Turk va Ozarbayjon miniatura maktablari haqida - Tasviriy san'at - Referatlar

Turk va Ozarbayjon miniatura maktablari haqida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

245.5 KB

Ko'chirib olish

Turk va Ozarbayjon miniatura maktablari haqida Turk miniatura maktabi. Kichik Osiyo yarim orolida qadimdan xettlar (eramizdan avvalgi XIX asr), Mitanni (eramizdan avvalgi XIX asr), Urartu (eramizdan avvalgi XI-XII asrlar) davlatlari bo'lgan, so'ng bu yerlar ahamoniylar, salavkiylar, makedoniyalik Iskandar, Rim imperiyalariga qaragan, Bu hoi turk xalqi madaniyatini, san'atini o'ziga xos tarzda rivojlanishini belgilab b erad i. XV asr bo sh larid a y ash ag an o zarb ayjon o limi Abdurashid Bokuviy Turkiyaning qadimiy shaharlaridan Istambulning tarixi haqida quyidagilarni yozgan. «Qustantiniya shahriga qustantinning Sivarius ismli o'g'li asos solgan. Bu Shobur Zulaqtof zamoni (240-272-yillar) edi. Devori bir farsahcha keladigan shoh qal'asi, qal'ada o'nta eshikli, oltin qubbali shoh ibodatxonasi bor. Eshiklarning to'rttasi kumushdan. Ibodatxonada balandligi va eni to'rt gaz keladigan taxt o'rnatilgan. Taxt gavhar va yoqutlar qadab bezalgan. Ibodatxona devorlari oltin va kumushlarda naqshlangan...» Ushbu ko'chirma, shuningdek, Turkiya hududida saqlanib qolgan me'morlik obidalari va tasviriy san'at asarlari qadimda bu yerda Yunon madaniyati ta'siri bo'lganidan dalolat beradi. Turkiyaning o'ziga xos san'ati XV asrga kelib yanada rivoj topdi. Istambul shahrida aralash uslubda masjidu madrasalar, ko'shk va turbatlar qurilib, shahar devorlarining uzunligi o'n besh farsahga yetkazildi. Vizantiya imperiyasi davrida qurilgan Avliyo Sofiya ibodatxonasi masjidga aylantirildi. Uning gumbazi 65 metr, eni 32 metr bo'lib, oltin, kumush yordamida devoriy naqsh va suratlar, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi. Istambuldagi To'pqopu saroyi 1466- yilda qurila boshladi, bu yer turk sultonlarining taxtgohi bo'lib kelgan. Ma'lumki, turk hunarmandchilik buyumlari chiroyli badiiy bezaklari, naqshlari bilan jahon bozorida yuqori baholanar edi. Chunonchi XIV asrning 30-yillarida Kichik Osiyoda bo'lgan arab sayyohi Ibn Batuta Kone va Sivas shaharlarida to'qilgan ajoyib turk gilamlarini ko'rib hayratga tushgan. U yana Arzinjonda mis konlari bo'lib, hunarmandlar undan turli-tuman, gulli ro'zg'or buyumlari, idish va shamdonlar yasaganini yozadi, Dunyoning ko'pgina muzeylarida saqlanayotgan bunday buyumlar namunalari o'sha davr turk hunarmandlarining yuksak san'atidan guvohlik beradi. Miniatura san'ati esa Mahmed II (1451-1481) zamonida juda ham taraqqiy etdi. U tuzdirgan (Fotih albomi) Istambul albomlari nomi bilan mashhur muraqqa (albomlar)dagi miniaturalar ko'proq lirik mavzularga bag'ishlangan. Mahmed Sulton ko'pgina san'at obidalarini nobud qilgan bo'lishiga qaramay, o'z saroyida ko'plab musavvir va xattotlarni to'plab, ularga homiylik qila boshlagan. Uning saroyida ishlovchi musavvirlarning shuhrati hatto chet el hunarmandlarining ham e'tiborini tortadi. Italiyalik musavvirlardan Kostinso de-Ferrar (1300- 1475), Bertoldo Jiovanni (1420-1491) va Jentile Bellini (1429-1509)lar uning saroyiga tashrif buyurishadi. Mahmed II ga, ayniqsa Jentile Bellini yoqib qoladi. U Venesiyaga maktub yo'llab,

Bellinining Istambulda bir oz turishi uchun ruxsat oldi. Sulton Ferrar va Jiovanni Mahmedning suratini kumush medalga tushirishadi. Saroy me'mori Sinonbey ham Mahmed tasvirini metalga zarb qiladi. U asli 1498-yili Qaysar shahrida tug'ilib, yoshligida botir jangchi bo'lgan. So'ng u o'zining ajoyib quruvchi ekanini namoyish etdi. Sinonbey o'zi haqida shunday yozgan: «Men Abdumannon o'g'li bosh me'mor Sinon, Sulton Salim zamonida devshirma saralovi (yosh o'smirlarni yanicharlikka olish) bo'yicha Istambulga keldim. Marhum Sulaymon shoh zamonida yanichar sifatida Korfay Bol va qora Bog'don yurishlarida ishtirok etdim. O'sha yili saroyda bosh me'mor etib tayinlandim va olloh inoyati ila ko'plab imoratlar qurdim». Manbalardagi ma'lumotlarga qaraganda, uning rahbarligi va ishtirokida 81 jome masjidi va 50 mahalla masjidi, 55 madrasa, 19 maqbara, 17 imorat, 3 shifoxona, 7 osma ko'prik, 8 ko'prik, 17 karvonsaroy, 32 saroy, 33 hammom va hokazolar qurildi. Ayniqsa, Shahzoda (1548), Sulaymoniya (1550- 1557), Salimiya (1569-1575) masjidlari me'mor shuhratini olamga yoydi. Endernadagi Salimiya masjidi to'rtburchak shaklda bo'lib, u l k a n g u m b a z a t r o f i n i o l t i n m i n o r a o ' r a g a n . Z a m o n d o s h tarixchilardan biri bu masjidni ta'riflar ekan, buni inson qo'li yaratgan emas, osmondan tushgan deb yozadi. Sinonbey qurgan imoratlar Rim va Kavkazda saqlanib qolgani diqqatga sazovor. Bu hoi Rossiya podshosining ham turk me'morlariga tan berganligidan guvohlik beradi. Tarixchi Sa'diddin o'zining «Zubdat ut-tavorix» asarida Iznik shahriga sulton Salim I tomonidan Tabriz shahridan kulol, koshinkorlar kelganini yozadi. Koshin san'ati va kulolchilik hunari Iznik shahri dovrug'ini oshiradi. 1589-yili Sulton Murod III shahar hunarmandlarining bundan buyon yolg'iz saroy uchun ishlashlari lozimligi haqida farmon beradi. Istambuldagi qal'ai chiniy shu davrda bunyod etilgan. Tarixchi Evliya Chalabiy, Iznik hunarmandlarning lagan, tovoq va ko'zalarini maqtab, butun usmoniylar davlatidagi naqshin idishlar shu yerda yasalgani haqida yozgan. Iznik koshinlari masjid va saroylar devorlarini bezash uchun ishlatiladi. Iznik idishlarida hayvonlar tasviri bilan birga odam surati ham uchraydi. Shoyi va kimxob matolarini ishlab chiqishda Bursa va Uskyudar korxonalari shuhrat qozongan. Bir hujjatda sulton saroyida 1545-yil 105 nafar; 1557-yili 146 nafar shoyi va kimxob to'quvchi usta ishlagani qayd etilgan. Turklar bu matolarning atlas, kimxob, dabo, sorang, chatma, bonak, muqaddam, qutniya turlarini ishlab chiqqanlar. Matoga oltin va kumush iplar qo'shib to'qilgan. Turk shoyi va duxobalari jahon bozorida yuksak baho olgan. XVI-XVII asrlarda turk gilamlarining qadri boshqa shaharlarda ham ortadi. Ko'pchilik Yevropa musavvirlari asarlarida bunday gilamlarning tasvirlanishi fikrimizning dalilidir. Sulton saroyidagi naqqosh va musavvirlar uchun ham alohida ustaxona bo'lgan. Bir hujjatda 1525-yil bu ustaxonada naqqosh va musawirlardan 29 usta va 12 xalfa bo'lgani, bulardan besh nafari eroni, ikki nafari arab, ikki nafari cherkes, biri venger va biri moldavan ekani qayd etiladi. O'sha davr miniaturalari o'zida Markaziy Osiyo va Eron miniatura maktablarining ba'zi san'atkorlik va

shakl xususiyatlarini mujassamlashtirgan bo'lsa ham, Markaziy Osiyo miniaturalaridagi kabi ranglarning nafis jilosi, murakkab geometrik naqshlardan foydalanish, nozik chiziqlar ma'nodorligi kabi jihatlarni kam uchratamiz. Turk miniaturalarida biz keskin chiziqlar, jiddiy mavzu, bir o z ko'proq mo'yq alam harak atlarini ko'ramiz. Turk miniaturalariga yorqin ranglardan foydalanish, ko'proq oltin va kumush ranglar ishlatish xosdir. Turk olimi Mustafo Daftariy 1597-yili Sulton Murod III uchun «Holoti hunarvaron» nomli katta tazkira tuzdi. Unda butun Sharqda mashhur musavvir va xattotlarning tarjimai hollari va ijodiga doir qisqa ma'lumotlar jamlangan. Jahondagi barcha san'atshunoslar o'z ishlarida bu manbaga qayta- qayta murojaat etdilar. XV-XVI asr boshlarida tasvir etilgan Nizomiy Ganjaviyning «Xusrav va Shirin» dostonida (To'pqopu saroyi muzeyi) 15 ta miniatura bor. Birinchi miniaturada Xusrav ustozi Buzruk Umid bilan qasr oldidagi gilamda o'tirgan tasviri. Atrofida yaqinlari. Qolgan miniaturalar Shopurning Xusravga Shirin tasvirini taqdim qilayotgani; Xusravning cho'milayotgan Shirinni k u z a t a y o tg a n i ; X u s r a v v a S h ir in n in g c h a v g o n o ' y in i , k u y tinglashayotganini tasvirlaydi. Personajlar kiyimi turkcha, tasvir uslubi esa Markaziy Osiyonikiga o'xshash. XVI asrning oxiriga old bir miniatura Isoning farishtalar hamrohligida yerga tushuvi tasvirlangan. U masjid mezanasiga qo'nmoqda. Qanotli farishtalar rangli kiyimlarda, devor oq, osmon oltin rangda, Iso qora turk kiyimida, boshida oq salla. Sulton Sulaymon I 1534-1536-yillarda Eronga yurish qilganda tarixchi Matrakchi Nazuh unga hamroh bo'ladi. Sulton buyrug'i bilan u bosib o'tgan manzillar tasviridan iborat «Kitob ul-manozil» asarini yozdi. Kitobni noma'lum rassom miniaturalar bilan ta'mir etadi. Dastlabki sahifalarda Istambul va Galata ko'rinishi ishlangan. Butun maydon imoratlar tasviri bilan to'lgan. Masjidlar esa alohida ko'rsatilgan. Devorlar sarg'ish, tomlar esa qizg'ish rangda. Bosfor dengiz ko'k, yelkanli kemalar qoramtir rangda. Keyingi miniaturalarda ziyoratchilarning sahroda yurishi, hovuz va unga quyiladigan anhori, anhor ustidan o'tgan torgina ko'prik tasvirlangan. VI asrning ikkinchi yarmida yozilgan Sulaymon I shohligiga doir asarida Eron elchisini qabul qilish marosimini tasvirlovchi miniatura bor. Sultonning chehrasi aniq chiqqan. Uning yonida qo'lida lochin tutgan yanicharlar. O'rtada saroy ahli, ular elchining qo'lidan tutib, taxtga yaqin kelishmoqda. Boshqa suratda Kipr qal'asi Sant Elmonning qamal qilinishi ko'rsatilgan. Uchinchi miniatura, Drava daryosini kechib o'tish haqida. Qolganlarida venger qal'asi, Sigetvar qo'riqchi kemalari, lashkar yurishi va hokazolar tasvirlangan. Keyingi ikki miniaturada Sulaymonni ko'mish marosimi va Istambuldagi Sulaymoniya masjidi tasvirlangan. Murod III (1574-1595) zamonida «Shohnoma» asari yaratildi. Uni ozarbayjonlik bir musavvir miniaturalar bilan bezaydi. Birinchi zarvaraqda 1576-yilning 12-mayidagi harbiy ko'rik tasviri. Ko'rik Eron shohi Tahmosibning elchisi To'qmoqxon uchun uyushtiriladi. Saroy oldidan piyoda

yanicharlar o'tib bormoqda, yelkalarida miltiqlar, sipohiylar esa serhasham kiyimlarda, katta sallalar o'rashgan. Ba'zilari sovut va javshan kiygan, qo'llarida nayza. Tasvirlar pog'onama-pog'ona beriladi, sahifa yuqorisida saroy, keyin yanicharlar, lashkarboshilarning kiyimlari ko'rkamroq, qurol, kiyimlar, bayroqlar oltin yoki kumush rangda. Ikkinchi miniaturada Kars shahrini qamaldan ozod etish tasvirlanadi; tepada devor bilan o'ralgan shahar, ichida uylar, masjidlar, quyisida turk lashkargohi. Miniaturada murakkab mavzu ustalik bilan ifoda qilingan. Ko'chalar bo'm-bo'sh, nayzalar dushman boshlariga qadalgan, saropardada lashkarboshilar bilan vazir o'tiribdi. Hilpirayotgan turk bayroqlari g'alaba timsoli. Uylar, odamlar timsoli mohirona joylashtirilgan. 1550-1590-yillarda ko'p jildlik «Hunarnoma» asari yaratiladi. Uni musavvir Usmon bezagan. Saqlanib qolgan ikki jildida 160 miniatura bor, ularda usmoniylar davlatining paydo bo'lishidan tortib, XVI asrning ikkinchi yarmigacha bo'lgan hayot lavhalari tasvirlangan. Tasvir mazmunini kuchaytirish maqsadida musavvir Usmon manzaraga bir necha epizod qo'shadi, sahifa yuqorisida saroy. Imoratlar tomi qizg'ish, tog'lar ko'kish. Shular fonida qora chodirlar va sahrodagi sarg'ish toshlar jozibadorligi ortgan. Usmon asarlarida rang palitrasining boyligini shayx Abdullaning Sulaymon I tomonidan qabul qilinishi tasvirlangan miniaturasida ham ko'rish mumkin. Ohangdosh ranglar ustalik bilan topilgan. Kitobda harbiy mavzudagi jang sahnalari ham bor. Vena shahrining turklar tomonidan olinishi va hokazo. Usmon Murod III hukmronligi tarixiga doir asarga ham 400 dan ortiq miniatura chizadi. Musavvir sulton sha'nini ulug'lovchi tasvirlar bilan birga xalq hayotiga doir sahnalar ham yaratdi. Tantanalar va sayllar haqidagi miniaturalar mahorat bilan ishlangan. Usmonni boshqa turk musavvirlari bilan taqqoslab, uning iqtidori keng, har qanday mazmunni ustalik bilan tasvirlay olishi va san'atkorligini ko'rsa bo'ladi. Uning asarlari Usmonli turk madaniyati tarixi uchun qimmatbaho manbadir. Janr ko'lamining kengligi bilan ham Usmon ijodini turk miniaturachiligining cho'qqisi, desa bo'ladi. U qator portretlar ham yaratdi. Xusrav va Sulton Salim II portretlari shular jumlasidandir. Ayniqsa, uning ertakchi-qiziqchi La'linqabo portreti diqqatga sazovor. Bu yerda ortiqcha hashamdorlik yo'q. Qotmadan kelgan chol, qoramtir kiyimda odmi tasvirlangan, so'l qo'lida aso, oldinga intilib, o'ng qo'lini cho'zgan holda turibdi, chehrasi ma'nodor. Musavvir zukko va irodali odamning ochiq chehrasini ifodalay olgan. Turk tasviriy san'atining yana bir yirik vakili Nigoriy (Rais Haydar)dir. U 1492-yilda G'alatada tug'ilib, 82 yoshida vafot etgan. Yoshligida jasur dengizchi sifatida ko'p janglarda qatnashib, kapitan unvonini oladi. Sulton Salim II uning kema haydash qo'llanmasiga suratlar chizganini ko'rib, saroyga bosh musavvir etib tayinlanadi. O'z iste'dodi bilan u ikkinchi Behzod (Behzodi soniy) laqabini oladi. Istambulning To'pxona mahallasida Sulton, Nigoriy uchun tasviriy san'at va kitob ustaxonasi qurdiradi. Bu yer san'at mavzusidagi majlislar o'tadigan joyga aylanadi. Nigoriyning ko'plab

asarlari saqlanib qolgan bo'lib, ularnig barchasi turk miniaturasining o'ziga xos xususiyatlarini mujassam etgan. U yaratgan sulton Sulaymon I portreti (To'pqoru saroyi muzeyi) realistik yaratilgani bilan ajralib turadi. Sahifaning qoramtir fonida sulton tasviri, u ko'k shoyi kiyimda, boshida katta oq salla. Uning ortida ikki qurolli jangchi. Keksayib qolgan bo'lishiga qaramay chehrasida bardamlik va tetiklik aks etib turibdi. Nigoriy suratni sultonning o'ziga qarab chizgani va uning ichki dunyosini ochishga intilganini ko'ramiz. U Salim, Xayriddin, Barbarossa portretlarini ham shunday mahorat bilan chizadi. Turk xattotlik san'atining o'ziga xos maktabini yaratganlardan biri Shayx Hamidulla (1436-1519)dir. Uning ota va onasi asli buxorolik bo'lib, hayot taqozosi bilan Amasega ko'chib kelishadi. Shayx Hamidulla shu yerda tug'iladi. U 47 ta Qur'on va ko'pgina boshqa badiiy asarlarni husnixatda ko'chirgan. U ko'chirgan qo'lyozma kitoblarda yigirmadan ortiq husnixat turini ko'rish mumkin. Mazkur musavvir va xattotlardan tashqari turk sultoni saroyda Markaziy Osiyo va Xurosonda ijtimoiy voqealar tufayli ketib qolgan san'atkorlar ham ishlagan. Musavvirlardan Bobo Naqqosh, Shayx Mustafo Tojiddin, Girehbandiy, Abdulg'ani. Mir Oqo, Shayx Kamoliy, Shohquli kabilar shular jumlasidandir. Tadqiqodchilarning aniqlashlaricha, Xuroson va Markaziy Osiyodagi siyosiy vaziyatning keskinlashgani tufayli umrining oxirlarida Istambulga ketib qolgan mashhur olim Ali Qushchi o'zi bilan ko'pgina tasvirli kitoblarai olib ketgani ma'lum bo'lmoqda. Turk san'atshunoslarining tadqiqotlariga qaraganda, Istambulning To'pqopu saroyi muzeyida va Avliyo Sofiya muzeyida Samarqand, Xurosonda kitobat qilinib, miniaturalar bilan bezalgan yuzga yaqin qo'lyozma va muraqqalar avaylab saqlanmoqda. To'pqopu saroyi muzeyida saqlanayotgan «Shohnoma» (N°1479), Nizomiyning «Xamsa»si (R-857), yuz varaq, 650 suratdan iborat Boysunqur Mirzo albomi (N°2152), Amir Temur va temuriyzodalar suratlaridan iborat muraqqalar (N° 2153, 2160, 2161), Bahrom Mirzo albomi (MS»2154), Shoh Ismoil albomi (JMs2138) va o'nlab Ulug'bek Mirzo va Sulton Husayn Mirzo muhrlari chekilgan qo'lyozmalar shular jumlasidandir. OZARBAYJON MINIATURA MAKTABI Yaqin va O'rta sharq xalqlari tasviriy san'at tarixida Ozarbayjon miniatura maktabi (as osan Tabriz shahrida XIV -XV I as rlar davomida o'zining yuksak taraqqiyot bosqichiga ko'tarilgan) Arab, Eron,Turk, Markaziy Osiyo va hind miniatura maktablari qatorida muhim o'rin tutadi. O'rta asrdagi diniy ta'qib va tazyiqqa qaramay Ozarbayjon musavvirlari Sharq adabiyoti daholarining o'lmas asarlarini hamda nodir qo' lyozraalarini nafis mo' jaz ras m - miniatur alar bezas h bilan shug' ullanaverganl ar. Ayniqs a, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», Nizomiy Ganjaviyning «Hamsa», Hofiz va Sa'diy Sheroziylar, Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiyning bir qancha qo'lyozmalariga chizilgan miniaturalar jahon tasviriy san'atining noyob durdonalari qatorida munosib o'rin egallab turadi.

Ma'lumki, Yaqin va O'rta Sharqda XII-XIII asrlar davomida Bog'dod miniatura rassomchilik maktabi yetakchi bo'lgan. Ayni shu vaqtda boshqa madaniyat markazlarida ham mahalliy miniatura rassomchilik maktablari bo'lganligi shubhasiz. Ayniqs a, XIV as r boshida J anubiy Ozarbayjondagi Tabriz miniatura maktabi gullab-yashnadi. Bu davrda mashhur tarixchi va davlat arbobi Fazlulloh Rashididdin nigorxonalarida turli-tuman tarixiy asarlar qo'lyozmasi qayta-qayta ko'chirilib, nafis mo'jaz rasmlar bilan bezatilar edi. XIV asr oxirlarida yirik madaniyat markazlari Bog'dod, Sheroz va Hirot shaharlarida ham mustaqil miniatura rassomchilik maktablari mavjud edi. Rassomlar hozirgi Afg'oniston hududida joylashgan o'sha vaqtdagi Xuroson davlat poytaxti Hirot shahrida XV asrda, xususan XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlarida, o'z davrining beqiyos rass omlari ustoz Kamoliddin Behzod rahnamoligida ijod qilishardi. Shuni alohida qayd etish lozimki, Hirot miniatura rassomchilik maktabi Yaqin va O'rta Sharq miniatura maktablari taraqqiyotiga juda katta ijobiy ta'sir ko'rsatdi. XIV- XV asrlarda qadimiy madaniyat markazlaridan bo'lmish Buxoro va Samarqand shaharlarida ham mahalliy miniatura rassomchilik maktablari bo'lgani to'g'risida ko'plab tarixiy ma'lumotlar mavjud. XIII asrda Janubiy Ozarbayjonning Tabriz, Marog'iy va Ardebil shaharlari yirik madaniyat va savdo-sotiq markaziga aylandi. Chunki bu shaharlar asosan serqatnov karvon yo'llari o'tadigan yerlarda joylashgan edi. Bundan tashqari, ayniqsa Tabriz shahrida katta markazlashgan davlatlar Xulagu mo'g'il Ilhonlari (1256-1340), choboniylar (1340-1357), jaloiriylar (1360-1410), qora quyunli (1410-1468) va oqquyunlilar, safaviylar (1502-1576) hukmronligi davrida poytaxt shahar bo'lgani sababli, bu yerda iqtisodiy va madaniy hayotning yuksak taraqqiyoti uchun shart-sharoitlar yaratilgan edi. Tabriz hamda Marog'iy shaharlarida intilgan ko'plab tarixiy va badiiy adabiyot namunalari ajoyib miniaturalar bilan bezatilar edi. Shuningdek, bu davrda Shirvon shahrida yaratilgan nodir qo'lyozmalar ham bizgacha yetib kelgan. XIV asr ikkinchi yarmida Janubiy Ozarbayjon shaharlarini Sulton Uvays Jaloir egallab oladi. Sulton xattot va rassomlarga horniylik qilib, shuningdek o'zi ham xattotlik bilan shug'ullangan. Uning davrida yashab ijod etgan musavvirlardan biri Ustod Shamsiddin bo'lib, bu mohir usta Abdilahay va Junaid Bog'dodiy kabi rassomlarga ustozlik qiladi. Jaloyirlarning so'nggi vakili Sulton Ahmad ham xattotlik va rassomlikka juda qiziqqan. U hukmronlik qilgan davrda Abdulhay va Junaid Bog'dodiylar o'z san'atlarini namoyon qiladilar. Xattotlar, rassomlar hayoti va ijodiga bag'ishlangan «Haloti hunarvaron» («Hunarmandlar ahvoli») nomli risola muallifi Do'st Muhammad Heraviy musavvir Abdulhayning «Abusaidnoma» kitobi qo'lyozmasiga, Junaid Bog'dodiy esa Xoja Kirmoniyning 1396-yili kitobat qilingan asari qo'lyozmasiga nails rasmlar chizganligi to'g'risida ma'lumot bergan. Bulardan tashqari Nizomiy Ganjaviyning «Xusrav va Shirin» dostoni, Fazlulloh Rashididdinning «Jam'i ut-tavorix» asari qo'lyozmalari ham nodir miniaturalar bilan ziynatlangan.

XV asr Tabriz miniatura rassomchiligi taraqqiyoti qoraquyunli va oqquyunlilar hukmronligi davri bilan bog'liq bo'lib, asosan XIV asr tasviriy san'at an'analarini rivojlantiradi. Bu davrda Tabrizda yashab ijod etgan san'atkorlar orasida eng mashhuri Pir Said Ahmad Tabriziy bo'lib, turk tarixchisi Mustafo Alining guvohlik berishicha, u Kamoliddin Behzodga ustozlik qilgan ekan. Qoraquyunlilar sulolasi hukmronligi davrida yaratilgan rasmli nodir qo'lyozmalardan 1468- yili Shemahada kitobat qilingan antologiyani, Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma» asarining Parijdagi Demot shaxsiy majmuasidagi nusxasini, Istambuldagi «Evkaf» muzeyida saqlanayotgan 1456-yili xattot Abdurahmon Xorazmiy tomonidan ko'chirilgan kitoblarni qayd etish mumkin. Ozarbayjon tasviriy san'ati tarixida Safaviylar hukmronligi davri alohida sermahsulligi bilan ajralib turadi. Chunki nisbatan markazlashgan feodal davlatning tashkil topishi (bu davlat hududiga asosan Ozarbayjon, Eron va qisman Kavkaz kirgan edi) hukmron sulola ayrim vakillarining turli tasviriy san'at sohalariga homiyligi va shaxsiy qiziqishi, e'tibori ma'lum darajada kitobat, xususan miniatura rassomchiligi taraqqiyoti uchun ham yaxshi ijodiy imkoniyatlar yaratilishiga olib kelgan edi. Safaviylar sulolasi hukm surgan davr Tabriz miniatura rassomchiligi maktabi uchun yangi badiiy uslubining shakllanish, rivojlanish va gullab-yashnash davri edi. Ozarbayjon musavvirlarining bu yangi uslubi o'zining o'ta dekorativ yangi obrazlar silsilasi, boy va yorqin ranglar jilosi, chiziqlarning juda nozikligi, go'zal va betakror naqshlari, o'ziga xos kompozitsion yechimlari, shakllarning shartliligi bilan jozibalidir. Shuningdek, bu usulning muhim xususiyatlaridan yana bid shundaki, ularda badiiy estetik talablarga rioya qilingan holda barcha davr qahramonlariga o'z zamonasi ruhini singdirishdir. Bu davr rasmlarini alohida ajratib turadigan xususiyatlardan biri, ulardagi an'anaviylik, qizil boshlar, bosh kiyimlar uchi uchun qizil qulohli, maxsus uslubda o'raladigan oq salla tasviri mayjudligidir. XVI asr Tabriz miniatura rassomligining yangi badiiy uslubi, mavjud mahalliy rassomchilik an'analarini rivojlantirish va boshqa mashhur miniatura rassomchilik maktablari, eng awalo XV asr ikkinchi yarmi va XVI asr boshlaridagi Hirot miniatura rassomchiligi ijodiy muvaffaqiyatlaridan bahramand bo'lish, o'rganish, o'zlashtirish, juda katta ijobiy ta'sirlanish, barcha badiiy va texnik yutuqlarni o'z davri badiiy estetik talablariga mos keladigan qilib qayta ishlash manbaida yuzaga keldi. Safaviylar sulolasi asoschisi Shoh Ismoil (1502-1524) maxsus san'at ustaxonalari ochtirib, ularda turli badiiy gazlamalar, gilamlar to'qilishini yo'lga qo'ygan. Uning o'zi shoir bo'lib, Ozarbayjon va fors tillarida she'r bitgan, xattotlik va rassomlik namoyandalariga juda katta e'tibor bilan qaragan. Shuning uchun bo'lsa kerak, xalq orasida bir afsona to'qilgan. Bu afsonaga binoan Shoh Ismoil turk hukmdori Sulton Salim (1512-1520)ga qarshi jangga ketish oldidan ustod Kamoliddin Behzodni dushman qo'liga tushib qolishidan xavfsirab, qandaydir bir g'orga berkitgan, jangdan qaytiboq, «Behzod tirikmi?» deb so'raydi. Shoh Ismoil ustod Behzodni o'z mulki va xazinasidan ham a'lo ko'rgan ekan. Shoh Ismoil ustod Behzodni juda hurmatlab,

maxsus farmonga binoan uni 1522-yili saroy kutubxonasidagi barcha kitobat san'ati ahliga bosh mutasaddi qilib tayinlagan. Bu davrda Tabrizdagi Saroy kutubxonasida Ozarbayjon musavvirlari bilan yonma-yon mohir rassomlar Qosim Ali, termizlik Mir Mansur musawir, Shayxzoda Isfahoniy, Haydar All Turbatiy kabi ko'plab noyob iste'dod egalari yashab ijod qilganlar. Bu rassomlar guruhi tomonidan yaratilgan juda ko'p nodir qo'lyozmalar boshqa qimmatbaho san'at asarlari qatorida turk hukmdori Sulton Salim tomonidan Tabrizdan Istambulga olib ketilgan bo'lib, Ozarbayjon miniatura rassomchiligining ajoyib namunalari hamon shu joyda saqlanmoqda. Shoh Ismoil hukmronligi davrida Tabrizda nafis mo'jaz rasmlar bilan ziynatlangan nodir qo'lyozmalarga Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», Sa'diy Sheroziyning «Bo'ston», Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» asarlari nusxalari kiradi. San'atshunoslarning fikricha, Tabrizda XVI asr boshlarida yaratilgan bu nodir qo'lyozmalarga ishlangan miniaturalar badiiy uslubi jihatidan o'sha davrdagi Hirot va Sheroz miniatura rassomlarining ishlaridan alohida ajralib turadi. Yangi rassomchilik badiiy uslubi Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» asarining XV asr oxiri va XVI asr boshlarida kitobat qilingan. Hozirgi kunda ilgari Turkiya poytaxti bo'lgan Istambul shahridagi Topqopu Saroy muzeyida saqlanayotgan, uch musawir tomonidan nafis miniaturalar bilan ziynatlangan nusxada yaqqol ko'zga tashlanadi. Bu nodir qo'lyozma rasmlarining mualliflarini uslubi jihatidan uch guruhga ajratish mumkin. Ularning kompozitsiyalarida, manzara tasvirlarida, obrazlar silsilasida o'ziga xos originallik mavjud. Ayrim miniaturalar juda katta mahorat bilan yaratilgan bo'lib, rasm chiziqlarining nozikligi bilan ajralib turadi. Bunday miniaturalar muallifi ko'p figuralik kompozitsiyalarning original yechimini topuvchi, tasvirlanayotgan me'morlik obidalarini va qismlarini katta aniqlik bilan chizadigan, hayotiy manzaralarni ta'sirchan va ifodali qilib yarata oladigan san'atkor sifatida namoyon bo'ladi. Barcha miniaturalarda kishilar qiyofasi, eng muhim personajlar obrazi juda ifodali, ta'sirchan, hayotiy yaratilgan. Albatta, bu rasmlarda, ayrim kishilar tasvirida ular nisbatan past bo'yli, ba'zi rasmlarning chiziqlarida nafislik yetishmaydi. Shunday bo'lsa-da, bu miniaturalar o'sha davr Sheroz va Hirot miniatura rassomchiligi asarlaridan o'zlarining badiiy xususiyatlari bilan farq qiladi. Shoh Ismoilning o'g'li va taxt vorisi Shoh Tahmosib (1524-1576) hukmronligi vaqtida Tabriz miniatura rassomchiligi maktabi o'z taraqqiyotining eng yuksak va sermahsul davrini boshidan kechiradi. Chunki Shoh Tahmosib yoshligidan rassomchilik va xattotlikka qiziqib, ustozi Sulton Muhammaddan saboq oladi. Uning eng hurmatli rassomi ham ustoz Muhammad bo'lgan. Ayrim mutaxassislar, shaxsan turk tarixchisi Mustafo All tomonidan ustod Kamoliddin Behzod kabi iste'dodli deb tan olingan bu ustoz rassom XVI asr Tabriz miniatura rassomchilik maktabi badiiy uslubning shakllanishida juda katta rol o'ynagan. Ustoz Sulton Muhammadning atoqli san'atkor sifatida asosiy xizmati shundaki, u hatto an'anaviy mavzularga ham ijodiy yondashib, o'ziga xos

badiiy obrazlar yaratishga, ularning original va betakror bo'lishiga erishdi. Rassom novator san'atkor sifatida ustod Kamoliddin Behzod an'analarini yangicha sharoitda yanada rivojlantirib, juda katta muvaffaqiyat qozondi. Shoh Tahmosib Saroy kutubxonasida ustoz Sulton Muhammaddan tashqari, ustoz Kamoliddin Behzod, Mirza Ali Tabriziy, Oqo Mirak, Muzaffar Ali, Mirsaid Ali, Siyovushbek va boshqa musawirlar nodir qo'lyozmalarni nafis, mo'jaz rasmlar bilan bezatishda qatnashganlar. Shuning bilan bir qatorda Shoh Ismoilning boshqa o'g'illari Som Mirzo va Bahrom Mirzolar ham xattotlik, rassomchilik va kitobat san'atiga juda katta homiylik qilgani to'g'risida tarixchilar guvoh beradilar. Feodal hukmronlari rassomchilik, xattotlik va kitobat san'atiga homiylik qilib, bu tasviriy san'at sohalarini juda katta ijodiy yuksaltirishga keng imkoniyat berib, shart-sharoitlar yaratib bergan bo'lsa-da, lekin ayrim vaqtlarda ular san'atkorlarga nisbatan juda ham shafqatsiz, hatto vahshiyona munosabatda bo'lganlar. Masalan, tarixchilar Qozi Ahmad va Mustafo Alining qayd etishicha, Abdulaziz va uning shogirdi Kamol ismli rassomning Hindistonga qochib ketmoqchi bo'lganligidan xabar topgan Shoh Tahmosib shaxsan o'zi san'atkorlarning quloq va burnini kesib tashlagan ekan. O'z hukmronligining so'nggi yillarida Shoh Tahmosibning rassomchilikka qiziqishi so'nib, u Saroy qoshidagi rassomlar ustaxonasini yoptirib qo'yadi. Bu hoi Tabrizdagi mohir rassomlarni homiy qidirib, turli o'lkalarga tarqab ketishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun bo'lsa kerak, Shoh Tahmosib saroyidagi rassomlardan bo'lgan Mir Mansur musavvir uning noyob iste'dodli o'g'li Mir Said Ali va Abdusamat Sheroziylar Qobulga - Zahiriddin Muhammad Boburning o'g'li Humoyun saroyiga ketib qolganlar. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida Shoh Abbos tomonidan yana Saroy rassomchilik ustaxonasi qayta tiklangan. Ammo bu vaqtga kelib, safaviylar davlati poytaxti qilib Eron shaharlari: avval Qazvin, so'ngra Isfahon tanlangan. Natijada ko'plab Ozarbayjon san'atkorlari - xattot, rassom va boshqalar safaviylar poytaxti shaharlarida yashab ijod etishga majbur bo'lganlar. Ozarbayjon

Kamoliddim Behzod ijodidan namunalar

Anvar Isroilov. Qabariq yuzali qutichalarni badiiy bezash. Tashkent, 2005 y.

BexzodBulatov. Ko'p qirratt stolni badiiy bezash. Tashkent, 2007-y.

Abdulla Nazirov. Lakli quticha. Toshkati 2000-y. Anvar Isroilov. Lakli quticha. Tashkent, 1999-y. Jaloliddin Ashrapov. T.lkromov. Lakli quticha. Tashkent, 1998- y.

rassomlaridan Abdul Boqiy Tabriziy, All Rizo Abbosiy, Muhammad Reza Tabriziy, Sodiq bek, Afshar va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Shoh Tahmosib hukmronligi davrida Saroy rassomchilik ustaxonasida boshqa davrlarga nisbatan eng ko'p nodir qo'lyozmalar kitobat qilinib, ular ajoyib nafis rasmlar bilan ziynatlangan. San'atshunoslarning hisobiga ko'ra, bu davrda yaratilgan rasmlar nodir qo'lyozmasining umumiy soni 100 ga yaqin ekan. Bu davr miniatura va rassomchiligi taraqqiyoti uning badiiy uslubi va eng xarakterli xususiyatlari Saltikov-Shchedrin nomli Sankt-Peterburg Davlat xalq kutubxonasidagi Orifiyning «Go'y va chavgon» (1524- 1525), Fayzulloh Rashididdinning «Jam'i ut-tavorix» (1528-1529), Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo'limidagi Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» (1524), Istambulning Topqopu Saroy- muzeyidagi Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (1525) asarlarining nodir qo'lyozmasining ziynati hisoblangan noyob miniatura juda yorqin mujassamlangan. Shoh Tahmosib tomonidan ko'chirilgan va turli rassomlar tomonidan 19 ajoyib miniaturalar bilan bezalgan Orifiyning «Go'y va chavgon» qo'lyozmasi rasmlarda yosh hokimning dam olishi, ziyofati, aksariyatida esa chavgon o'yini tasvirlangan. Garchi ko'pchilik miniaturalar aynan bir mavzuga bag'ishlangan bo'lsa-da, ular bir-birlaridan tarxining xilma-xilligi, manzaralar talqini, tanlangan bo'yoqlar bilan farqlanadi. Tabriz miniatura rassomchiligining XVI asrning 20- yillaridagi badiiy uslubi, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asariga yaratilgan nafis rasmlarda yaqqol ko'zga tashlanadi. Bu ajoyib miniaturalar tarxi ancha mukammallashgan bo'lib, kishilar tasviri juda nozik, tabiat manzaralarini yuksak mahorat bilan chizishga katta e'tibor berilgan. Lekin personajlar qiyofasida ularning individual xususiyatlari to'la va yorqin aks etgan emas. Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» va Fayzulloh Rashididdinning «Jam'i ut-tavorix» asarlarining nodir qo'lyozmalariga ishlangan miniaturalarda harbiy mavzuga oidjang manzaralari tasviri ko'proq uchraydi. Ularda qal'alar qamali, piyodalar va suvoriylar jangi, dushmanni asir olish kabi voqealar o'zining badiiy aksini topgan. Shuning bilan birga rasmda ov manzaralari, rasmiy qabullar, majlislar, ziyofatlar ham tasvirlangan. Juda katta ijodiy muvaffaqiyatlarga erishilgan XVI asr Tabriz miniatura rassomchilik maktabi o'z o'rnida boshqa Sharq miniatura rassomchilik maktablari taraqqiyotiga ham xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Rеmpеl L.I. Pandjara. -- T.; Gosudarstvеnno`y izdatеlstvo xudojеstvеnnoy litеraturo`. 1957 2. Zaxidov P.Sh. Fеrganskaya rospis. – T.; Gos. izd. xud. lit. Uzbеkistana. 1960 Rеmpеl LI. Arxitеkturno`y ornamеnt Uzbеkistana. -- T: Gosudar stvеnno`y izd, xud. litеraturo`. 1961 3.Qosimov S.S. Naqqoshlik. -- T.; «O’qituvchi» 1982 4.Abdullaеv N. San'at tarixi. 1t-T.; «O’qituvchi» 1986. 5.Mirzaaxmеdov M. Matеriallarga badiiy ishlov bеrish. -- T:, «o’situvchi» 1986. 6.Azimov I. o’zbеkiston nasshu nigorlari. – T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1987 7.Sosimov S.S. Naqqoshlik -- T.; «o’situvchi» 1990 8.Manakova V.N. o’zbеk xonadonining badiiy bеzash madaniyati. - T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1989 9.Bulatov S.S. o’zbеk xalq amaliy bеzak san'ati. -- T.; «Mеќnat», 1991 10.Bulatov S.S. Ashurova M.O. Amaliy san'at sissacha luђati. – T.; Qomuslar bosh taqririyati. 1992 11. Abdullaеv N. San'at tarixi. 2t-T.; «San'at» 2001. 12. Bositxonov Z. Xandasiy Naqsh (girix)larning еchimlari. –T.: «Ochiq Jamiyat Instituti Ko’mak Jamqarmasining O’zbеk Vakolatxonasi», 2002 1 3 . Q ulomov K. Ashyolarga badiiy ishlov bеrish. -T.: «Bilim», 2004

O'xshashlar

Sharq miniatura maktablari

Lakli miniatura san'ati

Aylana va boshqa ko'p burchak yuzalariga naqsh yoki miniatura kompozitsiyasi ishlash

Qutichaga tabiat, hayvonot olami va inson qomati aks etgan kompozitsiyalar ishlash

Muskullar haqida ta'limot