O`rta Osiyo milliy naqshlaridan nusha olish

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1229.5 KB

Ko'chirib olish

O`rta Osiyo milliy naqshlaridan nusha olish Reja: 1. O`rta Osiyo milliy naqsh namunalaridan tanlash. 2. Naqqoshlik san’atining rivojlanish tarixi. 3. Naqsh turlari. 4. Naqsh elementlari va ularning turlari. 5. Stilizatsiya va uning o`ziga xos tomonlari. 6. Naqqoshlikda ritm, simmetriya, joylashtirish, taqsi. 7. Naqsh tuzish usullari. 8. O`simliksimon va geometrik naqshlar.

O`rta Osiyo milliy naqshlaridan nusha olish. O`tmishda badiiy naqqoshlik me’morchilik bilan chambarchas bog`liq bo`lgan. U ikki turga bo`lingan: yog`ochga va alebastr suvoq ustiga ishlangan naqshlar. Ilgarilari ham devorlar sathi, shift va karnizlar naqshlangan. Bunday naqshlar tuxum va yelim aralashtirilgan suvli buyoqlar bilan ishlangan. Yorqin, sof tonli, bir-biridan keskin ajraladigan buyoqlardan foydalanilgan. Hozir ham devorlarga ishlangan naqshlarda o`tmishning sevimli bezaklari-guldondagi ko`rkam guldastalar, egilgan majnuntol va hokazolar ko`proq ifodalanmoqda. Yog`ochlardagi naqshlar odatda yaxshi saqlanmaydi. Chunki yog`och tez chiriydi va shunga ko`ra ushbu san’atning qadimiy namunalari aksari hollarda bizga yetib kelmagan. Lekin uning qadimiy an’analaridagi yuksak mahoratga misol sifatida Samarqanddagi qadimiy Hazrati Xizr masjidi va Buxorodagi XVI asrga mansub Balandmachit shiftlariga ishlangan ajoyib naqshlarni ko`rsatish kifoyadir. Xiva, Qo`qon, Buxoro xonliklari davrida xalq amaliy san’ati ustalari shu shaharlarga va Samarqandgayig`ila boshladilar. XIX asr arxitektura yodgorliklarini kuzatsak, ko`p hollarda ular bir xil uslubda yaratilganligini ko`ramiz. Chunki o`sha vaqtlari naqqoshlar axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma bo`yicha boshqa shaharlarga borib binolarni bezatar edilar. Ko`pincha Farg`ona va Buxoro naqqoshlari Samarqandga, Qo`qon, Marg`ilon ustalari Toshkentga kelib ko`pgina binolarni bezatar edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarining yanada rivojlanishiga o`ziga xos kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishga katta rol o`ynadi. Lekin bu naqshlar bir-biriga o`xshasada, har bir shahar va har bir ustaning o`ziga xos rang koloriti, uslubi va kompozitsiyasi jihatidan farq qiladi. Agar biz XX asr orasida yaratilgan va ishlangan naqshlarni kuzatsak, har bir tuman va viloyatni o`ziga xos naqqoshlik maktablari yaratilganligini ko`ramiz. Farg`ona naqqoshlik maktabi. Farg`ona naqshi Xo`jand, Marg`ilon, Qo`qon, Farg`ona, Andijon, Namangan, Chust, Quva, Oltiariq va Rishton shaharlarida vujudga kelgan uslublardan iborat. XIX asr va XX asr boshlariga mansub bo`lgan naqshlar ko`plab osori atiqalarda saqlanib qolgan. Qo`qondagi Madalixon dahasi va dexai Shoxon, Xudoyorxon o`rdasidagi va boshqa naqshlar o`ziga xos ko`rinishga ega bo`lsada, Farg`ona

naqshlarida ko`proq Buxoro, Xiva naqshlarining ta’siri bor. Lekin Farg`ona vodiysida o`ziga xos naqqoshlik maktabi rivoj topgan edi. Farg`ona naqqoshlari girix, o`simliksimon (islimiy) va gulli girix naqshlarini bezaklarda qo`llaganlar. Kompozitsiyalarning simmetriyali bo`lish prinsipiga amal qilganlar. U boshqa naqqoshlik maktablaridan naqshlarining tabiatga juda yaqinligi, erkin ishlanishi, ranglarining kontrastligi bilan farqlangan. Bulardan tashqari Farg`ona naqshlarida tabiatdagi gul, barg, g`uncha va boshqalardan to`g`ridan-to`g`ri foydalanilgan. Chunonchi Farg`ona naqshlariga qarasak, pista gul, anor, atirgul, majnuntol, bodomgul va boshqalarni ko`rishimiz mumkin. Farg`ona vodiylaridagi naqsh kompozitsiyalarning tabiatga juda yaqinligi Toshkent, Xiva va Samarqand naqshlaridan ajralib turadi. Farg`onada naqqoshlar chetlari chiroyli qilib, ichiga islimiy shakl tushirilgan qizil, yashil bo`yoqlar bilan turunjni afzal ko`radi . Toshkent naqqoshlik maktabi. Toshkent naqshlari o`zining nafisligi va ranglarning bir-biriga asta-sekin o`tishi, aniq bir koloritga qat’iy rioya qilinishi, geometrik va o`simliksimon naqshlarning ko`p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar ko`pincha yashil gammada ishlanadi. O`simliksimon naqshlardan oygul, paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elementlar aniq stillashtirilgan. Murakkab geometrik naqshlar ishlanadi. Naqqosh ustalardan Jalil Hakimov, Toxir To`xtaxo`jayev, Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raufov, Anvar

Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar Toshkent naqqoshlik maktabining asoschilaridirlar. Xiva naqqoshlik maktabi. Xiva naqshi Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Buxoro naqshidan tubdan farq qiladi. Rangi jihatidan kelsak, naqshlarning umumiy rangi ko`pincha havorang koloritda ishlanadi. Ranglar kam ishlatilsada, o`ziga kos ko`rkamlikka ega. Xiva naqshida asosan zangori va yashil ranglar juda ko`p ishlatiladi. Xorazm naqshlari butun yuzani geometrik naqshlar bilan to`ldirib moviy va yashil buyoq berishni yaxshi ko`rganlar. Kompozitsiyada naqshlarning tuzatilishiga qaraganda, asosan novda spiralsimon aylanib-aylanib murakkab naqshlar hosil qiladi. Islimiy naqsh kompozitsiyada novda, margula, shukufta, barg, no`xat gul, oddiy oyguldan tashkil topadi. Bu islimiy naqshlar boshqa shaharlardagi naqqoshlik maktablaridan asosan naqshlarning u inoqi harakatchanligi bilan farq qiladi. Ko`pincha yulduz hosil qiluvchi girixlar ishlatilib, orasiga spiralsimon islimiy naqsh ishlatiladi. Xiva naqshlari umuman madohili naqshlar asosida to`ziladi. Keyin esa islimiy naqsh spiralsimon mayda qilib ishlanadi. Xiva naqqoshchilik maktabining namoyandalari Abdulla Boltayev, Ro`zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov, Eshmurod Sanayev va boshqalar. Buxoro naqqoshlik maktabi. Buxoro naqshi hamma naqshlardan naqsh kompozitsiyalarining murakkabligi, mukammalligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Buxoro naqshlarida murakkab girixlar aniq, puxta o`lchamda ishlatilishi o`simliksimon naqshlarning o`ziga xos san’at bilan ishlanganligi naqshlarning yaproq, meva, gul barglar ritmiga alohida e’tibor berilishi bilan farqlanadi.

O`rta Osiyo milliy naqsh namunalaridan tanlash. Ma’lumki, istalgan me’moriy yodgorlikdagi naqshni ta’mirlash va qayta tiklash loyihasini yaratishda ushbu yodgorlik haqidagi yozma tarixiy manbalar, arxeologik va ilmiy materiallardan tashqari grafik axborotlar (chizmalar, sxemalar, o`lchov va foto materiallar, aksonometrik yoki pespektiv tasvirlar) katta rol o`ynaydi. Bunday

materiallarni o`rganib, ularni bir-biriga taqqoslab va tahlil qilib yodgorlikni qayta tiklash va nihoyat, uning ta’mir loyihasini tayyorlash o`ta murakkab, ma’suliyatli va ko`p vaqtni oluvchi jarayondir. Bu ishni an’anaviy loyiha taxtasi va chizma kog`ozda bajarish tobora eskirgan uslubga aylanib bormoqda. Ushbu jarayonni osonlashtirish maqsadida loyihachi me’morlar va ta’mirchi arxitektorlarga mashina grafikasining avtomatlashtirilgan texnik vositalari, elektron hisoblash mashinalari (EHM) va shunga o`xshash texnik tizimlar-zamonaviy kompyuterlar yordamga kelmoqda. Chet el loyihalash amaliyotida bunday elektron tizimalar allaqachon muvaffaqiyatli qo`llanilmoqda. Jumladan, eng takomillashgan ana shunday tizimlardan biri bu Auto SAD va uning asosida yaratilgan AgshiSAD va Arson tizimlaridadir. Bu tizimlar loyihalash jarayonini arxitekturaviy programmalashga moslashgan barcha texnik elektron uskunalarga ega bo`lib, ular zamonaviy inshootlar loyihalarini bajarishda foydalanilmoqda va o`z tarkibiga namunaviy binolar loyihalarining barcha asosiy standart elementlarini kiritgan. Bular sinchli, sirtli va hajmiy-fazoviy qurilmalar, standart panellar, eshik va deraza o`ymalari, yaxlit blok qurilmalar va boshka me’moriy elementlarki, ular yordamida istalgan bino yoki inshootning modelini yaratish mumkin bo`ladi. Ushbu elektron dasturlar, ayni paytda, me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash va grafik qayta tiklash va naqsh loyihalarini ishlab chiqish jarayonini ham tezlashtirish imkonini bermoqda. O`rta Osiyoda arxitekturaviy loyihalash ishlarida hozirgi vaqtda kompyuterlar qo`llanilsada, me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash loyihalarini tayyorlashda to keyingi yillargacha kompyuter grafikasi vositalaridan unumli foydalanmay kelinmoqda. Biroq, zamonaviy elektron mashinalar ta’mirchi me’morlarning loyiha ishlarida xam cheksiz qulayliklar va imkoniyatlar tug`dirishi muqarrardir. Masalan, kompyuter yordamida tez va katta aniqlik bilan yodgorlik me’moriy shakllarining handasaviy mutanosibligini topish va tiklash, unda qo`llanilgan modul tizimini aniqlash mumkin. Ta’mirlanayotgan me’moriy obidaning tarzi va qirqimlarini tiklashda loyihachi turlicha ravoq, tok va gumbazlar shaklini chizishga majburki, bu murakkab va qiyin jarayon kompyuterda bir necha soniyada katta aniqlik bilan bajarilishi mumkin.

Ma’lumki, O`rta Osiyoda yodgorliklarini me’moriy naqshlarsiz tasavvur etish qiyin. Ularni chizmalarda qayta tiklash esa o`ta murakkab va ma’suliyatli ish .

Biroq, yuqorida nomlari tilga olingan va boshqa zamonaviy elektron dasturlar yordamida chizmani o`q atvofida aylantirish, shaklni simmetrik ko`chirish, ritmik takrorlash, istalgan egri chiziq yoki sirtni chizish va naqshni bajarish mumkinki, bu ta’mirchi me’morlarga loyihani ishlash jarayonini o`ta osonlashtirishi mumkin.

Kompyuterlar (monitor tizimli blok, klaviatura) qo`shimcha bosmaga chiqarish va nusha ko`chiruvchi (printer, skaner, grafopostroitel yoki plotter) aslahalar bilan jihozlansa, ularning imkoniyati yanada kengayadi, ya’ni ko`p variantli, tayyor chizmalarni tez, sifatli, xohlagan nushada va o`lchamda ko`paytirish, chizmalarni xotirada xohlagan vaqtgacha saqlash mumkin bo`ladi. Deyaylik, kompyuter texnikasiga xam ega bo`ldingiz, u holda siz kompyuterda chizma chiza oladigan biror algoritmik til, maxsus programmalar paketi (PPP) yoki maxsus sistemalardan biriga ega bo`lishingiz va ular bilan muloqot qilishni bilishingiz kerak bo`ladi. Naqshlarni kompyuterda bajarishning osonligi shundaki, ularning asos elementi-"taksim"ni chizib olsak qolgan qismi shu elementni ma’lum yo`nalishlar bo`ylab takrorlab, simmetrik akslantirib yoki biron-bir burchak ostida burib hosil qilinadi. Bundan tashqari naqshlarni maxsus chizuvchi tizim (sistema)lar (AutoCAD, AgchiSAD TorSAD) yordamida ishni bundan ham tez va soz bajarishimiz mumkin. Bu tizimlarning afzalligi shundaki, biron bir tizim ma’lumotlar omboridan to`g`ridan-to`g`ri muloqot (asosiy va qo`shimcha menyular) orqali kerakli chiziq, turi va geometrik naqshlar tanlanib, naqsh asosi yaratiladi va "affin qayta qurish" uslublaridan foydalanib, naqsh kompozitsiyasi to`liq shakllantiriladi. Ekran (displey)da hosil qilingan naqsh chizmalari chop etuvchi elektron aslahalar yordamida xohlagan nusha va kattalikda chiqarib olinadi . Naqqoshlik san’atining rivojlanish tarixi. O`tmishda qurilgan turar joy va jamoat binolari interyerlarini ko`zdan kechirar ekanmiz, ularning har qaysisida mavqe, funksiya, kompozitsiya va zeb-ziynat jihatidan bino tarxining muhim qismida joylashgan bitta yoki ikkita asosiy xonaga ega bo`lganligini, qolgan xonalarning ham naqshu-nigorlari va me’moriy yechimlari ularning funksiyasi va mavqeiga qarab amalga oshirilganini ko`ramiz. Jumladan, turar joy binolarida doimiy oila a’zolari o`tiradigan xona va mehonxona, saroylarda qabulxona, taxtxona va bazmi jamshid xonasi, ibodatxonalarda sajdagohli xona,

masjidda xonaqox, hammomda-miyonsaroy (katta gumbaz) ana shunday asosiy mavqe, funksiya va zebu-ziynatga boy xonalardir. Zamonaviy jamoat binolari interyerlarida ko`proq devorlarga ishlangan mahobatli rang tasvir bezaklarini qo`llash odat tusiga kirgan va u zamonaviy naqqoshlikning ilgor an’analari qatoridan joy olmoqda. Bu an’ana istiqlol davri me’morchiligida ham o`z mavqei va o`rniga ega. Shuning uchun ham uni kelajakda taraqqiy ettirish maqsadga muvofiqdir. Istiqlol davri jamoat binolari interyerlarida nafaqat devorlarga, balki shiftlarga ishlangan naqshlar xam shakllanmoqda. Naqsh mavzusini tanlashda binoning vazifasi e’tiborga olinishi lozim, naqsh kompozitsiyasi esa naqshning aynan qaysi devorga ishlanishiga va devorning parametrlariga bog`liqdir. Jamoat binolarida, odatda bunday joylar: xoll, foyye, ommaviy zallar, xonalarning devorlari, shiplari bo`lib hisoblanadi. Eng ilg`or mahobatli naqsh kompozitsiyalari qatoriga hozirgi vaqtda devorlarga to`ldirib ishlangan rang tasvirli yaxlit yechimli naqshlar, bir nechta ritmik qismlardan (triptixlardan) tashkil topgan devoriy bezaklar xamda ommaviy tomosha zallarining shiplariga ishlangan naqshlar kiradi. Har qanaqa sharoitda xam naqsh kompozitsiyasini tanlashda u ishlanayotgan devorning tomoshabinga nisbatan joylanish, naqsh va tomoshabin orasidagi ko`rish, ya’ni tomosha qilish masofasi va muhitining samarali uyg`unlik shartini nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Naqsh kompozitsiyasining ana shu uyg`unlik asosida tanlanishi maqsadga muvofiqdir. Bu holat nafaqat jamoat binolari interyerlari, balki turar joy uylari interyerlarida, shuningdek binolarning eksteryerlariga ishlanadigan devoriy bezaklar kompozitsiyasiga xam birday taalluqlidir .

Naqsh turlari. Naqshni chizishda, asosan ikki manbadan - tabiiy va geometrik shakllardan foydalaniladi. O`simliklar, xayvonlar va qushlar naqsh san’atining tasvir obyektidir. Ma’lumki, har bir naqsh namunasi o`ziga xos naqsh elementlarining yiQindisidan iborat. Stilizatsiya o`simlik va hayvonot dunyosidan olingan turli shakllar masalan, butalar, novdalar, shoxlar, barglar, gullar, mevalar va shu kabilarning tabiiy shakllarini qayta ishlash demakdir. Bunda tanlangan shaklni naqsh kompozitsiyasi tarkibiga qo`shish mumkin bo`lgan bezak shakliga keltiriladi. Bunda o`quvchi butun bir yaxlit predmetning tashqi ko`rinishlarini bir nechta badiiy chiziqlar yordamida aniq lo`nda qilib tasvirlashni o`rganadi. Xalq ustalari qadimdan qo`llab kelayotgan jami naqshlar tabiat hamda voqelikning shartli tasviri bo`lishiga qaramasdan o`ziga xos qonun-qoidalarga ega. Bu qonun-qoidalar tabiatning o`zidan olingan. O`simliklar faqat bir tomonga qarab o`sadilar. Masalan, majnuntol xuddi pastga qarab teskari o`sayotgandek tuyuladi, lekin novdadan barg bo`lib, bir tomonlama yo`nalishda davom etib keladi. Tabiatning bu qonuni naqshda o`z aksini topgan. Usta chizadigan naqsh shunchaki qoQoz betini to`ldirish uchun emas, balki, ongli ravishda tabiat va badiiylik qonun-qoidalariga amal qilgan holda manzara tasvirini chizishdan iboratdir. Badiiy naqsh ishlash jarayonida o`quvchilar quyidagilarni puxta o`zlashtirib olishlari zarur : - atrof muhitdagi, tabiatda mavjud bo`lgan tabiiy shakllarni qayta ishlash, ya’ni stilizatsiyalash yo`llarini bilishlari, undan samarali foydalana olishlari; - berilgan naqsh elementlari yoki namuna asosida yangi naqsh kompozitsiyasini tuza olishlari; - mustaqil ravishda yangi naqsh kompozitsiyasini tuza oladigan bo`lishlari kerak. Naqsh elementlari bilan tanishtiruv mashQulotlarida o`qituvchi o`quvchilarni tabiat qo`yniga sayohatga olib chiqadi va ular mashQulotlarda o`rgangan nazariy hamda amaliy bilim malakalari asosida, o`simliklar, hayvonot dunyosini kuzatadilar va “stilizatsiyalashtirish” orqali ularning badiiy tasvirlarini, shakllarini hosil qilish bilan bevosita shuQullanadilar. O`quvchilarga maxsus ketma-ketlik asosida tuzilgan rangli yoki

oq-qora foto-suratlardan va ko`rgazmali qurollardan foydalanish orqali tushunchalar berish ham yaxshi natija beradi. Stilizatsiya tabiatda uchraydigan o`simliklar, hayvonot dunyosini, uy-ro`zQor buyumlarini tabiiy ko`rinishdan ancha soddalashtirib, eng ixcham ko`rinishlarda tasvirlash demakdir. Naqsh chizishni o`rganuvchilar ana shu usulni batafsil tushungan holda egallab olishlari lozim. Chunki ko`pgina naqsh kompozitsiyalari ana shu tarzda qayta ishlangan turli-tuman shakllar, tasvirlar yordamida hosil qilinadi. Naqqoshlik mashg`ulotlari jarayonida naqsh elementlarini chizish va ularni hosil qilish tartiblari yo`llari va usullari o`zlashtirib boriladi. Dastlabki mashg`ulotlarda quyidagi naqsh elementlari chizib o`rganiladi: - barglar (barg elementlarini chizish). - gullar (gul elementlarini chizish). - novdalar (novda elementlarini chizish). - bog`lam va sirtmoq (ularni elementlarini chizish). - tanob (tanob elementlarini chizish). - marg`ula va kurtak (uning elementlarini chizish). - madohil elementlarini chizish. - gajak va jingalak elementlarini chizish. - bofta va shkufta elementlarini chizish. Odatda badiiy naqshlar chizishda ko`proq barg tasvirlaridan foydalaniladi. Bunda barg islimiy naqsh elementlari sirasiga kirganligi sababli nozik, nafis ko`rinishlarda tasvirlanadi. Naqqoshlar tol, anor, xurmo, bodom, sambit, xina, atirgul, uzumlar va shu kabilar barglarini stilizatsiyalashtirib, naqsh kompozitsiyasini tuzishda qadimdan foydalanib kelganlar. Gullar - islimiy naqsh elementi bo`lib, naqshlarga targ`il pardoz berilganidan so`ng yanada ko`rk va husn baQishlaydi. Gul elementlari asosan naqsh shakllarining markaziy qismlariga joylashtiriladi. Gullarning ham behisob turlari mavjud bo`lib, o`ziga xos nomlar bilan ataladi. Gul turlariga oddiy va murakkab ko`rinishdagi oygul, lola, paxtagul, chinnigul, pistagul, kuvachagul, karnaygul, safsargul, atirgul, nargizagul va boshqa gul turlari kiradi.

Novda - o`simliksimon naqsh elementi sirasiga kiradi. Gul, barg, mevabarg va boshqa elementlarini o`zaro bog`lab biriktirib to`ldiradi. Namoyon ruta, morpech, munabbat, turunj va turli murakkab naqsh kompozitsiyalarida novda elementlari yakka va qo`sh bandlarda uchraydi. Tanob - naqsh namunalaridagi asosiy shakl yo`llarini yasaydi. Bunday shakl nomlari mehrob, medohil qalampir, gardish va shu kabilar bilan ataladi. Madohil - islimiy naqsh elementi. Madohil lola, tumor, uchburchak ko`rinishini eslatuvchi shakllar misolida uchraydi. Shkufta - islimiy naqsh elementi. Qisqacha shkuft deb ham ataladi. Shkufta asosiy shakl yasovchi elementlarni kurtak - gajak ko`rinishlarida o`zaro bog`laydi. Ramziy naqshlar - kabutar, sher, baliq, davlat gerbi va boshqalarning stillashtirib tasvirlangan elementlaridan tashkil topadi. Ota-bobolarimizning qadimiy obidalarini nafis naqshlar bilan bezar ekanlar zavq bilan bir qatorda ular orqali o`z orzu umidlarini, muhabbatlarini, tilaklarini kuylaganlar. Naqqosh, ota-bobolarimiz inson ruhiyatini juda chuqur va har taraflama o`rganib ularni ajoyib naqshu nigorlar bilan boyitganlar. Naqshlangan uyda kishilar hotirjam, osoyishtalik og`ushida bo`lishi, uzoq umr ko`rishni donishmand bobolar asrlar davomida hayotiy tajribalar asosida ilQaganlar. Naqqoshlik san’ati tilini bilish uchun naqshning har bir elementi va ranglarining ramziy alifbosini bilmoq kerak bo`lgan. Islimi naqsh kompozitsiyalarini tuzish (Yo`l, kvadrat, aylana, uchburchak va turli shakl yuzalariga) Xalq amaliy san’atining qaysi bir turi bo`lmasin, uning zaminida naqsh elementlaridan tuzilgan kompozitsiya yotadi. Naqsh kompozitsiyasining bezak elementlari esa tabiatda uchrovchi gul, novda, barg, parranda va hayvonot dunyosini soddalashtirib tasvirlash natijasida hosil qilinadi .

Naqsh elementlari va ularning turlari. Talabalarning fantaziyalari, mavjud naqsh elementlarini ma’lum qonun-qoidalarga amal qilgan holda joylashtirishda ular ma’lum bilim va malakaga ega bo`lishlari lozimligini taqozo etadi. Birgina “Bodom”, “Qalampir” nushalari shaklidan naqqoshlik, zargarlik, kulolchilik, kashtachilik, zardo`zlik kabi xalq amaliy san’atida turli-tuman o`ziga xos naqsh namunalarini yaratish mumkin. Kompozitsiya tuzish yo`llari va ularning homaki namunalarini tayyorlash naqqoshlik, ganchkorlik, yoQoch o`ymakorlik va boshqa amaliy san’at turlari uchun umumiydek ko`rinsada, aslida qo`llaniladigan xom ashyosi, ijro pardoz turlari bilan farqlanadi. Kompozitsiya so`zi lotincha bo`lib “joylashtirish, qurish, tuzish” degan ma’noni anglatadi. Bunda tanlangan naqsh kompozitsiyasiga ko`ra uning elementlari qoQoz yuzasida bir-biriga bog`liq holda joylashib, yaxlit kompozitsiyani hosil

qiladi. Tanlangan mavzu mazmuniga mos keladigan naqsh kompozitsiyasini tuzish uchun bir qancha homaki eskizlar ishlanadi va ulardan talabga javob beradiganlari tanlab olinib, kompozitsiya tuzishda qo`llaniladi. Naqsh kompozitsiyalar tuzishda bo`laklarning o`rnini almashtirish, qo`shimcha detallar kiritish orqali uning mavzusini yanada boyitish kabilar ham muhim ahamiyatga egadir. Naqsh mavzusining ifodalashda kompozitsiyaning asosiy qonuniyatlariga rioya qilish lozim. Kompozitsiyada naqsh yaratish muayyan qoidasini simmetriya, assimetriya, muvozanat, detallarning o`lchovi, shakli, rangi kabilarga rioya qilish tashkil etadi va bunga qatiy amal qilinadi. Mustaqil naqsh to`qish jarayonida o`quvchilar stilizatsiya orqali tuzilgan elementlarini o`zaro biriktiradigan naqsh elementlarining vazifalariga va ularning ravon chizilishiga etibor beradilar. Mustaqil naqsh kompozitsiyasini tuzishda quyidagilarga e’tibor berish lozim : - Chiziladigan naqsh kompozitsiyasini shakl, o`lcham va taqsimlarini mo`ljalga olish. - Kompozitsiyaning yakka yoki qo`sh banddan iborat bo`lishligi nazarda tutilgan holda tanob (yasovchi) elementi shakllarini joylashtirish. - Kompozitsiyaga novda, barg, gul va boshqa naqsh elementlarini kiritib mukammallashtirish. - Davriy takrorlanish. - Naqsh bandini bofta, shkufta elementlari bilan bog`lab boyitish. - Kompozitsiyaning asosiy shaklini umumlashtirib naqshni nomlash. - Kompozitsiyaning ma’no va maqsadini hisobga olgan holda rang tuslarini aniqlash . - Simmetrik joylashuv va ranglar mutanosibligini saqlash. Yo`l, aylana, kvadrat shakllari uchun chiziladigan naqsh kompozitsiyalari ham ixtiyoriy ravishda mavjud naqsh elementlari birikmalaridan tuziladi. Mustaqil naqsh to`qishni boshlashda o`quvchi ikki, uch va undan ortiq elementlar yordamida eng sodda naqsh kompozitsiyalarinilarini tuzishi mumkin. Bunda ixtiyoriy tanob shakli chiziladi va gul, novda, barg elementlari yordamida to`ldiriladi. Mavjud kompozitsiyani shakl yoki gul elementlari nomlari yordamida nomlash mumkin.

Yo`l, aylana, kvadratga chiziladigan naqsh kompozitsiyalarini ham ixtiyoriy ravishda mavjud naqsh elementlari birikmasidan tuziladi. O`ar qanday naqsh kompozitsiyalari pishiq va chiroyli chizilishiga ahamiyat berilishi kerak. Elementlarning o`zaro tartibli joylashuvi naqshning jozibasini yanada oshiradi. Mustaqil naqsh kompozitsiyasini tuzishda ham xalq ustalari ijodini kuzatish, xalq amaliy san’ati muzeyiga borish va nusha ko`chirish yaxshi samara beradi. O`quvchi qancha ko`p naqsh elementlarini yoddan chiza olsa, kompozitsiya tuzish shunchalik oson kechadi. Sodda naqsh kompozitsiyasini tuzish .

Stilizatsiya va uning o`ziga xos tomonlari. Stilizatsiya - o`simlik va xayvonot dunyosi butalar, novdalar, shoxlar, barglar, gullar, meva shakllarini qayta ishlashdir. Naqqoshlik san’atining ildizi juda qadim o`tmishimizga

$borib taqaladi. Insoniyat o`zi uchun zarur bo`lgan jamiki buyumlarni badiiy bezab, takomillashtirib kelgan. Oddiy ro`zQor buyumlaridan tortib, kiyim-kechak, kitob, bino bezaklari hamma-hammasi naqsh elementlari yordamida bezatiladi. Xalq amaliy san’atidagi bezak elementlari tabiatda uchrovchi o`simlik dunyosi, gul, novda, barg va hayvonlar tasvirini eng soda ko`rinishidagi aksidir. O`tar bir voha va shaharlarning naqsh kompozitsiyalari bir-biridan o`zaro ajralib turadi. Toshkent, Xorazm, Farg`ona, Samarqand, Buxoro naqqoshlik maktablarining o`z ornament va rang kolloritlari mavjud. Mustaqil naqsh tuzish jarayonida stilizatsiya orqali naqsh elementlari o`zaro biriktiriladi. Naqsh bo`laklarining vazifalari va ravon chizilishiga e’tibor beriladi. Gul, barg, novda, bofta va qo`sh bandlik naqsh elementlaridan naqsh kompozitsiyasi tuziladi. Boshlang`ich sodda naqsh kompozitsiyalarini tuzish odatda talabalarda bu borada ayrim nazariy va amaliy tushunchalar, ish tajribalari hosil bo`lganidan so`ng mustaqil topshiriq sifatida berilishi mumkin. Dastlab talabalar buyum yoki yuza sirtini, uning o`ziga xos o`lchamlarini diqqat bilan ko`zdan kechirib, bo`lajak naqsh kompozitsiyasining shakl va elementlarini “xayolan” tanlab oladilar. Albatta, bu naqsh elementlari talabalar tomonidan qachonlardir o`zlashtirib olingan yoki kuzatilgan naqsh bo`laklaridan iborat bo`ladi. Bunda talabalarning tasavvurlari, ish tajribalari, fikr yuritishlari qanchalik yaxshi rivojlangan bo`lsa, shuningdek, xotiralari zahirasida qanchalik ko`p naqsh elementlari mavjud bo`lsa, ular ajoyib naqsh kompozitsiyalarini tuzishlari mumkin bo`ladi. Tuzilajak naqsh kompozitsiyalari bo`laklar asosida tuzilib, uning nushasi maxsus usulda kerakli joylarga ko`chirilib tushiriladi. Bu usuldan foydalanish uzoq vaqtlar mobaynida naqqoshlar mehnatini ancha yengillashtirib kelmoqda. Shu ko`rsatmalarga muvofiq shakl yasovchi reja-qolip 4\1 nisbatda chizib olinadi. Ramka chiziqlari yakka, qo`sh va bir necha qo`shimcha chiziqlardan iborat bo`lishi mumkin. Patnis ko`rinishidagi bu shaklga bofta va gajak elementlari ulanadi. Navbatdagi bosqich yakka yoki qo`sh bandli tanob yasovchisini topishdir. Tanob shakli mehrob va yurak shaklidan iborat bo`lishi ham mumkin. Mashqlar davomida chiziqlar harakatining ravonligiga shakl chiziqlarining qiyshiq yoki siniq holatda chizilib qolmasligiga e’tibor qaratiladi. Yakka band yo`lidan iborat tanob ayrisi shkufta elementi bilan boQlanadi. Endi yuza bo`shliqlariga gul, novda,$