирим нисбатларини сақлаган ҳолда бир бутун кўринишини ҳисобга олади. У меҳмонхона ва айвонларни шарафалар билан безайди. Ундаги ўйма ганчлар жуда майин, бежирим чиққанлиги сабабли усталар орасида ҳурмат ва обрўси янада ошади. Уста ¥аёт кунлардан бир куни Ширинни олдига чақириб "Мен сендан хурсандман, энди мустақил ишласанг бўлаверади" - дейди. Азалий одат бўйича унга 20-30 устани ўртасида "Уста" номи берилади. Ширин Муродов шундан сўнг халқ ўртасида уста деган шарафли номга муяссар бўлади. Ўзбек меъморлари яшаш учун ҳар жиҳатдан қулай, шинам, чиройли уйлар қурганлар. Ўзбекларнинг ҳовли-жойи тугал бир меъморий мажмуани ташкил этиб, ўзига хос Шарқона файзи бўлган. Бу уйларнинг бир-бирига узвий қилиб қурилиши ва безатилиши бир санъат даражасида бўлган. Бухорода XIX аср охири, XX аср бошларида дуродгорлар бошлиғи уста ¢улом, Ўратепада эса уста Карим Кажор боши (уста Абду Карим Абдухолиқов) бўлган. Ўратепалик халқ усталарни юқори Зарафшон қишлоқларида масжид, мадраса, турар жой биноларини безаш учун таклиф этганлар. Улар наққошлик, ёғоч ўймакорлиги, ганчкорлик ва бошқа ишларни бажарганлар. Усталар уюшмаси баъзи турар жойларга усталарни ишлашга юборганлар. Уларга иш ҳақи тариқасида ишлаган жойларида кийимлар, қўй, сигир, эчки, ер, пул берилар эди. Усталар орасида ўзига хос мусобақа ҳам бўлган. Уларнинг ишлари кўргазма қилиниб, катта усталар орасида баҳоланган. Масалан, Ўртатепанинг Кўк гумбаз маҳалласида Мавлоно Эшон мақбарасини икки ўйма эшигини бажариш учун уста Карим Хоррот ва

Абдуқодир Хорротларга топширилади. Улар биттадан эшикни ўйиб безаганлар ва уларни икки усталар орасида баҳоланди. Уста Абдуқодирнинг эшиги 70 олтин танга, уста Каримнинг эшиги юқори баҳоланишининг сабаби шуки, эшикни юқори ярим доира қисми умумий нақш композицияси билан боғланган эди. Абдуқодир устанинг эшиги тепаси учли бўлиб, бино қурилиши композициясига мос келмаган. Баъзи усталар ўз ишига берилган баҳога нисбатан норозилик билдирсалар, оқсоқол аралашиб, келишмовчиликни ҳал қилар эди. 1924 йилгача Туркистонда бошқа ҳунар турлари усталари каби зардўзлар жуда кўп бўлган Чунончи, Бухорода 300 дан 350 нафаргача зардўз усталар ишлаган ҳунармандлар ўрта аср ҳунар ширкатлари кўринишидаги махсус ташкилотга уюшган эдилар. Зардўзларнинг ишлари устидан назорат ўрнатувчи бу ташкилот ўзининг сайловчи маъмуриятига эга бўлиб, барча расм-русмларга ва урф- одатларга изчил амал қилар, тантана ва йиғилишлар ўтказиб турар эди. Бухоро усталарининг зардўзлик касби авлоддан авлодга мерос бўлиб келган. Асли зардўз бўлган оиланинг ўғил фарзанди отасидан зардўзликни ўрганиб, ўз навбатида ўз болаларига ўргатган.

O'xshashlar

Ўзбекистон халқ амалий санъати ва унинг ривожланиши

Ганч уймакорлиги касбининг ургатиш

Олд Осиё санъати. Олд Осиёдаги қадимги даврлардаги ҳалқлар ва давлатлар. Оссурия Санъати. Янги бобил подшолиги санъати

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати. Уйўониш даври санъати

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати