Италияда уйғониш даври ва унинг Леонардо да Винчи фаолиятига таъсири - Tasviriy san'at - Referatlar

Италияда уйғониш даври ва унинг Леонардо да Винчи фаолиятига таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Италияда уйғониш даври ва унинг Леонардо да Винчи фаолиятига таъсири Феодал жамияти қўйнида капиталистик муносабатларнинг таркиб топиши Ғарбий Европа ҳаётида муҳим ўзгаришларга олиб келди. Дин ўз обрўсини йўқота борди, майда ҳунармандчилик дан манифактурага ўтиш, шаҳарларнинг тезлик билан кенгайиб, ривожланиб бориши, янги қитъаларнинг очилиши ва савдо-сотиқнинг ривожланиши ижтимоий ҳаёт қиёфасини ҳам, одамларнинг ҳаётга, воқеликка бўлган муносабатини ҳам ўзгартира бошлади. Бу даврга келиб, қирол ҳокимияти шаҳар аҳолисига суяниб, феодал дворянларнинг қудратини синдириб ташлади ва йирик-йирик, аслида миллатларга асосланган монархиялар тузди, бу монархияларда ҳозирги замон Европа миллатлари ва ҳозирги замон буржуа жамияти тараққий эта бошлади. Ана шу тараққиёт жараёнида янги дунёвий санъат ва маданият камол топди. Китоб босишнинг вужудга келиши адабий ва илмий асарларни кенг тарқатиш имкониятини яратди. Мамлакатлар орасидаги яқин муносабатлар эса бадиий ҳаётдаги янгиликларни тезда ўз лаштириш имконини туғдирди. Ўрта асрларнинг ривожланган етук даврида Италиянинг бой шаҳарларида мануфактуралар пайдо бўлди. Иқтисодий тараққиёт маданиятнинг ривожланиши учун йўл очди. Одамларнинг фикрида, дунёқарашидаги ўзгаришлар ҳам энг аввало Италияда бошланди. Вужудга келаётган буржуазия дунёга янгича қарарди. Асрлар давомида ҳукмронлик қилиб келган феодалларнинг бойлик орттириш усуллари: талончилик урушлари, ўзаро можаролардан иборат эди. Буржуазия эса савдо- сотиқ, мануфактураларда ёлланма ишчилар меҳнатидан фойдаланиб бойлик орттиришга интиларди. Феодалдан фарқли ўлароқ у чаққон ва тадбиркор эди. Савдогарлар бойлик орттириш учун хавфли денгиз сафарларига чиқардилар.

Савдо-тижорат кишилари: «Одам умрини уйқуда ўтказиш учун эмас, балки ҳаракат учун туғилган», деган қоидага риоя қилар эдилар. 1 Ўз тараққиётини XV-XVI асрларда бошидан кечирган бу янги маданият тарихда «уйғониш» деб ном олди. Бу иборани италиялик рассом ва санъатшунос Жорж Вазари Италияда санъат узоқ ўрта асрдан сўнг яна қайтадан «уйғонганлиги» сабабли ишлатган ва асосан, Жотто ижодига нисбатан қўлланган эди. Кейинчалик эса, бу кенг мазмун касб этиб, Италияда, сўнгра Европанинг бошқа мамлакатларида вужудга келган, фео дализм асридан фарқ қиладиган санъатни таърифлаш учун қўлланила бошланди. Уйғониш даври маданияти ва санъати ўз характерини Ита лияда тўлиқ намоён этиб, қатор таракқиёт босқичларини боши дан кечирди. Булар, асосан, қуйидагилардан иборат: 1. Уйғониш арафаси даври — проторенессанс (XIII - XIV асрлар). 2. Илк Уйғониш даври—кватраченто (XV аср). 3. Юқори Уйғониш даври (XV асрнинг 90-йиллари - XVI асрнинг 20 - 30-йиллари). 4. Сўнгги Уйғониш даври (XVI асрнинг иккинчи ярми). Сўнгги Уйғониш даврида гуманистик санъат билан бирга, тушкун, инқирозий манъеризм окими ҳам мавжуд бўлди. Шунингдек, у йғониш даври ҳақидаги адабиётларда кўпгина асарларнинг итальянча атамаси: XIII аср — дученто, XIV аср — треченто, XV аср — кватраченто, XVI аср — чинквеченто ишлатилади. 2 Албатта, Уйғониш даври тараққиёти ҳамма мамлакатларда бир хил бўлмади. Масалан, Германия сўнгги Уйғониш, Нидерландия эса юқори Уйғониш даври тараққиётини бошидан кечирмаган. Уйғониш даври инсоният тараққиётидаги муҳим босқич эди ва бу - инсоният шу давргача ўз бошидан кечирган ҳамма ўзгаришлар ичида энг бу юк 1 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. – Б. 203 . 2 Ўша манба.

прогрессив ўзгариш эди, бу шундай давр эдики, бу давр улуғ сиймоларга мухтож эди ва бу давр ўз тафаккур кучи, эҳти рос ва характери жиҳатидан, мукаммаллик ва олимлик жиҳатидан жуда улуғ сиймоларни етиштириб берди. Дунёвий санъ ат ва маданият мисли кўрилмаган даражада ривожланди. Уйғониш даври кишилари инсоннинг акл-идрокига, имкониятининг чексизлигига, маърифатнинг келажакдаги тантанасига ишондилар. Ўз изланишларининг марказига эса шу инсонни қўйдилар. Натижада улар чин маънода халқчил асарлар ярата олдилар, кенг халқ оммасининг орзу-истак, ҳис-туйғуларини ифодалаб, илғор гуманистик ғояларни кўтариб чиқдилар. Шу боисдан ҳам бу давр «гуманизм асри» («humanism» лотинча инсоний, инсонпарвар) деб аталди. 3 Уйғониш даври маданияти антик дунё маданиятидан таъсирланди. Унинг ёдгорликларини қунт билан ўрганди (антик дунё ёдгорликларининг Италияда мўллиги бунга қўл келди). Лекин бу давр ижодкорлари унинг қ улига айланмадилар. Аксинча, ундан ўз фикр, туйғу тушунчаларини таърифлашда фойдаландилар. Реал воқеликка, гўзалликка қизиқиш давр тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ҳаёт реал ҳодиса деб тан олинди. Санъаткорлар воқеликни реал тасвирлашда янги қонун-қоидаларни излай бошладилар. Перспектива, рангшунослик, ёруғ-соя назарияси, анатомия борасида катта ютуқлар қўлга киритилди. Меъморлик ва амалий-декоратив санъат янги тенденцияларнинг шаклланишига хизмат қилди, жумладан, меъморлар қадимги анъаналарни ўзлаштириб, уни янги мазмун билан бойитдилар. Шу билан бирга, меъморликнинг янги конструкцияларини ву жудга келтирдилар, кўп қаватли уйлар, янги қиёфадаги ижти моий бинолар қад кўтарди. Бинонинг ташки ва ички томонларини безаш, кенгликни ташкил этиш борасида ҳам қатор ютуқлар қўлга киритилдики, улар кейинги Европа санъати тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлди. 3 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. – Б.204.

Италиянинг Шарқ ва Ғарб орасидаги муҳим савдо йўлида жойлашиши унда капиталистик муносабат ларнинг жуда эрта шаклланишига олиб келди. Савдо-сотиқнинг ривожланиши, ўзга юртлар билан алоқасининг интенсивлиги ҳунармандчиликнинг ривожланишига замин яратди. Феодал муно сабатларнинг заифлиги эса бу ерда янги сиёсий тартибни - шаҳар-республика тартибининг пайдо бўлишига ва Италиянинг Европада биринчи бўлиб капиталистик мамлакатга айтанишига имкон берди. Ижтимоий ҳаётда содир бўлган бу хусусият санъ ат ва маданиятда ўз ифодасини топди. Бу ўзгариш савдо ва ишлаб чиқариш ривожланган Ўрта Италияда жойлашган Флоренция, Пиза, Сиенада ҳамда Шимолий қисмидаги Генуя, Милан, айниқса, савдогар ва банкирлар республикаси бўлган Венецияда жуда сезиларли бўлди. Янги давр санъатининг характерли белгилари дастлаб адабиётда кўрина бошлади. Бу хусусият, айниқса, ў рта асрнинг энг охирги ва шу билан бирга, янги замоннинг энг аввалги шоири Данте Алигьери (1265 - 1321 йилларда яшаган ) ижодида намоён бўлди. Гуманист ёзувчи ижоди ҳали ўрта аср аллегоризмидан холи эмас, символик тасвирлар мавжуд бўлса ҳам, лекин шу шаклларда санъаткорнинг диний сюжетларни реал воқелик би лан боғлашга интилиши сезилади. Албатта, бу ҳол аста- секин камайиб, дастлабки гуманист ёзувчи ва шоирлар Петрарка ва Бакаччо асарларида мавҳум символик иборалар иккинчи ўринга қўйилиб, реализм эса биринчи ўринга чиқарилди, воқеликни характерли деталлар билан акс эттиришга киришилди. Уйғониш даври санъаткорлари учун инсон ва уни ўраб олган муҳитнинг чексиз имкониятлари ва қизғин эҳтиросларини атрофлича акс эттириш муҳим ўрин тутади. Инсон ҳис-туйғулари янги шароитда ўрта аср зоҳидлик ҳаётига қарши кучли исён кўтаради. Улар нинг турмуш қувончлари реал талқин этилади. Ижобий қаҳрамонлари характерли беқиёс жасорат ва мардлик мужассамлашади. Шахс эркини ҳимоя қилган гуманистлар ўз куч-қудратига, ҳақ ишнинг тантана қилишига ишонган, адолат учун

курашувчи, қалби пок, олижаноб образларни яратиш орқали Уйғониш даврининг ҳаётбахш руҳини акс эттирадилар. Тасвирий санъ атда бу хусусият дастлаб ҳайкалтарошликда Никола Пизано (1220/1225-1278/84 йилларда яшаган), рассомликда Чимабуэ, (1240/50-1302 йилларда яшаган), Дуччо ди Буонинсенья (1255-1319 йилларда яшаган)лар ижодида кўрина бошла ди. 4 XII асрнинг охирларида Флоренция Италиядаги йирик ҳу нармандчилик ва савдо-сотиқ марказига айланди. Сиёсий ҳо кимият ҳунармандлар ва савдогарлар қўлига ўтди. Ишчилар бир корхонага тўпланди. Меҳнат тақсимотининг ўзига хос кў риниши - капиталистик муносабатлар юзага келди. Эндиликда ақл -фаросатли, ижодкор Инсон имкониятларига қизиқиш кучайди. Дантенинг ватани бўлган Флоренцияда тасвирий санъатдаги шу янги хислатлар - реалистик мазмунни ифодалашга ин тилиш ривожланди. Янги давр изланишлари дастлаб флоренциялик Чимабуэ номи билан машҳур бўлган Ченни ди Пеппо ижодида кўрина бошлади. Вазари таъбири билан айтганда, у биринчи бўлиб расм чизиш ва рангтасвирнинг янги усулларига асос солди. Чимабуэнинг асарла ри бизгача кам етиб келган. Лекин улар рассом ижодидаги новаторликни кўра олиш имкониятини беради. «Бутга михланган» (1280 йил), «Мадонна чақалоқ ва фаришталар билан» (1280-1285 йиллар) каби компо-зицияларида ҳаракат, ҳая-жонни табиий акс эттиришга, образларни бир-бири би лан руҳий боғлашга ҳаракат қилганлиги сезилиб туради. Сўзсиз, Уйғониш даврининг йирик рассоми, проторенессанс рангтасвир санъатининг буюк ислоҳотчиси Чимабуэнинг шогирди Жотто ди Бондоне (1266/67-1337 йилларда яшаган ) ҳисобланади. Шаклланиб келаётган янги зиёлиларнинг типик вакили, реалистик санъатининг асосчиларидан бири, рассом-ҳайкалтарош, меъмор Жотто 4 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. – Б.205.

ўзидан аввалги ва ўзи яшаган даврдаги реалистик саиъат борасида эришилган ютуқларни чуқур ўзлаштирган ҳолда, уни янги поғонага кўтарди. Жотто композицияларн асосида, асо сан, диний мавзу ётса ҳам, лекин шу афсонавий воқеаларни янги мазмун билан, шу даврда шаклланиб келаётган янги маданият талаблари мазмуни билан узвий боғлиқ ҳолда намоён этади. Унинг асарларида реал инсон бутун борлиғи би лан тасвирланади, унинг жасорати, олижаноблиги, инсонпарварлиги куйланади. Шу билан бирга, инсонлар орасида учраб турадиган худбинлик, ёвузлик, сотқинлик каби хислатлар очиб ташланади. Жотто асарларининг бош мавзуси маънавий-ах лоқий баркамол инсонни улуғлаш ва уни давр идеали даражасига кўтаришдир. У воқеликни реал муҳитда - маконда ифода лашга интилади. Шу мақсадда у тасвирий санъатнинг тасвирий ва ифода воситалари бўлган ёруғ-соя имкониятларидан кенг фойдаланишга ҳаракат қилади. Композициянинг мантиқий қурилишига, маконда жойлашган ҳар бир образни ўринли кўрсатишга эришади. Жотто ўз даврининг машҳур санъаткори эди. Унинг санъати кўпчиликка манзур бўлди. Бу, албатта, унга буюртмаларнинг кўплаб берилишига сабаб бўлди. Натижа да Флоренцияда дунёга келган бу санъаткорнинг ишлаган су ратлари Италиянинг жуда кўп шаҳарларига бориб етди. У ерлардан ҳам буюртмалар келиб турди. Бу катта буюртмаларни бажариш учун катта бадиий устахона ташкил этди ва ўзининг шогирдлари билан бирга ишлади. Бу эса санъаткорнинг янада машҳур бўлишига, таъсир доирасининг кенгайишига сабаб бўлди. Рассомнинг муҳим асарларидан бири, Падуядаги дель Аре на капелласига ишланган деворий суратидир. Бу суратда санъ аткорнинг гражданлик позицияси, юксак бадиий маҳорати намоён бўлди. Суратларда Биби Марям ва Исо ҳаёти тасвирла нади. Лекин, диний воқеалар санъаткор томонидан реал вокеадек ифодаланади. Натижада унинг образлари ҳис-туйғу, куч- қувватга тўла реал кишиларни эслатади. Уларнинг вазмин жуссалари,

басавлат либослари манзара, табиат қўйнида янада куркам ва улуғвор кўринади. Композицияга киритилган ҳаётий лавҳалар эса унинг таъсирчанлигини янада оширади. Рассом нинг муҳим ютуқларидан бири шундаки, у ўз қаҳрамонларининг характерини, уларнинг маънавий дунёси, хатти-ҳаракати, ўзини тутиши ва ташқи қиёфасида кўрсатади. Бу хусусда «Иохимнинг чўпонлар орасига қайтиши», «Иуда бўсаси», «Исога аза тутиш» каби суратлари характерлидир. XIII аср охири - XIV асрнинг биринчи ярмида проторенес санс санъати ривож топди. Бу пайтларда Сиена бой банкирлар шаҳри эди. Шу муҳитда яратилган санъат асарлари Флорен ция бадиий мактабидан фарқли ўлароқ бирмунча аристократик, нафис ва декоративлиги билан фарқланади. Тўғри, Сиена мак таби ривожида флоренциялик рассомларнинг, айниқса, Чимабуэ, Жоттоларнинг роли сезиларли бўлди. Лекин бу сиеналик рассомларнинг ўзига хос проторенессанс даври санъатини яратишларига халақит бермади. Сиеналик шундай рассомлардан бири Дуччо ди Буонинсенья (тах минан 1255 - 1319 йилларда яшаган ) ҳисобланади. Унинг асарларидаги образлар хатти- ҳаракатида табиийлик, уларнинг қиёфалари, қарашларида майин инсонийлик, туйғулари сезилиб туради. Рассом ҳар бир образни зўр иштиёқ билан ишлайди, ҳар бир деталнинг тугал ва аниқ бўлишига эътибор беради. Дуччонинг машҳур асари собор меҳроби учун ишланган сурати ҳисобланади. Биби Марям ва Исо тарихига бағишланган бу катта композиция (эни 4,24 м, баландлиги 4 м.га яқин) марказида чақалоқ кўтариб ўтирган Биби Марям, унинг атрофида авлиё ва фаришталар акс эттирилган. Рассом бу асарида ҳам ҳикоянависликка катта эътибор беради, нур, ранг, чизиқларнинг эмоционал имкониятларидан кенг фойдаланади. Биби Марям ва Исо ҳаётига бағишланган сюжет композициялари, айниқса, ҳаётий ва жонли чиққан. Проторенессанс реализмининг ривожланиши ҳақида гап борганда, Амброджо Лоренцетти (XIV асрда яшаган) номини эсламай бўлмайди.

У кўпгина сиеналик усталар каби Жотто ижодий ютукларидан фойдаланиб, асарлар яратишга ҳаракат қилди, перс пектива, ягона қараш нуктаси масалалари билан қизиқди, реал тарихий муҳит, конкрет табиат кўринишларини тасвирлашга ҳаракат қилди, ўз композицияларига ярим яланғоч аёл образини киритди. Булар сиеналик усталар ижодида антик санъат билан алоқа кучайиб бораётганлиги ва ренессанс санъати принципларининг мустаҳкамланиб бораётганлигини кўрсатади. XIV асрнинг охирларидан бошлаб, Флоренция Италиядаги муҳим сиёсий ва маданий марказлардан бирига айлана бошлади ва бутун Италия бадиий маданияти ва санъатининг кенг кўламда қайта янгиланиши ва ривожланишига туртки бўлди. XV асрда Флоренцияда яшаб ижод этган буюк санъаткорлар Мазаччо, Донателло, Брунеллески ва уларнинг издошлари ўз ижодларида Уйғониш даври санъати принципларини намоён этдилар. Бу санъаткорларнинг асарлари гуманизм ғоялари билан суғорилган бўлиб, улар ўз асарлари марказига инсон образини қўйдилар. Илк Уйғониш даври санъаткорлари проторенессанс санъати ютуқларини давом эттирган ҳолда, уни илмий жиҳатдан бойитдилар, реалистик санъатнинг янги қирраларини очдилар. Илк Уйғониш даврида антик санъатга қизиқиш янада орт ди. Ҳаётни чуқур ўрганиш асосида асар яратиш принциплари эса санъаткорларнинг фикр доирасинн янада кенгайтирди. Воқеликни илмий асосда билишга интилиш пайдо бўлди. Бу даврда улкан бинолар, ғоят катта гумбазли ва қатор ус тунли собор, сарой ва ибодатхоналар қурилди. Флоренциялик меъморлар антик меъморлик анъаналари ва ордер системасидан унумли фойдаландилар ва бу анъаналарни ўрта аср Италия меъморлик техникаси ютуқлари, маҳаллий қурилиш материал ва конструкциялари билан уйғунлаштириб, ренессанс меъморлиги услубини яратдилар. Бу услуб ривожига готика ҳамда Византия меъморлиги услуби ҳам

самарали таъсир қилди. Ренессанс меъ морлигида девор юзаси текислигининг яхлитлигига эътибор ку чайди, меъморлик композициясининг вертикал ва горизонтал чизиқлар ритми ва мутаносиблигига, хонанинг кенглиги, унинг яхлит ва кўркамлигига аҳамият берила бошланди. Бу даврда граждан меъморлиги, монастирлар комплекси қурилиши, ибодатхоналар қурилиши ҳам янгиланди. Шаҳарнинг ижтимоий-маъмурий марказ планировкаси ва тузилиши билан боғлиқ бўлган янги типи пайдо бўлди. Илк Уйғониш даврида ҳайкалтарошлик ўзининг энг гул лаган даврини бошидан кечирди. Бу даврда қатор етук ҳайкалтарошлар ижод этиб, реалистик ҳайкалтарошлик санъати тараққиётига муҳим ҳисса қўшдилар. Булар ичида Лоренцо Гиберти, Донателло, Яконо делла Кверчи каби ҳайкалтарошлар, айниқса, машҳурдир. Кватрочентога келиб, ҳайкалтарошлик мустақил санъат турига айланди. Агар ўрта аср санъаткори учун бу санъат бевосита меъморлик билан боғлиқ ҳолда, унинг ажралмас компонента бўлган бўлса, эндиликда ҳайкалтарошлик мустақил санъат сифатида намоён бўлди. Ҳайкалтарошлик диниймиетик мазмундан холи бўлиб, бе восита Уйғониш маданиятига хос бўлган хусусият - реал ҳаётга мурожаат эта бошлади. Унинг бош қаҳрамони инсон, унинг ҳис-туйғу ва орзу-истаклари бўлиб қолди. Бу даврда портрет жанри ҳам ривожланди, очиқ майдонга қўйиш учун мўлжалланган отлиқ ҳайкаллар яратилди. Ҳайкалтарошликда янги материал (керамика, бронза, мармар)ларнинг кенг ишлатилиши ҳам ҳайкалтарошлик санъатидаги қатор ўзгаришларга сабаб бўлди. XV аср бошларида Флоренция бой банк хўжайини Козимо Медичи қўлига ўтди. У буржуа республикасининг сайланмаган ҳукмдорига айланди. Доно сиёсатчи, айёр дипломат Ме дичи ва унинг сулоласи ҳокимият тепасида деярли XV аср нинг охирларигача турди. Козимо Медичи ҳокимиятни мустаҳкамлаш мақсадида ўз атрофига машҳур санъаткор ва олим, донишмандларни тўплади, уларни иш билан

таъминлади, истеъдод эгаларига ҳомийлик қилди. Ўзидан сўнг унинг набираси Лорендо бу ишни давом эттирди. Флоренция XV аср давомида Италиянинг муҳим маданий ўчоғи, илк Уйғониш санъ атининг ватанига айланди. 1453 йил Византия турклар томони дан босиб олингандан кейин, у ердаги олим ва санъаткорлар Флоренцияга кела бошладилар. Флоренция грек тали, адабиёти ва фалсафасини, ўрганиш марказига айланди. Шу ерда Платон академияси, кутубхона ташкил этилди. Антик дунё санъати ёдгорликларини ўзида мужассамлаштира бошлаган биринчи бадиий музей юзага келди. Булар сўзсиз, кватроченто санъати характерида ўз ифодасини топди. Илк Уйгониш даври тасвирий санъатида пайдо бўлган янги тенденциялар дастлаб ҳайкалтарошликда кўрина бошлади. Ҳайкалтарошликда янги давр санъати тенденциялари рангтасвирга нисбатан илгарироқ пайдо бўлиши га сабаб, дастлаб бу санъатнинг ўрта аср ибодатхоналар қурилишида кенг ўрин олганлигидир. Чунки ибодатхона ва дин би лан боғлиқ бўлган катта бинолар қурилиши қошида ҳайкалтарошлик, декораторлик устахоналари ҳам мавжуд бўлиб, бу устахоналарда бўлажак санъаткорлар меъморлик, ҳайкалтарошлик ҳамда заргарлик сирларини ўрганишар эди. Бу, албатта, янги давр пластик санъати равнақига замин яратди. Шун дай устахонада таълим олган ҳайкалтарошлардан бири Лорен цо Гиберти (1378-1455 йилларда яшаган)дир. Унинг ижодида ўрта аср ҳайкалторошлигидан янги давр реализмига ўтиш ўзига хос йўналишда содир бўлди. Заргарлик асосларини эгаллаган бу санъаткор ҳайкалтарошлик асарларида ҳам заргар сингари ҳар бир деталь ва образнинг тугал, аниқ шаклга эга бўлишига ҳаракат килди. Флоренция рангтасвири XV асрда реализм йўлига кириб кела бошлади. Рассомлар готика таъсиридан қу тулиб, Жотто ижодининг илғор томонларини ривожлантирдилар. Монументал рангтасвирдаги

«аль-фреско» кўриниши ўзи нинг энг гуллаган даврини бошидан кечирди. Флоренция ренгтасвирида Мазаччо номи билан машҳур бўлган Томмазо ди сер Жованни ди Симоне Кассаи муҳим ўринни эгаллади ва унда реалистик йўналишни бошлаб берган йирик санъаткор сифатида танилди. Мазаччо 1401 йили нотариус оиласида дунёга келди ва жуда эрта отасидан етим қолди. Ун олти ёшида Флоренцияга келади ва шу ерда рассом лик асосларини эгаллайди, рассомларга шогирд тушиб, уларга деворий суратлар ишлашда ёрдам беради. Филиппо Брунеллес ки ва Донателло ижодини қунт билан ўрганади. Вазари таъбирича, у ўз асарларининг табиий, жонли ва реал борлиққа ўхшаб чиқишига катта эътибор беради. Натижада у тезда Флоренция рангтасвирида кўзга кўринган рассомлардан би рига айланади. Мазаччо жуда қисқа, 27 йил умр кўрди (1428 йили вафот этган), лекин шу умри давомида яратган саноқли асарлар Италия санъатининг кейинги тараққиётида муҳим роль ўйнади. Рассом ўз ижоди давомида жасур инсоннинг умумлашма, идеал образларини яратишга ҳаракат қилди. Ди ний мавзудаги композицияларда ўз замондошлари қиёфасини тасвирлашдан чўчимади. Рассом яратган композициялар чизиқ ва ранг перспективаси қонунлари асосида ишланганлиги, ҳар бир образнинг анатомик тузилиши, одам жуссасидаги нур-соя ўзгаришлари, уни муҳит билан акс эттириши, шу билан бирга, образлардаги яхлитлилик рассом замондошлари, улардан кейинги авлод учун ҳам ҳақиқий ўрганиш мактаби бўлди. Ма заччо ижодидаги ана шу хислатлар унинг Флоренциядаги Сант Мария дель Кармине черковининг Бронкаччи капелласига ишлаган деворий суратдарида яққол намоён бўлди. Бу суратлар рассомнинг асосий иши, ижодининг чўққиси ҳисобланади. Бу суратларда рассомнинг новаторлиги, санъатга қўшган ҳиссаси намоён бўлади. Суратларда апостол Петр тарихи ва тавротдан олинган воқеалар акс эттирилади.

Булар ичида «Жаннатдан қувилганлар», « С т а т и р мўъжизаси» каби суратлар диққатга сазовордир. 5 XV аср ўрталаридан бошлаб, кватроченто санъати принцип лари Италиянинг бошқа шаҳарларида ҳам тарқала бошлади. Агар илк Уйғониш даврининг дастлабки босқичида Флоренция Италия бадиий ҳаётида муҳим марказ вазифасини ўтаган бўлса, эндиликда аҳвол бутунлай ўзгара бошлади. Италиянинг ўрта ва шимолий қисмида ўзига хос рассомлик мактаб ва йўналишлари юзага кела бошлади. Булар ичида Умбрия, Падуя, Венеция санъ ати ажралиб туради. Турли бадиий мактабларнинг ташкил топганлиги, энг аввало, мамлакат ичкарисида ягоиа бирликпииг йўқлиги, Италия район ва шаҳарларида турли сиёсий тузумнинг мавжудлигидан далолат беради. Тосканонинг шимоли-шарқий томонида жойлашган Умбрия ерлари XV аср ўрталарида Италия Уйғониш даврининг муҳим бадиий марказларидан бирига айланди. Ум брия шаҳарлари шимолий Европа ва Византия билан алоқада бўлди, санъатда содир бўлаётган янгиликларни ижодий ўзлаштирди. Бу Умбрия мактабининг ўзига хос томонларини белгилаш да муҳим роль ўйнади. Бу мактабга хос фазилат ишланган асар нинг рангдорлиги, лирик ечими ва сержилолигида сезилади. Бу хислатлар шу мактабнинг етук вакиллари Перуджино, Пентурикконо ва айниқса, Пьетро делла Франческа ижодида яққол сезилади. Атлантика океани орқали янги савдо йўлларининг очилиши, 1453 йили Истамбулнинг турклар томонидан босиб олиниши, Шарқ ва Ғарб орасидаги савдо йўлларининг аҳамияти йўқолишига олиб кела бошлади. Яқинлашиб келаётган инқироз ижти моий ва иқтисодий ҳаётга ўз муҳрини қўя бошлади. XV аср охирларига келиб, шаҳар ҳунармандлари табақаларининг де мократик ҳаракатлари кучайди. Бу санъат тараққиётида янги замин ярата бошлади. Бу хусусият дастлаб Флоренцияда ўзини кўрсата бошлади. 5 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. – Б.215-216.

Илк Уйғониш даври ўзининг умрини тугатиб, юқори Уйғониш даврига асос ярата бошлади. Бу давр Флоренциянинг ҳукмдори «Ажойиб-ғаройиб Лоренцо» 6 деб ном чиқарган Лоренцо Медичи қўзғолон ва норозиликларни қаттиққўллик билан босиб, ҳукмдорлигини сақлаб қолди. У ўз давлатини тинч ва осойишта кўрсатиш мақсадида машҳур санъаткорларни тўплади, уларнинг ижодидан ўз давлатининг обрўсини оширишда фойдаланди. Лекин бу ташки томондан фаровон ва осойишта кўринган Фло ренция ичида пессимистик, эртанги кунга умидсизлик билан қараш кайфияти ҳукм сурар эди. Ана шу кайфият етук ижодкорларнинг асарларида, жуда нозиклашган сарой санъати кўринишида намоён бўлади. Бу хусусият шу хонадон буюртмалари билан ижод қилган санъаткорлар Доменико Гирландайо (1449-1494 йилларда яшаган), Сандро Боттичелли (1445-1510 йилларда яшаган), Андреа Вероккио (1435/36-1488 йилларда яшаган) ижодида яққол кўринади. Доменико Гирландайонинг асл номи Доменико ди Томмазо Бигорди бўлиб, у портрет, тематик композициялар устида меҳнат қилди. Рассомнинг диний мавзудаги деворий суратлари замонавий ҳаёт, турмуш тарзини акс эттирувчи композицияларга ўхшаб кетади. Воқеалар гўё Флоренциянинг кўча ва хонадонларида бўлаётганга ўхшайди. Қатнашувчи образлар ҳам флоренцияликлар, асосан, медичилар хонадони ва бошқа бой хонадонларнинг аъзолари, гуманистлар, ёзувчи , шоир, рассомлардир. XV аср иккинчи ярмида Венецияда ҳам Уйғониш санъати принциплари ривожлана бошлади. Унинг йирик вакиллари Жованни Беллини (1430-1516 йилларда яшаган), Витторе Карпаччо ( тахминан 1456-1526 йилларда яшаган) ижоди эса, Италия илк Уйғониш даврининг юқори Уйғониш даврига ўтиш чегарасини белгилади. Византия, Ғарбий Европа давлатлари билан яқин алоқада бўлган бой савдогарлар республикаси Венеция санъаткорлари Шарқнинг бой, 6 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. – Б.221.

сержило ва ёрқин санъати ва готика анъаналарини ўзлаштирган ҳолда ўзига хос жозибадор санъат мактабини яратишга муяссар бўлдилар. Шу ерда мойбўёқ техникаси ривожланди, Венециянинг юқори Уйғониш даври санъати ўз принципларини шакллантирди, кейинги Венециянинг буюк колористлари учун замин яратди. Венеция квартрочентоси принциплари Пизанелло ва Жентиле да Фабриона ижодида кўрина бошлаган бўлса, Витторе Карпач чо ижодида ўзининг тўлиқ ифодасини топди. Унинг мойбўёқда ишлаган диний мавзудаги асарларида рассом замондошлари, уларни ўраб олган муҳит, табиат, меъморлик кўринишлари акс эттирилди. Венеция каналларида сузиб бораётган гандолалар, балкондан ташқарини томоша қилиб ўтирган аёллар тасвири - буларнинг ҳаммасида рассом замонасининг руҳи ўз ифодасини топган. Сўзсиз, Венеция кватрочентоси ривожланишида Беллинилар оиласи - Якопо Беллини ҳамда унинг икки ўғли - Жентиле ва Жованниларнинг қўшган ҳиссаси каттадир. Жованни Белинни шу оила аъзолари ичида мойбўёқ техникасини мукаммаллаштириш ва ривожлантиришга катта ҳисса қўшган бўлиб, ранглар жилоси бойлигидан, инсон руҳий оламини очишда табиат кўриниши имкониятларидан унумли фойдаланди. У ҳикоянавислик, майда-чуйда деталларга эътибор беришдан воз кечиб, ўз диққатини, энг аввало, яхлит ва тугал шаклларда инсоннинг маънавий қиё-фасинй очишга ҳаракат қилди. Унинг асарлари ўзининг бой колорити, мувозанатли, вазмин композицияси, ҳар бир образ характерининг очиб берилиши ва таққосланиши билан Италияда кватрочентодан юқори Уйғониш даврига ўтиш принципларини намоён қилади. Венеция мактаби Италия кватрочентосига якун ясади. Илк Уйғониш даври санъати антик санъат анъаналарини янги давр талаблари асосида қайта тиклади. Кватрочентистлар диний мав зудаги сюжетларга асарлар ишлаб, уларда азалий масала - ин сон ва табиат,

инсонийлик проблемаларини кўтариб чиқдилар. Бу фазилатлар юқори Уйғониш даври учун муҳим замин эди. Француз қўшинларининг Италия ерларини босиб олиши унинг сиёсий ва иқтисодий қудратини бўшаштириб юборди. Мамлакатнинг душманга тўлиқ қарам бўлиб қолиш хавфи тугилди. Ана шу даврда халқнинг ўз озодлиги, миллий бутунлиги учун ку раш туйғуси ортди, бошқаришнинг республика формаси учун курашдилар. Бу катта ва муҳим ижтимоий кўтаринкилик юқо ри Уйғониш даври санъати ривожланишининг заминини таш кил этди. Юқори Уйгониш даври принциплари Италиянинг муҳим бадиий марказлари бўлган Флоренция, Рим ва Венецияда ўзининг тугал кўринишларини намоён этди. Юқори Уйғо ниш даври нисбатан қисқа, яъни XV асрнинг 90-йилларидан XVI асрнинг 30-йилларига қадар бўлган даврни ўз ичига ола ди. Лекин мазмунан бу давр жуда улуг ва Италия санъати та раққиётининг «олтин асри» ҳисобланади. Шу даврда яшаб ижод этган буюк титанлар Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Микеланжело, Тициан ўз моҳияти жиҳатидан чуқур, маҳорати жиҳатидан юксак, баркамол асарлар яратдилар. Улар ўзларининг ҳар томонлама ўткир ва билимдонликлари билан ҳам ўз даврларининг идеал кишилари тимсолига айландилар. Улар яратган образлар эса гуманистик ғояларни ўзида мужассамлантирди. Жисмоний бақувват, маънавий баркамол, ҳар қандай диний таъсирлардан холи бўлган, ўзи ва ўзгалар учун кураша оладиган, халқ манфаатини ўз манфаатидан юкори қўя оладиган ин сон даврнинг, санъат асарларининг бош қаҳрамонига айланди. Шу билан бирга, шу юкрри Уйғониш даври санъати қўйнида тушкунликни тарғиб этувчи гуманизм ғояларидан узоқ бўлган маньеризм оқими ёйила бошлади. Флоренция илк Уйғониш даври традиция лари юқори Уйғониш даври учун асос қилиб олинди ва ривожлантирилди. Тасвирий санъатда содир бўлган хусусиятлар ҳам меъморликдаги сингари улуғворликка,

умумлашган образлар яратиш ҳамда монументаллаштиришга ҳаракат қилишда намо ён бўлди. Инсонпарварликда натурал фалсафий қарашлар мавжуд бўлган. Инсон ва табиат уй ғ ониш давридаги дунёни англашнинг доимий предмети ( ў рганиш доираси) булган. Бу даврда моддий ёки рухий борли қ дан дунёнинг вужудга келиши масаласи асосий ди ққ ат марказда б ў лди. Онг ва сезги оркали оламни билиш ғ ояси XVI асрдаги ил ғ ор мутафакирларни тушунчаларини ташкил этди. Бу ғ оянинг асосчиларидан бири Леонардо да Винчи б ў либ, у "бизнинг барча билимларимиз сезишдан бошланади" деган. У фан билан хаётни я қ индан бо ғ лаш тарафдори булган. "Фан - бу лашкарбоши қў мондон б ў лса, амалиёт эса аскар, солдатдир" деган афоризм хам унга тегишлидир. Олам осмон жисмларидан бири б ў лган ер - бутун борли қ нинг маркази эмас , деган ғ ояни ҳ ам Л еонардо да Винчи айтган. Уйғониш даврининг энг йирик вакилларидан бири, шак-шубҳасиз, бу - Леонардо да Винчи ҳисобланади.Леонардо да Винчи 1452 йилда туғилиб 1529 йилда вафот этган. Келгусида буюк шахс бўлиб етилган ёш Леонардо 1452 йилда Винчи кишлоги яқинида натариус оиласида дунёга келди. Леонарда 17 ёшида отаси Флоренцияга кўчиб ўтади. Шу ерда Леонардо Андреа Веронико устохонасида тасвирий санъат борасидаги билимини оширди. У ўз устози Вероккиога ёрдамлашиб унинг «Исони чўқинтириш» (тахминан 1476 йилда яратилган бўлиб, Флоренция галериясида сақланмоқда) асарининг чап томонидаги фаришта расмини ишлади ва устозидан ҳам мохирлигини кўрсатади. Леонардо санъатнинг кўпгина турларида ўз кучини синаб кўрди. Математика, механиқа, физика соҳасида илгор фикрларни илгари сурди Унинг учун санъат ҳаётни билиш воситаси бўлди. Рассомнинг «Гул ушлаган Мадонна» асари, ҳаётни ўрганиш заминида юзага келган қалб ҳарорати билан иситилган ва ҳаётга бўлган муносабатини ифодаловчи асарларидир. Леонардо да Винчи меъмор сифатида хам Миланда бир катор санъат проектлари ишлади «Ғордаги Мадонна» (1483-1484 йилларда

яратилган), «Сирли оқшом» (1495-1497 йилларда яратилган) каби асарларини Миландаги «Сант Мария делла Грация» монастри учун ишланган суръати уни наватор рассом даражасига кўтаради. Милан Франция қўшинлари томонидан босиб олинган йили Леонардо Флоренцияга к айтиб келади. Бу ерда машҳур “Моно Лиза” (Жаконда) асарини ишлайди. «Моно Лиза» портрети (1503 йилда яратилган деб тахмин қилинади) жаҳон рангтасвиринг машҳур ёдгорлигидир. Бу портрет билан Европа санъатида чуқур психологик портрет санъати бошланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 1. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон. 1997. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Тошкент: Шарқ. 1998. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: Ўзбекистон. 2011. 4. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. - Т.: Ўқитувчи. 1986. 5. Алпатов М.В. Всеми рная история искусств. Т 2 -3. - М. : 1955. 6. Алпатов М.В. Художественные проблемы итальянского Возрождения. - М.: 1975. 7. Всемирная история. В 10 т., Т. 4. - М.: Соцэкономлит. 1958. 8. Всеобщая история искусств . - М. : 1960 . 9. История исскуств а зарубежных стран. - М.: 1963. 10. История исскуств а зарубежных стран : Средние века и Возрождение - М.: Изобразительное исскуство. 19 82 . 11. История исскуств а зарубежных стран 17-18 веков - М.: Изобразительное исскуство. 19 88 .

O'xshashlar

Леонардо да Винчи-Уйғониш даври маданиятининг энг буюк арбоби

Леонардо да Винчининг ҳаёти ва ижодий фаолияти

Уйгониш даври санъати

Уйгониш даври санъати 2

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати. Уйўониш даври санъати