Rang Gammasp. Rangtasvirlarda fazoviy xolatlarni aks ettprish. Rang uyg`unligi (kolorit) qonuniyatlari.` rangtasvirning yaxlitligi - Tasviriy san'at - Referatlar

Rang Gammasp. Rangtasvirlarda fazoviy xolatlarni aks ettprish. Rang uyg`unligi (kolorit) qonuniyatlari.` rangtasvirning yaxlitligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. Rang Gammasp. Rangtasvirlarda fazoviy xolatlarni aks ettprish. Rang uyg`unligi (kolorit) qonuniyatlari.` rangtasvirning yaxlitligi. rangtasvirni tashkpl etish, pfodalashda ranglp yog`du, shu`la (r е fl е ks)larning roli. 2. Moybo`yoq rangtasvir texnikasi. Ashyolar: Asos sath, qoplamalar (gruntlar) va ularnp qo`llash, foydalanshp. bo`yoq taxta (iolitra), bo`yoqlar, eritgichlar, mo`yqalamlar va ulardan foydalanish qamda to`g`ri saqlash. parvarish qilish. matoni romga jo`yali qilib torpin va qoplama surtish. «a е ssirovka» va quyuq surtmalar bilan ishlash. 3. Odam boshining rangtasvirini ishlashda hal ^tiladigap o`quv vazpfalari. shaxsii o`xshatib aks etttsrish haqpda. hajmdor shaklni qurish- tasvirlashnpng o`ziga xosliklard. rangtasvprnp har tomonlama ishlab chpqpshda «katta shakl» tushupchasp, unsurlarning ahamiyati 4. Odam boshini rangtasviri ustida ish olib borish bosqichlari. ishni namunali bajarishda akad е mik k е tma-k е tlnknnng, tasvirnya m е todik tarzda bosqichlarga bo`lib olib borishning yo`llari, qondalari va uning ahamiyatli tomonlari 5. Portr е t ranggasviri va kompozitsiya masalalari. Portr е tni mazmunli voq е aband holatlar baxsh etib ishlash yo`llari haqida va «pl е n е r»da portr е t ishlash masalalarp, o`quv vazifagi sifatida bajariladogan portr е t ishlar va ijodiy portr е t o`rtasidago farqlar. Akad е mik portr е t talablari. Ma`lumki t а sviriy san`atning barcha turlarida rang muhim rol o`ynaydi. Rang gammasi d е ganda tasvirlarnn ishlash jara е nida qullanadigan tus va ranglarning uzaro muvofiq k е lishini tushunamiz. Bu holatni quyidagi jonli misol bilan

www.arxiv.uz izoxlasak o`rinlidir, masalan, musiqa san`atidagi ovozlar ma`lum iotalar yordamida b е lgilanadi va foydalaniladi. Ular o`z holicha alohida-alohida, bir-biri bilan uyg`unlashtirilmay chaliisa ma`nosiz, uzuq-yuluq ovozlardan iborat bo`lib qoladi. Agar ma`lum balandlikLa va targibda uyg`unlashtirilib chalinsa yoqimli bo`lib eshitiladi. Ma`noli tasavvurlar, zavq b е rish qudratiga ega bo`ladi. Ularning sifati ovozlar o`rtasidagi vaqt masofasi, ovozlar yo`g`on- ishichkaligiga ham bog`liq. Ravggas nirlarni ishlash jarayoni ham xuddi k е ltirgaya misolimiz kabidir, ya`ni har bir rang va tusning o`z yorkinligi va go`q-ochligi mavjud. Ularpi n е chog`lik bir-birsha mosini topib, o`zaro muvofiq tarzda qo`llasak shunchalik tasvir sifatida aksini bsradi, ma`no tashish quvvatiga ega bo`ls1di. Agar bo`oqlarni tasvir ob` е ktiga zid holda birini juda yorqip, boshqasini nursiz qilib o`zaro bog`liqligiga moslamay ishlatsak, r.nmtasvir ma`nosiz va ta`sirsiz chiqib qoladi. Ranglarniig yorqinlik kuchi va to`q-ochligini xuddi tabiatdagid е k qnlib olish va tasnirlarpi nshlashda qo`llash juda qiyin. Shu sababdav ham ular och[)oq yoki to`qroq gammalarda tasvir ob`oktlariga MOS tarzda, ma`lum sisbatlarda qilib olinadn. Mo`ljaldagn olingan gammaga moslab tasvirning eng to`q va eng och qismlari darajasi ham b е lgilab olinadm. Shupda nshlangap tasvirlar yaxlitlik, qiziqarlilik kasb etadi.Har bir narsa va hodmsa tasvir etilar ekai, unn xuddm aslidagid е k qilib aks etgprish mumkmn emas. Buni ko`pchilik san`at nazariyotchilari va rassomlar, amaliyotchilar doimo ta`kidlab k е ladilar. Z е ro tabiatni gasvirlash undan olingan tasavvurning qay darajadalmgmga bog`liq. Muhimi tabiat ko`rinishi r е alligi tasavvurinp obrazli tarzda ifoda etsa, ishonarli bo`lsa, shuning o`zi kisyuya. O`zb е k rassomlari ichida ham rangga juda e`tiborli munosabatda bo`ladigan, uning go`zal uyg`unligini ifodalab b е ra oladiganlari ko`p. Bunday usta, mahorat egalariga mo`yqalam soxiblaridan M.Nabi е v, R.Ahm е dov, R.Chori е v. V.Burmakin,B.Bobo е v,J.Umarb е kov, A.Mirza е v,A.Ikromjonov, M.Toshmurodov, A.Nuriddinov, O.Qozoqov va boshqalarnyng nomlarini misol qilib k е ltirishimiz mumkin. Ularning ko`plab ajoyib asarlari fikrimizni tasdiqlab turibdi. Ma`lumki tasvir ishlashni rang vositasida ishlash jarayonida atrof-muhit holati muhim ahamiyatga ega. Chunki chizilayotgan ob` е ktga yorug`lik manbai, atrofidagi boshqa buyumlarning ta`siri kuzatiladi. Ular o`z rangi, tusi bilap o`zaro

www.arxiv.uz muvofiq yoki nomuvofiq bo`lishi mumkin. Rassom ana shuiday o`zgarishlarni chuqur anglab, tahlil qilib, so`ng ifoda etishi k е rak. Aks holda tasvir jonsiz, ta`sirsiz chiqib qoladi. Talaba, o`rganayotganlar uchun bunday holatlarni hisobga olib tasvirlashda natyurmortlar juda qo`l k е ladi. Chunki unda buyumlardagi soya-yorug`lar, shu`lalar, rang tuslarinISh` o`yini nfodaviyligi yaqqol ko`rinib turadi. Ular gasvir shaklinp, yorqinligini, yaxlitligini ko`rsatishda xizmat qiladi. Iatyurmortni qanday xonada qo`yilgailigi ham uiing yorug` yoki qorong`uligi, pur d е razadan qay holatda va burchak ostida chushayotgani ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shula («blik») va rapgli shu`la («r е fl е ks») natyurmortdagi d е yarlm barcha pr е dm е tlarda aks etib churadi. Ayniqsa, yaltiroq snrtli narsalar sathida bu yaxshi s е zilib tURadn. Chunki ular yorug`likni yutmaydi, balki yog`dulanib qaytaradi. Nurni o`zida singdirib yuboradigan sirtli narsalarda aks: shu`lalarni ba`zan s е zib olmsh qiyinroq bo`ladi. Ammo ularni talaba ilg`ab olishni va tasvirlashni doimo mashq qilishi korak. Buning uchun har bir o`rganuvchi, rsh rassom o`z bilimini ham iazariy, ham amaliy jihatlarinm kitob, qo`llanmalardan o`qib ranpasvir namunalarini muz е y va ko`rgazma zollarida ko`rib tajriba to`ilashi k е rak. Moybo`yoqda tasvirlarni ishlash rassom uchun ham, endi o`rganayotgan talaba uchun ham juda qiziqarli mashg`ulotdir. Lmmo bu mashg`uLotning jiddiy Qiyinchiliklari ham mavjud bo`lib, u moybo`yoq rangtasvir -g е xnologiyasi bilan ham bog`liq. Chunki moybo`yoq bilan ishlash ma`lum tayyorgarlikni talab etadi. Ularga bo`yoqlarni tailash, ish uchun sath (mato)ni tortib tayyorlash, uni qoplama (grunt) bilan yopish, mo`yqalamlarni tanlash, eritgichlarni tanlab olish kabi zarur tadbirlarni kiritish mumkin. Moybo`yoQ tasvirlar ishlashni o`rganish natyurmortlarni chizib mashq qilish orqali o`zlashtirilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Moybo`yoqli natyurmort ranggasvirini ishlash jarayonining ayrim gomonlarn akvar е l t е xnikasiga o`xshash. Chunki bunda ham avval qalamtasvir chizib olinadi. Agar suvbo`yoqda ishlash uchui tasvir mukammalroq, mayda d е tallari bilan batafsil chizib olinsa, moybo`yokda ishlash uchun esa chizmatasyir umumlashtirilib eng asosiy narsalar aks ettiriladi. Buning sababi moybo`yoqda ishlash jarayonida batafsillik

www.arxiv.uz mo`yqalamda ham bajarilishi mumkinligidandir, Moybo`yoqda biror rangni ochlashtirish uchun unga oq rang k е rakli darajada qo`shiladi. Shunisi ham borki oq. rang qo`shilgach bo`yoqning yorqinligi ma`lum darajada kamayadi. Bupi o`quv mashqlarini bajarish jarayonida albatta hisobga olish lozim. Akvar е l t е xnikasi kabi jihatlardan biri ish jarayonini asosiy uzoq mudda`gli vazifani boshlashdan avval ranglavha, chizmalavhalar ishlab olinishidir. Shunda bo`lajak rangtasvirning asosiy xususiyatlarini tajriba qilib ko`rib o`rganish, asosiy ishda uni qo`llash mumkin bo`ladi. Moybo`yoq tasvirlarini ishlash uchun maxsus ashyolardan foydalaniladp. Ular romga tortib tayyorlab, qoplama tortib olingan (gruntlangan) mato, moybo`yoqlarning k е rakli xillari, bo`yoqtaxta (politra), mo`yqalamlarning turlicha katgalikdagi xillari, «mastixin» va eritgichlardan iboratdir. Romga tortilgan mato qanday tayyorlanganligi tasvir sifatini b е lgilaydigai omillardan biridir d е sak xato bo`lmaydi., Uning qonlamasi (grunti) ikki xil tarzda tayyorlanishi mumkin. Biri moyli qoplama bo`lib u quyidagichadir: 5 foizli е lim (jolatin, baliq yoki duradgorlnk е lymi) arolashmasi shunga t е ng hajmdagm bo`rga qo`shiladi. U bilan mato sathi qoplanadi. Bir marta surtilganlan so`ng qoplama bo`yoq qatlami tayyo[»lab olinadi. U quyidagi tarkibda, ya`pi - maxsus oqartirilgan (ofgobda toblangan) rashtasvir yot, quruq oq bo`yoq kukunidan qo`shib tayyorlangan aralashma bo`ladi, Yog` va kukunning nisbati shunday bo`lish k е rakki u tayyor, maxsus idishga solib chiqariladigan moybo`yoqlardan е uyuq bo`lmasin. Shuida uni b е malol matn» sathiga «mastixii» bilan tokis qilib surgib chiqish mumkin bo`ladi. 1-2 hafta quritilgach g`adir-budir е rlari qumqog`oz bilan yaxshilab t е kislapodi va skipidar aralashtirilgan moyli qoplama yassi, katta mo`yqalam («fl е yts») bilan t е kis qilib bo`yab chiqiladi. Bunday usulla tayyorlanaligan mato 2-3 oy mobaynida o`qitiladi. U saqlangan joy iliq va yorug` bo`lishi shart. « Е limli qoplama» d е b yuritiladigan qoplamaning ikkinchi xili quyidagicha tayyorlanadi. 1 l. Suvda 50-60 gr. j е latin eritiladi va unga 15 gr. glits е rin qo`shiladi. U matoga 1^2 marta surtiladi. Birinchi marta surtilgani qurigach qumqog`oz bilan mato usti t е kislanib olinadi, so`ng ikkinchisi surtiladi. Shundan so`ng е lim aralashmasi bo`r va oq bo`yoq kukuni bilan t е ng nisbatlarda 40 S darajali issiqda eritiladi. Agar uning

www.arxiv.uz garkibi quyuq bo`lib qol1-ud е k bo`lsa, o`Ts1a е lim aralashmasidan qo`shiladi. Bunday qoplama 2-3 marta qavatma-qavat qilib surtiladi. Ular oralig`ida qurishi uchun ma`lum vaqt bo`lishi shart. Qoplamalar yana ma`lum rang tusida ham tayyorlanishi mumkin. Ular ko`proq ijodiy ishlarni bajarishda va kompozitsiya yaratish jarayonlarida qo`l k е ladi. Moybo`yoqda o`quv-mashqlarni bajarishda rang xillaridan ham unumli foydalayaish galab egiladi. Vazifalarni ishlaganda juda ko`p rang xillaridan bilib-bilmay ishlatish yaxshi samara b е rmaydi. Tabiagda е ttita asosiy rang (bo`yoq) borligi ma`lum. Ular qizil, iorag`1ji, sariq, yashil, havo rang, ko`k, binafsha ranglardir. Bo`yoq aralashtiriladigan taxtada (politrada) bo`lishi juda -zarur rang xillari esa qizil, sariq, ko`k bo`yoqdir. Chunki ularni boshqa qolgan asosiy rang-tuslar vositasida hosil qilib bo`lmaydi. Bularning aralashmasidan juda ko`p, .d е yarli barcha ranglarni chiqarish, hosil qilish mumkin. Ulardan hatto qora rang tusini ham topish mumkinligi sir emas. Faqat qaysi rangni bir-biriga qancha miqdorda aralashtirishni bilish kifoya. Buning uchun esa albatta tajriba va uquv bo`lishi k е rak. Shuni ham ta`kiddab o`gish k е rakki tabiatda absolyut oq va absolyut qora ranglar mavjud emas. Ularning barchasi qandaydir bir ^ang tovlanip^ida bo`ladi. Masalan, qoraning jigarrangga, ko`kka, yashilga moyil ekanligini ko`rishimiz mumkin. Oq rangning turli nozik tuslarga moyilligi ham tabiiy. Bunday rang va tuslarning hamda ularning to`q-ochliklarnni tonib tasvirlash uchun moybo`yoqda ishlash t е xnikasi juda qulaydir. Shu imkoniyatlarning k е ngligi bilan u boshqa bo`yoq turlaridan ajralib turadi. Moybo`yoq t е xnikasida rangtasvirlar bajargand.1 mo`yqalamlarning qanday turlari va o`lchamlardagilarini ishlatish ham muhimdir. Ularni tanloy bilish ko`i foyd.1 k е ltiradi. Ma`lumki natyurmortlarni, katga ishlarnn bajarishda yapaloq va dagal mo`yqalamlarni qo`llash ish sifatini, ta`sirchanliginp ta`minlaydn. Moybo`yoqlarga suyultiruvchi, erituvchi vositalar qo`shno ishlatiladi. Ular moyli va moyi kamaytirilgan bo`lnshp mumkin. Moyliroki bo`yoqni s е kin qurishi uchun yaxshi vosita bo`lib, u bila;t foydalanilgan paytda ranggasvir s е kin quriydi. Shu sababli

www.arxiv.uz uaoq muddatda bajariladig`ap tasvirlarni ishlashda qulaylpk yaratadi. Bunday eritgichlargn ba`zan lak ham aralashtirib ishlatilitim mumkpn, shundai qilinganda ishning bo`yoq qatlami t е zroq quriydi va bo`yoqnipg moyi matoga shimilib k е tishining oldi olinadi. Shuni ham ta`kidlab o`tish k е rakki, moybo`yoq t е xnikasida rang qoriladigap maxsus taxtacha (politrl)pipg yuzasid.1 bo`yoqlarni qanday joylashtnrish masalasi ham mux,im. Und.1 bo`yoqlar issiq-«:oiuq ranglarga ajratib, shu bplan birga to`q-ochligiga qarab ajratib joylapggirnlishi mumkin. Oq bo`yoq odatda o`rtada ski ranglar qatornning boshlanishida bo`ladm Agar har safar bir xil joylari turli, rassom shunga o`rganadi va k е rakli bo`yoqni darrov topib ishlatnsh imkoniyatiga ega bo`ladi. Monbo`yoqda tasvirlar gpilashnmng juda ko`p urganilishp k е rak bo`lgan tomonlari bor. Ularnmng barchasi ko`n mashk, qilish orqali o`rganib olish imkonipi b е radi. Tajrnb.1 nazariy va amaliy tomondan muntazam mashq qilish natijasida oshadi. Bunda maxsus adabnyoglarni mutolaa qilish ham yaxshi yordam b е ruvchi vositalir. Odam tasvirini ishlash rassomdan ko`pdan-ko`p bilim talab qiladi. Bunday talablar o`qish o`rganish ham nazariy, ham amaliy tajribalar to`plashni, ularni ishda qo`llay bilishni taqozo ztadi. Odam boshi va taiasini rangtasvirini ishlashdan avval natyurmortlarni puxta ishlashpi o`rganib olingan bo`lish k е rak. Aks holda yaxshi natijalarga erishish mushkul bo`ladi. Odam boshi tasvirini ishlashni bir-biri bilan uzviy bogliq holdagi bir n е chta bosqichlarga bo`lish mumkin. Ular quyidagilardir: 1.Bosh tasvirini «grizayl» t е xnikasida bajarish. 2.Bosh tasvirini kunduzgi yorug`lik sharoiti muhitida tasvirlash. 3.Bosh tasvirini sun`iy yoritilgai holatini aks ettirish. 4.Bosh rangtasvirini ochiq havoda «pl е n е r»da tasvirlash. Ma`lumki ilgarigi ma`ruzalarda aytib o`tilganid е k tasvir ishlashda chizilayotgan narsaning tusi (ton)ni to`g`ri aks ettirish, shunga muvofiq rangini b е rish muhim ahamiyatga ega. Bosh tasvirini ishlash mashqlarida ham bu asosiy narsadir.- Buning uchun avval tasvirni to`q- ochligini, shakl xususiyatlarini topib tasvirlashni o`rganib olish k е rak. Bunda grizayl t е xnikasida mashq-ishni bajarishga to`g`ri k е ladi. Chunki shunday qilinganda boshni

www.arxiv.uz hajmdorligi, shaklini yuzaga chiqarishni o`rganish qulaydir. Undan tashqari bitta rang tusi bilan tasvir ishlanganda ko`proq buyumning (natyurmortda), boshning (portr е tda) shakliga va hajmini ko`rsatishga ko`proq e`tibor b е rish mumkin bo`ladi. Chunki rang tovlanishlari, jilvadorligi bunda ikkinchi darajali hisoblanib turadi. Bunday holda mo`iqalam ishlatish t е xnikasi usullarini ham ma`lum darajada takomillashtirib olish imkoni tug`iladi. Bosh tasvirini o`rganish odatdagid е k chizila е tgan shaxsning o`ziga xos tomonlarini «tadqiq etish»dan boshlanadi. Buning uchun avval qalamchizmalar, bir n е chta kisqa-kisqa muddatli ranglavhalar bojariladi. Bista rangda, ko`pincha jigarrang «mars»ni yoki qora rangni oq bilan qo`shib ishlanadigan tasvirda odam boshining shakl, to`q-ochlik munosabatlari, fonga nisbatan qanday yaxlitlikda ko`rinishi, undagi asosiy qismlarning tarxi b е lgilab olinadi. Ana shunday yordamchi ish bajarilgach asosiy vazifani boshlab, batafsil tasvirni ishlashga o`tish maqsadga muvofiqdir. Uzoq muddatli tasvirda esa har bir mayda unsur ham e`tiborga olinib aniq ishlanadi. Tasvirni bajarganda mo`yqalamning yapalog`idan foydalanilishi har bir sathni bo`lib-bo`lib, shakliga mos ravishda bo`rtgirib aks ettirish imkonini b е radi. Chunki mo`yqalam shakl yo`nalishi bo`yicha ishlatiladi. Surtmalar har bir bo`lakni ifodalaydi. Bosh tasvirini ishlashda uning atrof muhitdagi holatiga ham jiddiy e`tibor b е rish k е rak. Chunki uning ko`rinishiga atrofdagi barcha narsalar ma`lum darajada o`z ta`sirini ko`rsatadi. Tasvirni yuzaga chiqarishda ayniqsa orqa tomon (fon)ning o`rni kattadir. Chunki chizilayotgan bosh unga pisbatap to`q yoki och bo`lib «siluet»da kurinadi. Shu sababli qo`yylmani ikki xil holatda, ya`ni ochiq va to`q tusli ortlik (fon) bilan ishlab mashq qilish yaxshi samara b е radi. Tasvirlanayotgan bosh to`rridan yoki yon tomondan «ritilsa undagi har bir bo`lak (d е tal). bo`rtib ko`rinadi va shunda uni yaxlit tasvirini ishlan! qulay bo`ladi. Avval katsh sakl tus (ton) munosabatlari yaxlit qilib olingach maydts Zo`laklar ham batafsil ishlanadi. Bunda albatta soya-yorug`, aks shu`la (r е fl е ks)larga e`tibor b е rilishi, o`xshatib o`z o`rnida gasvirlanishi zarur. «Grizayl» vazifani bajarga е da boshni sun`iy yorug`lik manba`i bilan е ritish yaxshi samara b е radi. Shunday qilinganda chizilayotgan ob` е kt aniq, tiniq ko`rinib turadi. X,ajmi yaxshi anglashiladi. Boshning

www.arxiv.uz shaklini ko`rsatishni uning soya joyidan boshlangani ma`qul, shunda tasvirni yaxlit ishlash imkoniyati paydo bo`ladi. So`ag yarimsoya r е fl е -kslarga o`tish mumkip. Avval fonni to`liq ishlab olgach, k е yin boshni tasvirlash yaramaydi. Ikkalasinp birvarakay t е ng qilib olib borgak yaxshi. Shunda tasvirni yaxlit qilib ko`rsatish oson bo`ladi. Boshni asosiy «siluet»ini topib soya-yorug`iii lo`nda qilib olingach mayda unsurlarga ham o`tish, ularni ma`lum darajada batafsil ishlash mumkin. «Grizayl» vazifani ishlab tajriba orttirilgach rangda ham mashqlar bajarish mumkin. Bu holatda barcha rang tuslaridan unumli foydalaniladi. Rang jilvalarini mukammal o`rgaiish ishida mashq-vazifani tashqarida, ochiq qavoda, ya`ni «"pl е i е r» sharoityda bajarish yaxshi natija b е radi. Bunday ishni talaba uy ishi sifatida doimo ado etib turishi uning tajribasi ortishiga omil bo`ladi. Odam. boshi rashtasviripi ishlash «grizayl» t е xnikasivi o`zlashtirib olingandan k е yingi muhim qismlardandir. Ma`lumki tasvir ishlash xoh u qalamtasvir bo`lsin, xoh ranggasvir bo`lsin, akad е mik usulda shartl!! bosqichlarga bo`lib olib boriladi. Bunday bir-biri bila!; uzviy bog`liq holda, m е todik k е tma-kyotlikda faoliyat yuritish o`quv- mashq vazifani muvaffaqiyatli bajarishning omili bo`lib xizmat qiladi. Bosh rangtasvirini ishlash albatta bir n е chta yordamchi qalamlavhalar ishlab ko`rish, joy tanlash, qiyofachi boshinin; o`ziga xos shakliy xususiyatlarini o`rganishdan boshlanadi Ulardan unumli foydalangan holda matoga boshnin! qalamtasviri chiziladi. Qo`yilmaning rangdagi ko`rinishi qanday ekanligini ham bir-n е chta kichik ran[-lavhalar ishlab ko`rish orqali tushuniladi. Bunda uning soya-yorug`lik munosabatlari, rang xususiyatlari, yaxlitligi, katta shaklni b е lgilab tusini ortiq(fon)ga nisbati qandayligi aniqlab olinadi. Ana shu tayyorlab, sinchkovlik bilan mashq qilnb ko`rilgan qalam va rangli lavhalar yordamida asosiy vazifo-akad е mik ish mufassal bajarilishiga ershniladi. O`quv-mashq vazifa quyidagi tartibda olib boriladi: 1. Bosh va kiyim qismlarining yoruklik va soyasining fonga nisbatan yaxlitligshsh katga shaklini topish. 2. Shaklni qismma-qism barcha bo`laklarini o`rganib, batafsil aks ettirib chiqish.

www.arxiv.uz 3. Umumlashtirish va tasv1fpi gus-rang hamda tuzilish «konstruktiv» jihatlarini yaxlit ko`rinish holatiga olib k е lish. Yuqorida k е ltirib o`tganimiz uch bosqichdan birinchists avvalgi amaliy vazifalarni bajarish paytida ancha-muncha o`zlashtirib olingan bo`lganligi sababli oson bajariladi. K е yingi ikki bosqich esa endigi bo`ladigan mashg`ulotlyar natijasida o`rganilishi ko`zda tutilgan. Ikkinchi bosqichla asosan boshning barcha muhim hisoblanuvchi qismlari alohida-alohida sinchiklab, hajmi va shaklini chuqur tahlil qilgan holDA iloji boricha batafsil ishlab chiqiladi. Ammo batafsillik umumiy katta shaklga va katta rang umumlashmalariga putur е tkazmasligi k е rak. X,ar bir kichik uisur rangi hamda shakli ishlanar ekan uning katta hajmga va umumiy rang gammasiga nisbati e`tiborda ushlab turilishi zarur shartlardan biridir. Bosh tasviri mayda qismlarini, ayiiqsa ko`z, qosh, burun, og`iz, quloq kabilarni aks ettirish jarayoni juda nozik va ko`p m е hnat talab etadigan ishdir. Ularni tasvirlaganda ko`p narsolarni aql va tajriba bilan hal qilish k е rak. Masalan, ba`zi uquvi kam talabalar ko`z, qosh, burun, ogizni chiziqlar bilan ifodalab qo`ya qoladilar, ularning o`z shakli, hajmi mavjud ekanligiga chuqur e`tibor b е rmaydilar. Vaholanki, har bir shaklning bo`rtib soya-yorug`ga ega bo`lib, hajmi rangi o`zgacha ekanligini s е zib oliga qiyin emas. Buning uchun ularni o`zaro farqlarini solishtirib aniqlash va o`xshatib aks ettirish mumkin. Bunda ularning rangidagi farqlarni ham mustasno qilish k е rak emas. Boshning ortlikka nisbati uning rangi, to`q yoki ochroq tusga ega ekanligini to`g`ri, aniq topib tasvyrlash ishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Upda boshning har bir qismi batafsil ishlanishiga qaramay umumiy ko`rinishi yaxlit Qabul qilinishiga erishish taqozo etiladi. Shunday hollar ham uchraydiki, unda talaba tasvir etilayotgan bosh tasviridagi soya-yorug`liklarni to`gri ishlamay juda to`q yoki och qilib qo`yadi. Shu`lolarni ham ortiqcha bo`rttirib, е rkinlashtirib yuborib umumiY rang-gus yaxlitligiga iutur ^gkazadi. Vaholanki aks shu`lalar (r е fl е kslar) sonning ichida, uning tarkibida bo`lishi k е rak. Ularni o`ta bo`rttirib yuborish soya qismining maydalashib k е tishiga sabab bo`ladi. Ishni umumlashtirish bosqichida barcha maydalab, batafsil tasoir etilgan qismlar

www.arxiv.uz «katta shakl»ga bo`ysuidirilishiga alohida urku b е rilishi talab qilinadi. Umumlashtirilganda taniqli p е dagog-rassom P.Chistyakov ta`biri bilan aytganda «...ko`zni bor aniqligi bilan ongli qilib tasvirlash k е rak, burun va ashshsh b е malolroq ishlash lozim, boshqolari esa umumlashib ko`rinsa ham bo`ladi». Bosh tasvirini ishlaganda uning qanday ko`rinishiga ta`sir etuvchi kompozitsiya markaziga ham ko`i narsa bog`liq. KompozitsIYa yaxshi topilgan va u tus, rang, to`q- е rug` munoozbatlari bilan yuzaga chiqarilgan bo`lsa, mashq-vazifa ijobiy natija b е rishi aniq. Shuni ham ta`kiddash k е rakki, mashqlar faqat auditoriyadagi ishlar bilan ch е klanmasligi k е rak. Uy ishlarini t е z-t е z va qunt bilan ado etish talaba bilimi va tajribasini oshiryshning muhim omilidir. Ma`lumki odam qiyofasini ishlash tasviriy е an`at-sohasining eng murakkab qismidir. Bu vazifani uddalash juda ko`p nazariy va amaliy ishlarni jo`yali, qonun- qoidali qilib ado etishni talab etadi. Portr е tga, ayniqsa ijodiy portr е tga odam boshini yaxshi tasvirlashni o`rganib olingach, kirishiladi. Chunki portr е tda odamning nafaqat boshi, yuch qismi, balki uning bo`yni. gapdasi, ba`zida esa butui gavdasts aks ettiriladi. Portr е t ishlashda komdozitsiya yaratishning barcha muhim qonun-qoidalarini ham mukammal, atroflichch bilish talab etiladi. Portr е t oddiy, murakkab k е ig ma`no tashuvchi, voq е ani aks ettiruvchi bo`lishi bilan bir-biridan ajralib turadi R е spublikamizda ijod qilayotgan ko`plab ra е somlar orasid.1 portr е t ustalari ham bor. Ular qatorida L.Lbdulla е ts, R.Ahm е dov, N.Qo`zibo е v. V.Burmakin, B.Bobo е v, R.Chori е n, L.Ikromjonov, M.Nuriddinov, S.Rahm е tov va boshqko`plarni sanab o`tishimiz mumkin. Mamlakatamizning edts taniqli, mahoratli portr е tchi rassomi esa. albatga Abdulhak, Lbdullaov d е b e`tirof etsak o`rinli bo`ladi. Chunki bu musavvir o`zb е k iortr е tchiligi san`atiga ulkan muvaffaqiyatlar k е ltirgan ipsondir. Ma`lumki M.Nabi е g. ham portr е t san`ati namunalarini juda ko`pini yaratgap rassomdir. Musavvirniig «Amir Tomur» iortr е t asari vp «Bobur portr е ti», «Abu Rayhon B е runiy portr е tl`` ko`pchilikka ma`lum ajoyib asarlardir d е sak yanglishmaymiz. Akad е mik yo`nalishdagi portr е tni ishlashning o`z

www.arxiv.uz qonun qoidalari bor. Ular o`quv-mashq ishi ekanligi, qatii m е `zonlar doirasida, m е todik izchillik asosil`1 bajarilishini bilamiz. Lmmo uning barcha talablariga muvofiq ish olib borish apcha murakkabdir. Buning uchun talaba ko`p mashq qilishi hamda nazariy bilimlar bilap qurollanishi k е rak. Portr е t mashq vazifa sifatida ishlanayotgan bo`lsada, «yaga alohida talabchanlik bilan yondoshish zarur. Chizilayotgan dppiniyag qiyofasini o`xshatish eng muhim ishdir. Bu masalani ijobiy hal etish kompozitsiya, tasvir rang xususiyatlari, o`ziga xos xususiyatli shaxsga aloqador b е lgilarni topa va aks ettira bilish bilan bog`liqdir. Uquv- mavtq uchun ko`rinishi qiziqarli, yuz tuzilishlari ifodali, paigi ham chiroyli ko`rinishga ega bo`lgan kishi tanlanishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Odatda portr е tning qo`l tasviri bilan birga ishlanadigan xili (tors), butun gavda to`liq aks ettiriladigan, hamda xonadagi boshqa uy jiqozlari bilan bog`liq holda voq е abandlik kasb etuvchi kompozitsiyaviy turlari mavjud. Ular qanday sharoitda, qanday atrof-muhitda ishlanishi taspir ma`no-mohiyatini b е lgilaydi. Akad е mik portr е t albatga bosqichma-bosqich, barcha qo`yilgan talablarga amal qilingan tarzda bajariladi. Uni ishlashdan avval qo`yilma yaxshilab tahlil qilinddi. Ranglavha, kichik qalamchizgilar qilinadi. Ular yordamida bo`lajak asosiy portr е t rangtasvirining tarxlari kompozitsiya qonun-qoidaLariga muvofiq topiladi. Bosqichma-bosqich ishlash esa, umumiydan xususiyga, so`ng esa yana umumlashtirishga asoslangan holda tartibli qilib olib boriladi. Ishni sifatli olib borishda rangtasvir t е xnologiyasiga to`liq amal qidinsa tasvir mazmundorligiga erishish е ngil k е chadi. Shuni ham ta`kidlab o`tish k е rakki, portr е tga qo`yiladigan eng aso е iy talablardan biri uning tasvir etilayotgan shaxsga o`xshashi k е rakligi masalasidir. Bu jihatni amalga oshirishda aks ettirilayotgai kishi-qi е fachining o`ziga xos f е `l-atvorini s е zib uni ifoda etish mUhimdir. Qiyofachining shu sifatlari uning bosh shakl guzilishida, ko`z, qosh, burun, og`iz, yonoq, iyak, p е shona, ™chlaridan s е zilib turishi ma`lum. Ularni shakllari, glarini tabiiy ko`rinishiga yaqin qilib olish ancha `-inchkovlikni talab etadi. Portr е tda chizilayotgan kishi kayfiyati, ruhiy holatiga alohida ahamiyat b е rilishi k е rak. Chunki portr е tda bu juda katta rol o`ynaydi. Kompozitsiya mazmunining n е chog`li е chim topishi shunga bog`liq.

www.arxiv.uz Ma`lumki qiyofachi qanday holatda (o`tirgan yoki tik), qanday muhitda (xona ichida yoki tashqarida) tasvir etilayotganiga alohida e`tiborni qaratish lozyam. Chunki shunga muvofiq uning rang е chimi hal etiladi. Ta`sirchanlign, ko`rimliligi shunga yarasha aks etadi. Portr е t ishlashni o`rgaiishning eng zarur sharti talabalarning uy vazifasi sifatida ko`proq mashqlar bajarishi bilan b е lgilanadi. Iloji boricha qiyofachilariing yoshlari, ko`rinishlari, jinslari turlicha bo`lishi, ular xona ichida, tashqarida ochiq havo sharoigida turli tuman fonlar bilan ishlanishi zarur. Portr е tda chizilayotgan odamlarning kiyim-k е chaklari, bosh kiyimlari, qo`lidagi yoki yonidagi buyumlar ham ma`lum darajada ahamiyatlidir. Ular komiozntsiyaii boyitib, ish mazmuniga mazmun, voq е abandlik bag`ishlaShI mumkin Odam gavdasi, badanini rangtasvirini ishlash eng murakkab vazifalardan hisoblanadi. Chunki kiyim ichida turadigan quyoshda qorayib rang olmagan odam t е risi juda nozik rang tuslarida bo`ladi. Uni tasvirlash, rang-tusini o`xshatib ifodalash ancha qiyindir. Odam gavdasini har xil ko`rinishlarini turli vaziyatlarda aks etshrish inson tanasi tuzilishi, anatomiyasi, o`ziga xos itkl-shamoyilini o`rganishni, plastik е chimini topishni taqozo etadi. Shuning uchun chizilayotgan odam k е ksami, yoshmi gavdasining konstruktiv tuzilishini avvalo qalamsuratini chizib o`rganilishi k е rak. Buning uchun mayda qalam chizmalar, ranglavhalar bajarish, shakl va rang-tus munosabatlarini tahlil qilib o`rganish lozim. Shundan so`ng` eng maqbul, chiroyli, ko`zga yaxshi tashlanadigan joydan turib tasvirni matoga tushirish boshlanadi. Unda gavdaning sathda joylashishi kompozitsiya tomonlari puxta o`ylab chiziladi. Rangda ishlaganda katta shakl, rang uyg`unligiga ham alohida z`tibor bilan qaralishi, mutanosiblik barcha narsada o`z aksini topishi" k е rak. Ular esyo gavdanipg har bir bo`lagi rangn, soya yorug`ligida namoyon etiladi. Odam gavdasi uning soya va yorug joylarini yaxlit qilib ham tus, ham rang jihatidan ishlab chiqishdan boshlanib, hajmni ko`rsatishga yordam b е ruvchi unsurlar- yarimsoya va aks shu`lalarni b е lgilash bilan davom ettiriladi, bunda rang koloriti ham muvofiq tarzda ko`rsatiladi. Ayniqsa gavdaning qorin va b е l qismlari rang jihatidan juda murakkab, nozik tovlanishli tuslarga egaligi bilan ajralib turadi. Ularni «nyuans»lar yordamida ishlash mumkin. Bunda ham tus, ham ^rang o`zgarishlarining

www.arxiv.uz salgina farqi ham hisobga olinadi. Odam tanasi agar kiyim bilan tasvirlanayotgan bo`lsa, kiyim gapa qismlari shakliga monand burmalar hosil qilib turishi hisobga olib ishlanadi. Aks holda uniyg tagidagi badan s е zilmaydi va tana plastikasi Buzulib ko`rinadi. Buning uchun avvaldan matolarning qanday burmalanib turishi, natyurmortlar ishlash jarayonlarida ham yaxshi o`zlashtirib olingani qo`l k е ladi. Ilgarigi ma`ruzalarda biz odam boshi va yuzini qanday ishlash k е rakligi ustida to`xtalgan edik. Gavda tasvirini bajarganda odamning bosh va yuz qismlari bo`yin va boshqa a`zolar bilan birgalikda, uzviyliqda tasvirlanadi. Shu tomoniga alohida e`tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki ularni plastik va qurilish jihatidan bog`lab ifoda ztish ancha murakkab bo`lib, sa`y-harakatlar talab qiladigan mashg`ulotdir. Inson gavdasini rangtasvirini qay yo`sinda, qanday ko`rinishda ishlamang unda albatta qo`l tasvirining o`rni kattadir. Chunki qo`l harakatlari, turish holati orqali gavda, inson tanasi vaziyatlari, harakatli holatlari yaqqol bo`rtib ko`rinadi. Qo`l yaxshi aks ettirilsa tasvir e`tiborli va to`kis ko`rinish kasb etadi. Kiyimli portr е tda qo`l tasviri hatto insonning «ikkinchi yuzi» d е b ham atalishi b е jiz emas. U orqali inson kayfiyati, uning ichki ruhiy k е chinmalari ham bo`rttirib ko`rsatilishi mumkin. Shuning uchui qo`lga ikkinchi portr е t sifatida qarab, xuddi inson yuzini qanday e`tibor bilan ishlansa uni ham shunday diqqat bilan tasvirlamoq k е rak. Rangtasvir ishlashning nozik tomonlari ko`p. Ulardan biri turli sirtlarni ifodali tasvirlash masalasidir. Chunki natyurmortda ham, odam tasvirini bajarganda ham chizilayotgan narsalarning moddiy ekanligini ko`rsatish muhim hisoblanadi. Buyumlarning tasvirdagi moddiyligi, qanday ashyodan yasalgani yoki tarkib topgani avvalambor uning soya-yorukligini aks ettirish vositasida ko`rsatiladi. Turli mag е riallardan yasalgan buyumlar sirtining o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan farklanib turadilar. Mas.alan, silindrik shakldagi buyum o`zining soya-yorug` hamda yarimsoya va aks shu`lalarining bir-biriga silliq ko`rinishda o`tishi sababli ajralib turishi bilan xususiyatlidir. Xuddi shunday shakl-shamoyilga ega bo`lgan shisha idishda esa soya bilap yorug qismi, yarimsoyalar ch е garasi yaxshi s е zilmaydi. Uning shaklini faqat yiltirab turgan shu`la (blik) va aks shula (r е fl е ks)lar bo`rttirib ko`rsatishi mumkin. M е talldan yasalgan buyumlarda ham shunday holatni ko`rishimiz mumkin, Agar

www.arxiv.uz narsalarning xuddi ana shu xususiyatlarini qalamtasvir yoki rangtasvir yordamida o`xshatib tasvirlasak ularning qanday ashyodan ekanligi (mat е riali) s е ziladi. Masalan, m е taldan, shishadan, yoochdan, gipsdan va hokazo narsalardan tayyorlanganligi tasvirdan bilinib turadi. Narsaning qanday ashyodan ekanligi tasvirning tarxi, rapgi, tusining to`q е ki ochligi bilan ham ajralib turadi. Ular naturaga, asliga har tomonlama o`xshatnb, mutanosib qilib olingaya bo`lsa shunday sifatga ega bo`ladi. Inson tanasi, boshi, qo`l, o е g`i va boshqa a`zolarini gasvirlash paytida ayniqsa kiyim- k е chagi, bosh kiyimi va boshqalarning sirti ko`rinishi aslidagid е k o`xshab chiqishn uchun ular- ham rang, tusi xususiyatlari bilan to`liq aks ettirilishi k е rax. Inson tanasi tasvirlash uchun juda murakkab ob` е ktdir. Shu sababli u boshqa narsalarga qaraganda alohida mas`uliyat bilan, har-xil t е xnik imkoniyatlarni qo`llab ishlanadi. Masalan, yuzdagi va badanning boshqa joylari sirtida ko`p farqlar bor. Yuz dag`alroq bo`lsa bo`yin va b е l qismlari nozik rang tuslarida ko`rinadi, shunga yarasha tasvirlanadi. Odamnipg kiyimsiz, yalang`och gavdasi, badanini rashtasvirda aks ettirish ancha qiyin ish. Bu o`quv - akad е mik vazifani bajarish tasvir ishlashning d е yarli barcha yordamchi bosqnchlarini o`tilgach amalga oshiriladi. Yalang`och tanani tasvirlashda uning tayyorgarlik bosqichi, ranglavhalar chizish katga ahamiyatga ega. Chunki unda talabaning quyilmadan olgan ilk tasavvuri, taassurotlari mujassam bo`lishi ma`lum. Ranglavhalar ham o`z navbatida qalamtasvir, t е zkor chizgilar amalga oshirilgach ishlanadi. Ular ko`pincha kartonlarga ishlanishi mumkin. Bunday mashqlar paytida tasvir etilayotgai odam qiyofasidagi umumiy plastik va rangga oid jihatlar, shu bilan birga yaxlitlik masalalari t е zkorlikda hal etilib bajariladi. Ma`lumki ranglavha uncha ko`p muddatda bajarilmaydi, eng ko`pida bir, ba`zan esa ikki s е ans ishlanishi mumknn. Ana shunda odam qiyofasining asosiy rang-tusi, shakl xususiyatlari ishlab olinib ifodali Ma-lumki, odam xona ichida, int е r` е rda bo`lganda u va undan har xil masofada joylashgan narsalar yoki boshqa odamlarning qiyofasi muhit holatiga muvofiq o`zgarib ko`rinadi. Bunda tasvirni tasvir ob` е kti uzoq yoki yaqin masofada joylashganligiga qarab planlarga ajratib aks ettirish yo`li qulaydir. Bunday ish o`quv quyilmasida ikki kishidan iborat kompozitsiyaviy vazifani ishlash talab qilinganda amalga oshiriladi. Murakkab kompozitsiyali, mavzuli voq е aband quyilmalarni tasvirlaganda xona

www.arxiv.uz ichidagi yorug`lik qanday holatda ekanligi muhim rol o`ynaydi. Chunki chizilayotgan paytda tasvir ob` е ktining asosiy qismlari bo`rtgirib ko`rsatilishi, asosiy narsalar yuzaga chiqarilishi, zarur emaslari esa xiraroq aks ettirilib uzoqlashtirilishi talab qilinadi. Shunday muhit holatlarini ko`rsatish albatta rang-tuslarni ustalik bilan ishlatishni, tajribani taqozo etadi. Ranglar majmuining o`zaro uyg`unlikda tiniq-yorqin yoki xira, tuslari so`nik qilib tasvirlash orqali ham mavzu mohiyatini, mazmunini ochib ko`rsatish mumkin. Bu holda raiglar gammasiga, uning ma`nodorligiga alohida e`tibor qaratiladi va uning «kaliti» topib qo`llanadi. Ma`lumki, int е r е rda tashkil qilingan quyilmani ishlaganda uning kompozitsiya markazini topib, o`quv quyilma ifodaviyligini yanada yaxshi qilib ta`minlash mumkin. Bunda kompozitsiya markaziga urg`u b е ruvchi rang va tus munosabatlariga murojaat etiladi. Ular bo`rttirib tasvirlanadi. Xulosa qilib aytganda, tasviriy vositalar, imkoniyatlar juda ko`p faqat ularni o`z o`rnida ustalik bilan qo`llashni bilish k е rak. Mahoratni, nazariy va amaliy bilimlarni oshirish uchun ko`p mashq qilish, izlanish, m е hnatdan qochmaslik k е rak. Shunda ham o`quv mashqlar, ham ijodiy ishlar sifati kafolatlanadi. Bugungi talaba ertaga nafaqat yaxshi mutaxassis rassom-p е dagog balki ijodkor-musavvir bo`lib е tishar, bu esa uning intilishlariga, harakatiga bog`liq. Muhimi, talaba o`z o`qituvchisi tomonidan qo`yilgan har bir vazifani to`liq va b е kamu-ko`st, vijdonan bajarishi lozim.

O'xshashlar

Rang gammasi. Rangtasvirlarda fazoviy xolatlarni aks ettirish. Rang uyg`unligi (kolorit) qonuniyatlari. Rangtasvirning yaxlitligi

Natyurmortning tusli tasvirlanishi (grizayl)

Rangtasvir o`qitishning nazariy asoslari

Kartina yaratishning tasviriy imkoniyatlari

Rangning xususiyatlari. Akvarelda ishlash texnologiyasi va usullari.