Badiiy ta’limda qalamchizgilarning ahamiyati. Qisqa muddatli o‘quv va xomaki rasmlar chizish - Tasviriy san'at - Referatlar

Badiiy ta’limda qalamchizgilarning ahamiyati. Qisqa muddatli o‘quv va xomaki rasmlar chizish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Badiiy ta’limda qalamchizgilarning ahamiyati. Qisqa muddatli o‘quv va xomaki rasmlar chizish Xomaki rasm – odatda qisqa, ba’zan esa juda qisqa va o‘ta cheklangan vaqt davomida, ko‘p hollarda rasm chizuvchining o‘ziga boqliq bo‘lmagan xolatlarda bajariladigan predmet dunyosining umumlashtirilgan to‘liqsiz tasviridir. Bunda ishni tezlashtirish maqsadida eng kam grafik vositalardan foydalaniladi. Murakkab shaklni faqat uning asosiy, mayda ikir - chikirlarsiz tipik va o‘ziga xos alomatlari aniq va ifodali tarzda hal etiladigan predmet dunyosining realistik tasvirini umulashtirilgan, deb hisoblamoq kerak. Shuning uchun ham xomaki rasm ko‘p hollarda "yaxlit, ko‘zga ko‘rinib turgan predmetning qism, bo‘lakchalarsiz tasviri bilan belgilanadi". Homaki rasmlar akademik vazifani boshlashdan avval o‘quv rasmini kompozitsiya jihatidan joylashtirishda har doim ham naturaning umumlashtirilgan tasviridan, ya’ni aslini olganda, xomaki rasmdan foydalaniladi. Shuning uchun o‘quv muassasalarida pedagoglar akademik rasmli boshlashdan avval o‘quvchilarga naturani turli nuqtalardan turib qalamchizgilar bajarishni va shundan so‘ng kerakli joyni tanlab olgandan so‘ng asosiy ishga kirishishni maslahat beradilar. Chunki, xomaki rasm muvoffaqiyat bilan topilganda naturaning butun massasi joylanishi davomli o‘quv rasmining asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Chizgi – xomaki rasmga nisbatan ancha to‘liq hisobdanadi. Lekin ba’zi hollarda u davomli o‘quv rasmiga qaraganda ancha qisqa vaqt oraliqida naturadan bajariladigan predmet dunyosining mukammal bo‘lmagan tasviri hamdir. Chizgi ustida ishlash vaqtini odatda rasm chizuvchining o‘zi belgilaydiki, bu ushbu rasm mazmuni, shuningdek uning keyinchalik amalga oshadigan maqsadiga ko‘yadigan talablariga boqliqdir. Naturadagi chiziladigan chizgi xuddi xomaki rasmning detallar bilan boyitish kabidir. Naturaning qay holda yuzaga chiqarilishiga qarab chizgi xomaki rasm bilan davomli rasm o‘rtasidagi oraliq bir vosita bo‘lib qoladi. Boshqacha so‘z

bilan aytadigan bo‘lsak, naturadan chizilgan xomaki rasm ishida o‘sha naturadan davom ettirilgan ish sekin-asta chizgiga aylanishi mumkinki, bunda rasm ikir- chikirlariga batafsilroq to‘xtaladi. Xomaki rasm bilan chizgi o‘rtasidagi farq u yoki bu rasmni chizish uchun sarflanadigan vaqtdangina emas, balki asosan ish usulining o‘zidan ham iboratdir. Chizgi boshidan oxirigacha naturadan chizish orqali bajariladi. Xomaki esa nafaqat naturadan, balki xotiradan, tasavvurdan, idrokdan, shuningdek, barcha usullarni ham qo‘llab chizilishi mumkin. Xomaki rasmlar ijrosining aynan shu hildagi usullari keyinchalik nafaqat umuman rasm chizishga o‘rgatish, balki yuqorida aytib o‘tilgan bo‘lajak rassom uchun zarur bo‘lgan sifatlar yiqindisini tarbiyalashda ham katta ahamiyat kasb etadi. Xomaki rasm va chizgilarga o‘rgatishda natura sifatida xuddi davomli rasm chizishda qo‘llaniladigan shaklan yaqin bo‘lgan (yoki mazmunan shu kabi) obektlardan foydalaniladi: 1) «o‘lik» (tirik bo‘lmagan) natura, (natyurmort) 2) o‘simliklar, 3) hayvonlar, 4) inson. Ta’lim uslubiyotini qisqa muddatli rasmlarda qurish uchun, ya’ni o‘quv mashyilotlari izchilligi va mazmuni va ularni hal qilish usullarini belgilab olish uchun har xil xomaki rasmlar ijrosining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunib yetish kerak, va birinchi navbatda, qisqa muddatli rasmlar ijrosi bilan (xomaki va chizgilar) davomli rasmlar ijrosi usullarida o‘rtasidagi farq nimadan iborat ekanligini bilib olish zarur. Xomaki rasmlar va ularni bajarish usullari. Idrok etishning «Umumiylikdan xususiylikka va xususiylikdan umumiylikka» tasvirlash usuli ta’lim jarayonida bosqichlar bo‘yicha davomli o‘quv rasmini bajarishda o‘z tasdio‘ini topadi. Tasvirlanayotgan predmet shaklini umulashtirilishining so‘ngi yakuniy bosqichi - qoo‘ozga tushirilgan narsani yaxlit birlikka yio‘ish va birlashtirishdan butun rasm bo‘ylab aniqlik kiritish va nur soya nisbatlarini bitta yaxlitlikka

keltirish, ya’ni tasvirlanayotgan shakl va ana shu shakl turgan kenglikni tutashtirishdan iboratdir. Naturadan uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan qisqagina xomaki rasm chizib olish asosan tez ko‘rish va idrok qila bilish qobiliyatlarini o‘stirish uchun mo‘ljallanadi. Kuzatish, idrok qilish va xomaki rasmni ijro etishlar ko‘p hollarda bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladi. Shuning uchun xomaki rasm ustida ishlashning yakuniy bosqichi sifatida umumlashtirish haqida alohida gapirishga to‘o‘ri kelmaydi. Xomaki rasmlar chizishda foydalaniladigan usullarni farqlash xomakilarning oltita turini belgilab olish imkonini beradi. Xomaki rasmlar va ularning turlari quyidagilardan iborat: -naturani kuzatgan holda undan boshidan oxirigacha bevosita ijro etiladigan xomaki rasmlar; -kombinatsiya usuli (dastlab naturadan kuzatib, keyinchalik naturasiz – xotira bo‘yicha) bilan ijro etiladigan xomaki rasmlar; -faqat xotiradan bajariladigan, ya’ni kuzatishdan keyin biror vaqt o‘tgandan so‘ng, ongda ko‘rish qobiliyati musthkamlanganidan keyin chiziladigan xomaki rasmlar; -insoning avval ongida qabul qilingan ba’zi predmetlar, tirik obektlar va atrof- borliq hodisalar haqidagi tasavvurlarni jonlantirish qobiliyati bilan boo‘liq tasavvurlar bo‘yicha ishlanadigan xomaki rasmlar; -kompleks usul bilan, ya’ni yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan hamma ish usullarini, jumladan tasavvur bo‘yicha usullarini qo‘llagan holda bajariladigan xomaki rasmlar; -hayolga keltirish bo‘yicha – biror-bir ijodiy fikr yoki badiiy obraz, mavzu, syujet va xokazo predmet va hodisalar haqida o‘z tasavvurlarini jonlantirib tiklash asosida dastlabki umumlashgan tasvirning xomaki rasmlari chizish. Xomaki rasmlarning ikkinchi, uchinchi va beshinchi turlari bitta umumiy alomatlar bilan birlashadi, chunonchi: xomaki rasm chizish bilan bir vao‘tda sodir

bo‘ladigan yoki xomaki rasm chizishdan sal oldin bo‘ladigan naturani ancha yuzaki va tez kuzatish bilan yuzaga keladigan majburiy alomat bilan. Agar bunda ijro vaqti cheklanmasa, u holda bunday naturadan chiziladigan xomaki rasm chizgiga aylanib qolishi mumkin. Bu shart-sharoitlardan bittasi-naturani kuzatish va xomaki rasm ijrosi uchun vaqtning cheklanganligi yoki cheklanmaganligidir. Bu o‘z navbatida naturaning qo‘zo‘almasligi yoki qo‘zo‘alish darajasi (harakat tezligiga)ga boqliq bo‘ladi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, xomaki rasm chizish usuliga eng avvalo ikkita omil ta’sir qiladi: vaqt va naturaning holati. Bu o‘zaro bir-biriga boo‘liq omillardan tashqari ijrochi va uning ishlash qobiliyatiga (binobarin, xomaki rasmdagi tasvir xarakteri va sifatiga) shuningdek tashqi obektiv shart-sharoitlar ham ta’sir qiladiki, ularga rasm chizuvchi moslashishi kerak bo‘ladi (sinf, hona yoki ko‘cha, ishlab chiqarish yoki transport, jamoa joyi, sport maydonchasi, yo‘lka, sayilgoh va xokazolar). Naturadan kuzatish bo‘yicha xomaki rasm chizish faqat bitta shart bilangina, ya’ni natura umuman qo‘zo‘almas, harakatsiz turgandagina boshidan oxirigacha bajarilishi mumkin. Bunday qiyofa natura yeng avvalo, so‘zsiz jonsiz predmet (masalan, san’at asarlari, haykaltaroshlik asarlari, me’morchilik inshootlari, bezaklar, sabzavot, meva, gul, daraxtlar, ba’zi manzara turlari, shuningdek maxsus qiyofa uchun turgan model (inson ham) bo‘lishi mumkin. Xomaki rasmning maqsadi naturani to‘liqsiz umumlashtirilgan ko‘rinishini aks ettirishdan iborat bo‘lgani uchun rassom nisbatan ancha bamaylixotir ishlaydi. Agar maqsad amalga oshgan bo‘lsa-yu natura hali qimirlamay turgan bo‘lsa, u holda xomakilikdan chizgiga (lavhaga) o‘tish mumkin. Bunda xatto qoqoz chetiga qo‘shimcha, naturaning ba’zi bo‘laklarini ancha batafsilroq chizgilarini ham chiqarsa bo‘ladi (albatta, bunga zarurat tuo‘ilsa). Bunda: holatda vaqt omili ish xarakteriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar naturaning qo‘zo‘almasligi shartli va tasodif bo‘lsa, ba’zi hollarda u vaqtinchalik bo‘lsa, ya’ni natura istalgan paytda, rasm chizuvchi uchun no’malum

bir soniyada o‘z holatini, yuz qiyofasini, imo-ishorasini o‘zgartirib qolsa va xatto nuqtai nazardan umuman yo‘qolib qolsa u holda naturadan xomaki rasm chizishda ish xarakteri jiddiy tarzda o‘zgaradi. Bunday holat tasodflarga quyidagilarni keltirish mumkin: saylgoh o‘rindio‘ida o‘tirgan kishi o‘rnidan turib ketsa, yohud jimgina yotgan it birdaniga akillay boshlasa ushbu holat xomaki rasmini chizayotganda sodir bo‘lishi mumkin. Peyzaj xomaki rasmini (yoki chizgini) chizayotganda ob-havo yoki yoritilish holati o‘zgarmasligiga ishonch hosil qilish kerak emas. Chunki, birdan shamol turib qolishi, tekis suv yuzasini to‘lqinlar, osmonni to‘satdan qora bulutlar qoplashi mumkin). Tabiatda tirik natura rassom ustaxonisidagi kabi yoki sinfdagi o‘quv ishi kabi bir maromda turmaydi. U o‘z hayotida davom etadi va uning tabiiy, vaqtincha qo‘zo‘almay turishi darhol, ba’zida esa kutilmaganda aks holat kasb etib qolishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, aynan tirik modelning bunday qo‘zqalmas shartlari, ya’ni tinch, bamaylixotir qiyofa rassomning kuzatuvchan ko‘zlari uchun eng qimmatlidir. Aksincha, bir hil holatda maxsus turgan tirik model doimo o‘z ifodaliligini yo‘qotadi, chunki har qanday holatda ham sun’iylik mavjud bo‘ladi. Buning ustiga o‘sha sizga qarab turgan siymo ham ohir-oqibat charchaydi, bu esa uning qiyofasiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Shuning uchun ham xomaki rasmda qo‘zqalmas tirik modelni muhrlab qo‘yish uchun rassom doimo shay turishi lozim. Ishlash uchun mavjud vaqt davomida kuzatish va xomaki rasmni bajarish uchun har bir daqiqa, xatto har bir soniyadan unumli foydalanib qolish zarur bo‘ladi. Shuning uchun usta rassomlar xomaki rasmlarni ishlashda "qisqa", "juda tez", "bir nigohda", "yashin tezligida", "bir zumda" tasvirlash kabi so‘zlarni ishlatishlari ham bejiz emas. Xomaki rasm chizishning muayyan maqsadi kuzatish natijasini bir zumda qoqozga aks ettirishdir.

Sinfdagi mashyilotlarda, ayniqsa xomaki rasm chizishga o‘rgatilayotgan dastlabki paytlarda o‘quvchilar kuzatishga ham, rasm ijrosi uchun ham doimo yetarli vaqtga ega bo‘ladilar. Lekin sinfdan tashqari paytda xomaki rasm ustida ishlash, ya’ni bir vaqtning o‘zida ham kuzatish, ham chizish paytida (xatto muhim turgan natura ustida ishlanayotganda ham) to‘satdan uzilib qolishi mumkin. Ba’zan rassom tezroq o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishi, bir varaqqa naturaning tipik hamda xarakterli xususiyatlarini darhol aks ettira qolishga harakat qiladi. Kuzatish vaqti ijro vaqtiga to‘o‘ri kelib qoladi. Ana shunday holatda naturani ko‘rish idroki bilan, ijro etish keskinlashadi. YA’ni e’tiborni chalo‘itmay turib mayda, ikkinchi darajali ikir- chikirlarga berilmay, darhol predmetning yeng asosiy zarur tomonlarini ilo‘ab olishga, yeng oddiy vositalardan minimal darajada foydalanishga harakat qilinadi. Eng avvalo, bir nechta ishonchli chizgilar bilan, (yoki tus beruvchi doo‘lar bilan) bo‘lajak tasvirning o‘rni va o‘lchamini- uning abrisini belgilab olish zarur. Ana shunga qarab asosiy qismlari, konstruksiya va harakatlarini hisobga olgan holda naturaning butun massasini tushurib olish kerak. Agar natura o‘z qo‘zo‘almas holatini saqlab turgan bo‘lsa, darhol belgilangan fikrlarni detallashtirishga kirishmoq, eng asosiy, xarakterli xususiyatlarni tezroq ilo‘ab olmoq zarur. Kombinatsiyalashgan (dastlab naturadan, keyinchalik xotira bo‘yicha) xomaki rasmlar chizish. Natura harakatiga kela boshlashi, o‘z holatini o‘zgartira borishi bilan va rassom ko‘zidan iz qola boshlashi bilan ana shu xomaki rasmni nihoyasiga yetkazish uchun xotiradan ko‘rish qobiliyatingizni ishga solishi to‘o‘ri keladi. Naturadan boshlanib, so‘ngra uning ishtirokisiz xotirada tugallangan xomaki rasm "Kombinatsiyalashgan" hisoblanadi. Kuzatish vaqtining qisqarishi enda xomaki rasm ustida ishlashni ham murakkablashtiradi va xotiraga zo‘r berishni talab qiladi. Bunday holatlar amaliyotda juda ko‘p uchraydi. Xotiradan chiziladigan xomaki rasm chizish.

Uzluksiz, doimiy harakatda bo‘layotgan natura holatini bri zumda aks ettirish ancha mushkul. Bunday paytda hammasini birdan nazardan qochirmay ilo‘ab olish va darhol, hech kechiktirmay xotirangizga muhrlanganni qoo‘ozga tushirish zarur. Ana shunda xotiraga muhrlangan ko‘rinish o‘z "yangiligini" yo‘qotmaydi. Bunga misol qilib oldingizdan tez yugurib o‘tayotgan yoki to‘siqlar osha sakrab yugurayotgan sportchini ko‘rishimiz mumkin. Bunday vazifani uddalash amalda mumkin. Buning uchun o‘ta tez, bir nigohda harakatdagi ifodani ilo‘ab olish kerak bo‘ladi (masalan, yugurib borayotgan sportchining gavdasi, oyoqlari bosh va qo‘llari harakati). Lekin bu o‘rinda xomaki bajarilgan chiziqlarni bir yerga to‘plash, ya’ni komponovkalashni unutmaslik kerak. Ko‘rish qobiliyati kuchli bo‘lganda, juda qisqa ba’zan esa bir soniyada xotiraga muhrlanadigan detallarni ham umumlashtirib yuzaga chiqarish mumkin. Ana shu tarzda ijro etilgan xomaki rasm xuddi qoqozga muhrlangan xotira kabi bo‘ladi. Bundan keyingi endi uning vazifasi-ko‘rilgan narsa haqida eslatishdan bo‘lak narsa emas. Bunday xomaki rasmlarga tuzatish va qo‘shimchalar kiritish faqat boyagi sportchining harakati takrorlangandagina (deyarli bir xil harakat), yana xotiraga olish yo‘li bilan bajariladi. Faqat ko‘rib xotirada saqlash qobiliyatiga tayangan holda xomaki rasm ustida ishlash zarurati faqat tashqi shart –sharoitlar kuzatish imkonini beradigan vaziyatlardagina tuo‘iladi. Masalan: shahar transportida sizning qarashingizda o‘tirgan yo‘lovchining boshi siz o‘ylab qo‘ygan kartina personajiga o‘xshaydi va siz anchadan beri qidirib yurgan obektingiz chiqib qoladi. Uni naturadan chizishning iloji yo‘q, chunki u o‘z nigohini olib qochishi, boshini burishi yoki qiyofasini o‘zgartirishi, shuningdek transportdagi vaziyat to‘o‘ridan to‘o‘ri naturadan chizish imkonini bermasligi mumkin va xokazo. Siz o‘z oldingizga qo‘ygan vazifalarni hal qilish uchun boshqa yo‘lni tanlashingizga to‘gri keladi. Buning uchun ko‘rish qobiliyatingizni ishga solasiz: naturangizga sezdirmay uni kuzatasiz, o‘rganasiz, xarakterli o‘ziga xos xususiyatlarini (ayniqsa undagi ajralib turadigan xarakterli xususiyatlarini) eslab

qolishga harakat qilasiz. Yo‘lovchi o‘z bekatida tushib ketdi. Shunda darhol, hech ham kechiktirmay cho‘ntak albomingizni olib (aks holda xotirangizdan ko‘tarilib ketishi mumkin) o‘sha yo‘lovchi holatini qanday eslab qolgan bo‘lsangiz, shundayligicha xotiradan xomaki rasmini chizib olasiz. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Lekin rassom ko‘rish xotirasini rivojlantirishi uchun harakatdagi odam, ayniqsa o‘z xarakteri va harakatlanishi tezligi har xil bo‘lgan bir guruh odamlarga qarab xomaki rasmlar chizishni talab etadi.(masalan, basketbol, futbol, xokkey kabi sport o‘yinlari vaqtida, hayvonot boo‘idagi hayvonlarga qarab xomaki rasmlar chizish foydadan xoli emas. Shuni nazarda tutish kerakki, kuzatish natijasida esda qoladigan obrazning sifatiga, uning barqarorligiga ko‘plab sabab va vaziyatlar ta’sir qiladi. (idrok qilishning takrorlanishi, kuzatish faolligi va tezligi, shuningdek, zarurat tuqilganda ko‘rilgan narsani eslab qolish qat’iyligi). Ayniqsa qisman biror holatda (yoki sxematik ko‘rinishda) naturadan qoqozga tushirilgan chizgini diqqat bilan kuzatgan va o‘rganilgan narsa xotirada yaxshi saqlanib qoladi. Ko‘r-ko‘rona, hech qanday tahlilsiz, faqat ko‘chirib qo‘ya qolingan narsa odatda xotirada uzoq saqlanmaydi. Tasavvur qilib xomaki rasm ishlash. Tasavvurda xomaki rasm chizish naturani bevosita kuzatish bilan boqliq emas. U avval idrok qilingan, predmet olami va ongda muhrlanib qolgan hodisalar asosidagina ijro etiladi. Idrokka (qabul qilishga) nisbatan tasavvur yanada umumiyroq xarakterga ega. Ularda tafsilot kamroq bo‘ladi va faqat predmet va hodisalarning asosiy xususiyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ham tasavvurda chizilgan xomaki rasm "o‘zidan chiqarib" iborasiga yaqin va o‘zining mantiqiyligi, bilan bevosita naturaga qarab chizilgan xomaki rasmdan farq qiladi. Tasavvurda rasm chizayotgan kishi uni qamrab turgan vaqt va natura holati kabi omillardan xoli bo‘ladi. U bamaylixotir, butun diqqat-e’tiborini xomaki rasmga qaratib ishlashi, zarur ifoda va tasvirning ishonchligiga erishgan holda faoliyat ko‘rsatishi mumkin.

Eng oddiy vazifa – polda turgan oddiy stul rasmini tasavvurda chizish masalasini hal qilish uchun u ana shu stulning shaklini, uning kostruksiyasini va asosiy o‘lcham nisbatlarini eslay olish lozim. Xo‘sh, qayerdadir yuqorida va pastki nuqtai nazardan ko‘rinadigan xuddi ana shu stul qanday ko‘rinishiga ega bo‘ladih Predmet shaklining qurilishi qancha murakkab bo‘lsa, ma’lumki, uni "o‘zidan chiqarib" tasavvurda chizish ham shunchalik qiyin kechadi. Rasm chizuvchi ongida (tasavvurida) predmetning kenglikdagi obrazini tiklash vazifasi turadi. Bunday tiklash jarayoni nafaqat predmet shakli haqidagi tasavvurni, balki uning qurilishi, nisbatlari, harakat yo‘nilishi va tezligi kabi boshqa kenglikdagi nisbatlarini ham o‘z ichiga oladi. Masalan, agar odam qaddi-qomati kabi murakkab tirik shaklning naturasiz, o‘zidan chiqarib xomaki rasmini (aytaylik bo‘lajak kartina eskizi uchun) umumlashgan holda chizadigan bo‘lsak, buning ustiga bu tasavvurdagi naturamiz tez harakatda, burilishda yoki boshqa holatda (aytaylik, cho‘qqidan tezlikda tushib kelayotgan chano‘ichi) bo‘lsa-vazifa ancha murakkablashadi. Xomaki rasm ijrosidagi oldin xotirada tasvir obrazini, uning qurilishini tasavvur qilish, umuman ushbu shakl ma’lum nuqtai nazardan qoo‘ozga qanday o‘lchamni egallashini ko‘z oldimizga keltirishimiz kerak bo‘ladi. Faqat shundan keyingina, odamning plastik anatomiyasini xaqidagi bilimlarni xotiraga olib, "o‘zimizdan chiqarib" bir varaq qoo‘ozga harakat qalamsini belgilab olgandan keyingina, buning ustiga gavda, bosh, oyoq-qo‘llar nisbati, ularning o‘lchamlarini, harakat paytida qisqarish proporsiyalarini, yoritilish holatini hisobga olgan holda chizishni boshlash mumkin. Ma’lumki, inson qaddi-qomatining "o‘zidan chiqarib" xomaki rasmini chizish faqat inson tanasining qurilishi haqidagi bilimlar yetarli bo‘lgan taqdirdagina yaxshi amalga oshishi mumkin. Bunday bilim va ko‘nikma esa faqat inson tanasini doimiy kuzatish va natura hamda tasavvur va xotiradan qisqa chizgilar chizish, shuningdek yalono‘och va kiyimdagi modellardan muntazam ravishda foydalanish bilangina erishish mumkin.

Shuningdek, inson tanasining bosh, qo‘l, oyoq kafti suyaklari kabi murakkab qismlaridan qilingan mashqlar ham yaxshi natijalar beradi. Har qanday holatdagi va tez harakatlanayotgan inson tanasini "o‘zidan chiqarib"(naturasiz) erkin va ifodali tasvirlay bilish faqat insonning plastik anatomiyasini, birinchi navbatda, skelet qurilishi va skelet mexanizmi harakatlarini yaxshi bilish natijasida "naturadan" va "xotiradin" qilingan xomaki rasmlarda mashq va yanada ko‘proq mashq oqibatida yuzaga keladi. Tassavurda qilingan o‘quv xomaki rasmlar insonning har hil xolatlarda, ya’ni harakatsiz va harakatlanayotgan holatlarini tasvirlash malakalarining to‘ldirilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xomaki rasmlarni tasavvurda bajarishga o‘rgatishga davomli o‘quv vazifalaridagi o‘tilgan mavzularning o‘zlashtirilishini tekshirib ko‘rish uchun yordamchi mashqlarga ko‘p o‘rin ajratiladi. Bunday tasavvur bo‘yicha xomaki rasmlar chizishning tekshiruv mashqlari o‘quvchilarda "o‘zidan chiqarib" ishonch bilan chizishda muhim qobiliyatni rivojlantirishga so‘zsiz ko‘mak beradi. Ayniqsa bu hol maqsad qilib qo‘yilgan yangi va yangi qirralar tobora murakkablashib borganda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tasviriy san’atning hamma tur va janrlarida tasavvurda xomaki rasm chizishning asosiy vazifasi – badiiy obraz yaratish ishida turtki bo‘ladigan ko‘mak, yordam ko‘rsatishdir. Naturasiz ishlanadigan xomaki rasmlar (ya’ni"o‘zidan chiqarib") murakkab ijodiy fikrni yuzaga chiqarish uchun eng qulay texnik vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham tasviriy san’atga o‘rgatishda tasavvurda xomaki rasmlar chizish borasida o‘quv dala amaliyotlarining ahamiyati kattadir. Kompleks xomaki rasmlar (barcha usullarni qo‘llagan holda). Eng so‘ngi va eng murakkab o‘quv xomaki rasmlar turi bu – kompleks usulda bajariladigan, ya’ni yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullarni hammasidan qisman foydalangan holda (naturadan, kombinatsiyalashgan yoki dastlab naturadan, keyin xotiradan, shuningdek faqat xotiradan va tasavvurdan) ijro etiladigan xomaki rasmlardir.

Kompleks usulni qo‘llash zarurati asosan ko‘pgina bir vaqtning o‘zida harakatlanayotgan obektlardan xomaki rasm chizishda paydo bo‘ladi. Binobarin, bir guruh odamlar, ayniqsa xomaki rasmda guruhni tashkil etadigan odamlarning o‘zaro joylashuvini xomaki rasmda qidirish va o‘z o‘rniga qo‘yishda bu usulga murojaat etiladi. Kompleks xomaki rasm chizishga o‘rgatish rasm darslarida o‘tkaziladi. Lekin amaliyotda u "Kompozitsiya" o‘quv kursida ko‘proq qo‘llaniladi. Shuning uchun ham bu xomaki rasmlarni shartli ravishda "Kompozitsion" deb atash ham mumkin. o‘z ijro usuliga qarab ular u yoki bu holatda naturani kuzatish bilan boqliqdir. Shuning uchun ularni hayolan ijro etiladigan badiiy obrazning kompozitsion yechimi- xomaki –eskizlar bilan chalkashtirish kerak emas. Hayolan xomaki rasmlar chizish. Hayolan xomaki rasmlar chizish-bu juda umumlashgan xomaki rasm – eskiz bo‘lib, unda badiiy tasavvurning muayyan grafik natijasi sifatida paydo bo‘ladigan badiiy obraz gavdalanadi. Rassom xayoloti obektiv borliqdagi predmet va hodisalar haqidagi olingan tasavvurlari va undagi idrok etish zahirasiga asoslangandir. Rassom o‘z hoxishiga qarab bu tasavvurlarni qayta va qayta shakllantirib, ularni kombinatsiyalab, ular o‘rtasida boo‘lanish yasab yoki ularni bir-biriga zid qo‘yib badiiy obrazning bir butunligiga, maksimal darajada ifodaliligiga erishadi. Tasavvurlarning o‘zi yetarli darajada umumlashgan bo‘lganligi sababli ham xayolot kuchi bilan qayta ishlangan xotirotlar idrok etish obektidan ancha uzoqlashadi, lekin shu bilan birga u o‘zining realistik tasvir uchun zarur bo‘lgan alomatlarni saqlab qoladi. Tassavur qiling, bir-biri bilan yagona harakat yoki biror oddiy syujetda ifodalangan mazmun bilan boqliq ikki kishini "o‘zidan chiqarib" (tasavvurda) tasvirlashdek oddiy vazifa ham tasavvur qilish, xayolotga berilishni talab etadi. Mazmunning ma’no va mohiyatiga chuqur ta’sir qiladigan, ya’ni tasvir ifodasiga ta’sir qiladigan ikki shaklning o‘zaro joylashuvi va ichki boqlanishi kabi juda ko‘plab har xil variantlar tuqilishi mumkin.

Eng yaxshi variantni qidirib topishda ularni o‘zaro bir-biri bilan taqqoslash zarur bo‘ladi. Rassom o‘zi o‘ylab qo‘ygan ijodiy fikri uchun muayyan yorqin javob olishi kerak bo‘lsa, xomaki rasmning asosiy alomatlari–uning umumiylashgani, mantiqiy jihatdan to‘qriligi kabilar katta ahamiyat kasb etib qoladiki, ular tashqaridan qaraganda go‘yo tugalsizdek ko‘rinadi. Vaholangki aynan ana shu tugalsizlik badiiy tasavvurning keyingi faoliyatiga ko‘proq turtki bo‘ladi, muallifni ko‘proq ifodalikka undaydi. Tugallanmagan xomaki rasm topilgan yechimga dastlabki fikrga muvofiq tez va yaqqol ishonch hosil qilish, unchalik qiyinchiliksiz yaxshilash tomonga qaratilgan o‘zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Bunda kiritiladigan o‘zgaritirishlarni avvalgi variatlaridagi bilan solishtirish uchun aynan ana shu xomaki rasmga kiritish ham mumkin bo‘ladi. Nihoyasiga yetkazilgan rasmdagi biror qismni texnik jihatdan o‘zgartirish, qo‘l yoki oyoqni biroz bo‘lsada surish, tana yoki boshni biror tomonga burish, tana harakatini kuchaytirish anchagina qiyinlik tuo‘dirishi ma’lum. Qalamda yengilgina ishlangan xomaki rasmda esa bu ish unchalik qiyinlik tuo‘dirmaydi. Chunki bunda avval belgilab qo‘yilgan narsani o‘chirish yoki yo‘q qilish zarurati tuo‘ilmaydi. Oddiygina solishtirish bilan badiiy fikrning yangi, yanada ifodaliroq variantini topish imkonini beradi. Xomaki rasm-eskizni muddatidan oldinroq tugatib qo‘yish keyingi ishga halaqit beradi, tasavvurni toraytiradi. Davomli va uzoq muddatli rasm chizish bilan bir vaqtda tirik odam boshidan muntazam ravishda homaki rasm va chizigilar qilish zarur. Bunday homaki rasmlar nafaqat odam boshini tasvirlashda olingan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash, balki tasvirda real hayotni tasvirlash qobiliyatini rivojlantirish uchun ham zarur. Realist-rassom insonni harakatda, uning barcha go‘zalliklarini tasvirlay olishi kerak. Davomli rasm ustida ishlash talabani yordamchi chiziqlar, o‘q chizi І i, konstruktiv asoslar yordamida tasvirni diqqat bilan va metodik bosqichlarda tasvir qurishga majbur etadi. O‘quvchi davomli o‘quv rasmida asosiy e’tiborini yuzada

realistik tasvir kurishning qonuniyatlari va qoidalariga qaratadi. Binobarin, u o‘quv-akademik rasmida bu ishni pedagog yordamida, uning uzluksiz kuzatuvida amalga oshiradi. O‘quv va ijodiy rasm o‘rtasidagi farqni ocha borib ular turli yo‘nalishga ega ekanliklarini ko‘rsatib o‘tish lozim. O‘quv rasm bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish uchun yaratiladi. Ijodiy rasmda esa aksincha-olingan bilim va ko‘nikmalardan badiiy obraz yaratish uchun foydalaniladi. Shuningdek avval olingan bilim va malakalar asosida yangilik yaratadi. Xomaki rasm ham olingan bilim va malakalar asosida yaratilib, rasmda endi o‘quvchidan tasvir qurish izchilligi, yordamchi chiziqlarni qo‘llash kabilar talab etilmaydi. Xomaki rasmlar haqida gapirilganda ularning vazifalari, maqsad va yo‘nalishlarini to‘ І ri aniqlab olish kerak. Ko‘pincha «xomaki» tushunchasini rasm ustida ishlashning birinchi bosqichi, shaklning chiziqli-konstruktiv qurilishi bilan aralashtirib yuboradilar. Bu albatta to‘ І ri emas. Xomaki rasm ma’lum vaqt orali І ida kuzatilayotgan natura xaqida to‘liq tasavvur berishni maqsad qilib qo‘yadi. Xomaki rasmlar har xil davomiylik va har xil ishlanishda bo‘lishi mumkin: ish shart-sharoitlari va rassomning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalariga qarab yarim soatli, bir soatli, o‘n minutli va xokazo. Xomaki rasm-bu naturadan tezgina chizgi qilib olishdir; u o‘quvchini tez fikrlash, tasvirlashning eng ishonchli va mantiqiy vositalarini qidirib topishga o‘rgatadi, kuzatuvchanligini rivojlantiradi. Xomaki rasm, rasm chizuvchini uncha mohiyati bo‘lmagan narsalarni chetga chiqarib tashlab, asosiy narsaga qaratadi. Xomaki rasm o‘quvchida mustaqil ishga bo‘lgan tayyorgarlik darajasini namoyon etadi. Xomaki rasmlar talaba tasviriy savodxonligi qonuniyatlarini oson va tez qo‘llay bilishga o‘rgatishi lozim. O‘tmishdagi buyuk ustoz rassomlarning xomaki rasm namunalari o‘ziga xosligi, naturaning eng xarakterli xususiyatlarini ajratib ko‘rsatilganligi bilan tomoshabinni o‘ziga tortadi. Naturadan o‘quv – akademik rasm chizish vazifalarida xomaki rasmlar ma’lum o‘quv-ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarni ko‘zlaydi: Avval o‘tilgan

bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash va boshlovchi rassomni mustaqil ishlashga tayyorlashdan iborat. Xomaki rasm chizish-bu tez fikrlash, tez tahlil qilish demakdir. Xomaki rasm – bu avval olingan bilimlarni hisobga olgan holda natura bilan buyum haqidagi mantiqiy fikrlashdir. Rasm chizuvchi xomaki rasm chizish davomida ushbu natura haqida, uning shakl qurilishi konstruktiv tuzilishi anatomik xususiyatlari va hokazolar haqidagi butun bilimlari zahirasidan foydalanadi. Dala amaliyoti davrida o‘quv mash І ulotlarining eng ko‘p mahsudorligiga talabalar aynan xomaki rasmlar chizishda erishadilar. Bunda ular ham naturani o‘rganish ham tasvirlashning butun texnik vositalaridan foydalana bilish tomonlarini namoyon etadilar. Shuning uchun ham xomaki rasmlar agar rasm chizuvchi natura haqida ma’lum ma’lumotlarga ega bo‘lganidagina foydalidir. Ma’lum vazifalar aniq yo‘naltirilgan maqsad bo‘lmasdan xomaki rasmlar chizaverish o‘quvchini ijoddan bezdirib qo‘yishi mumkin. Ko‘p yillik amaliyot shuni ko‘rsatdiki, ma’lum bir tizimsiz, uslubiy prinsiplarsiz bu ish maqsadsiz bo‘lishi mumkin. Xomaki rasm chizishga o‘rgatish ham o‘quv vazifalarini asta-sekin murakkablashtirish ma’lum bir uslubiy bosqichlikni taqazo etadi. Dastlab o‘quvchilar uchun ancha yengil, o‘quv vazifalari berilishi maqsadga muvofiq. Qisqa xomaki rasm va chizgilarda asosiy e’tiborni xarakterni ochishga, kishining obrazli xarakteristikasini ko‘rsatishga qarating. Eng asosiysi davomli rasm va xomaki rasmga bo‘lgan yondoshishni to‘ І ri tushinishdir. Davomli o‘quv rasmda biz akademik rasmning asosiy qoidalari – bosh shakli qurilishining konstruktiv tuzilish anatomik qonuniyatlarini o‘zlashtiramiz; xomaki rasm chizishda esa insonning emotsional holatini – tipajini il І ab olish talab etiladi. Xomaki rasm ustida muntazam ishlash rasm chizish san’atini tezroq egallab olish imkoniyatini beradi. Birorta rassom yo‘qki, u o‘zi bilan xomaki rasmlar uchun maxsus albom ko‘tarib yurmagan bo‘lsa. O‘tmishning mashhur rassomlari o‘zlarining kundalik ishlariga juda katta e’tibor berganlar. Mashhur rassomlar doimo shuni ta’kidlaganlarki, rassom biror kunni ham o‘tkazmay, garchi u bu

maqsad uchun hech narsa bo‘lmasa ham biror-bir narsaning rasmini chizishga undaganlar chunki u shogirdga keyinchalik juda katta foyda keltiradi. Hayotda biz bir-biriga aynan o‘xshash odamni uchratmaymiz. Rassomning vazifasi ham individual xususiyatlarni il І ab olish, ushbu odam uchun o‘zgacha bir xususiyatni topa bilishdan iboratdir. Shuning uchun ham ko‘proq kuzating, ko‘proq naturadan rasm chizing, muntazam ravishda xomaki chizgilar qiling. Tasvirda inson yuzining hayotiy ta’sirchanligini bera olish realist rassom uchun o‘ta muhimdir. Hozirgi kunning eng dolzarb vazifasi mohir pedagogni tarbiyalash ekan, inson tanasi, bosh shakliva atrofdagi barcha shakllarning rasmini chizishga o‘rgatish tizimida xomaki rasmlar chizish ishiga jiddiy e’tibor berish lozim. Xomaki rasmlar va qisqa chizgilar boshlovchi rassomni ijobiy faoliyatga uzluksiz boo‘lab qo‘yadi. Ular o‘quvchini mustaqillikka va o‘quv mashq tasviriy vazifalarni hal etishga o‘rgatadi. Tirik odam rasmini chizish rassom uchun yaxshi maktab hisoblanadi. Tirik inson yuz harakatidagi shakl boyligi va ifodaliligi rassomga ushbu odamga xos bo‘lgan eng xarakterli xususiyatlarini ilo‘ab olish, yosh rassomga badiiy obraz yaratish uchun dadil qadam tashlash imkonini beradi. Muvaffaqiyat bilan hal etilgan o‘quv vazifalar rasm chizish san’ati bilan qiziqishga, keyinchalik esa tasviriy san’atni mukammal egallashga bo‘lgan intilishlarga foyda bo‘ladi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. Boymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1-qism.- Toshkent, 2006. 2. qo‘shimcha adabiyotlar 3. Boymetov B. «Qalamtasvir» Pedagogika institutlari va universitetlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 1997. 4. Boymetov B. “Qalamtasvir asoslari”. O’quv qo‘llanma. - Toshkent, 1999. 5. Boymetov B. “Portret qalamtasviri”. O’quv qo‘llanma. - Toshkent, 2001

O'xshashlar

Inson qiyofasini akademik qalamtasvir usulda tasvirlashda metodik izchillikka rioya qilish

Tik turgan holatdagi inson qomatining murakkab holatdagi tasvirini ishlash

Keksa inson boshining murakkab holatidagi portret qalamtasviri

Qiyofadosh qomatini murakkab (o’tirgan, yotgan) holatda tasvirlash

B. Mikelanjeloning David haykali boshining bo`laklari qalamtasviri (burun, quloq, lab, ko`z)