Жалолиддин Мангуберди - Tarix - Referatlar

Жалолиддин Мангуберди

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Жалолиддин Манкгуберди Қорақум йўлбарси, Хоразмнинг ёвқур ботири Султон Жалол ад-Дин Манкбурни авлодлар хотирасида ҳамиша барҳаётдир. 1097 йилда Салжуқийлар Ануш Тегиннинг ўғли Қутбиддин Муҳаммадга Хоразмшоҳ унвонини беришади, шу йилдан бошлаб Хоразмшоҳларнинг энг буюк, забардаст тўртинчи сулоласи- (Ануштегинийлар)нинг ҳукмронлик даври бошланган. Бу сулола ҳукмронлиги Хоразмда 1221 йилгача, Хоразмга қарам бўлган ўлкаларда 1231 йилгача, яъни Хоразмшоҳ Жалолиддин Манкбурн вафотигача бўлган даврда тўла таминланган. Бу даврда Хоразм империя даражасига кўтарилди ва унга 33 та давлат бўйсунди. Шу даврда унинг чегаралари шимолий-шарқда Дашти Қипчоқ чўллари ва Тяншан тоғларигача, жанубда Ҳинд уммонигача, Ғарбда Боғдод халифалиги, жанубий шарқда Ҳиндистон билан чегарадош бўлган. 1215 йилгача бўлган даврда Хоразмшоҳлар ўз сарҳадларини жуда кенгайтириб, марказлашган яхлит давлатга тўла тўкис асос солган эдилар, лекин бу давлат ҳам бошқа шарқ давлатлари сингари ички зиддиятларга тўла бўлиб, ҳар бир шаҳзода, ҳар бир амир, ҳар бир амалдор давлат томонидан ўзига берилган ваколатни су ъ ист е мол қилиб, кўпроқ бойлик тўплаш ва юқори мансабларга эга бўлиш учун ҳ еч нимадан қайтмаслик йўлини тутдилар. Бу давр Хоразмшоҳлар давлати энг кучайган, куч-қудрати ошган давр ҳисобланади. Шу давр тарихчиларини кўрсатишларича, Хоразмшоҳлар давлати таркибида 400 дан ортиқ шаҳарлар мавжуд бўлиб, Гурганч, Самарқанд, Бухоро, Хўжанд, Ўтрор, Ҳирот, Балх, Ғазна, Нишопур, Исфахон ва бошқа шаҳарлар жаҳоннинг шу даврдаги энг кўркам ва юксак маданиятли шаҳарларидан бўлган. Тарихий зарурият туфайли Хоразмшоҳ Муҳаммад ўз мулкига кирувчи Самарқанд шаҳрига зўр қизиқиш ва ҳурмат билан қараган

www.arxiv.uz ва келажакда бу шаҳарни қудратли Хоразмшоҳлар давлатининг пойтахтига айлантиришни режалаштирган. Бироқ салтанат марказини Гурганчдан Самарқандга кўчириш фикрига Хоразмшоҳни онаси Туркон хотун қаттиқ қаршилак кўрсатади ва ўз уруғидан бўлган қипчоқларни ўғлига қарши ҳ аракат қилишларига кўндиради, шундан кейин шоҳ бу офатларни олдини олиш, лашкарни ру ҳ ини кўтариш ва азалий душмани бўлмиш Боғдод халифасини жисман йўқ қилиш ҳамда унинг бойликларига эга бўлиш учун 400 минг кишилик қўшинга бош бўлиб 1217 йилнинг кузида Боғдодга юриш бошлайди. Хоразмшоҳ Муҳаммадни қудратли қўшини Асадобод давонига келиб етганда, шу йили куз эрта тушганлиги сабабли қаттиқ совуқ бошланиб, уч кун бўрон қутуради ва қалин қор ёғади. Қишга деярли тайёргарлик кўрилмаганлига туфайли Хоразм қўшини ҳ еч қандай қаршиликсиз, урушсиз катта талофатга учрайди. Бўрондан омон қолган ва Хоразм томон чекинаётган қўшин қолдиқларига тоғ йўлларида Парчам кўчманчи қабилалари ва Хаккар қабиласидан курдлар ҳужумлар уюштириб бутунлай қириб ташлашади, шоҳ ва унинг яқинлари жуда катта талофатлар кўриб , Гурганчга эмас Самарқандга қайтишади. Шу орада шоҳнинг онаси бош вазир Низомулмулкни ўрнига ўзининг собиқ ғуломи Муҳаммад Солиҳни тайинлайди. Ҳ али ўғли ўлмай т у риб давлат ерларини невараларига тақсимлаб беради, бунда адолатсизлик қилиб Жололиддинга (1198-1231) Ғазна ва унга ёндош ерларни, укаларига Х о размга яқинроқ ерларни бўлиб беради, валиаҳдлик ва Х о разм, Хуросон, Мозандарон ерлари ҳамда пойтахт Гурганчшоҳнинг ўртанча ўғли Қутбиддин Ўзлоҳшоҳга насиб қилади, чунки унинг онаси ҳам Туркон хотун уруғига мансуб қипчоқ бўлган. 1218 йилда Хоразмшоҳ Муҳаммад вазир Низомулмулкни хиёнатда айблаб “ўз устозинг олдига бор деб” Самарқанддан қувади ва кейинчалик Иззаддин Тўғрилни собиқ вазирни қатл қил деб Гурганчга жўнатади, сабаб вазир онаси томонидан яхши кутиб олингани эди. Натижада вазир қатл қилинмайди, Хоразмшоҳ Муҳаммад бўлса вазир мансаби ўрнига жамоа раҳбарлик ташкилотини тузди, яъни давлат вазири иши эндиликда саройнинг олтита

www.arxiv.uz вакили зиммасига юклатилиб, улардан бири саройдаги ҳужжатлар девони бошлиғи вазифасини бажаради. Шундан кейин мамлакат сарҳа д ларида Султон Аловуд-дунё-вад-дин Абул Фатҳ Муҳаммад ибн Такиш ибн Эл-Арслон ибн Отсиз ибн Ануштегин, Иккинчи Искандар, Иккинчи Султон Санжар номли фармонлари билан иш буюрилса, Гурганчдан Туркон хотун саройидан “Исмат ад-дунйа ва-д-дин Улуғ Туркон Малика нисо ал-аламайн”, “Жаҳоннинг ва диннинг ҳимоячиси, икки Дунё аёлларининг ҳукмдори Улуғ Туркон хотун” деган му ҳ р билан келган фармон юқоридаги фармонни бекор қиларди. Хоразмшоҳ Муҳаммад 1217 йилги Боғдод юришидан олдин 1216 йилда Ш айх Нажмиддин Кубронинг шогирди Ш айх Маждиддин ал-Боғдодийни қатл қилиши натижасида шоҳ ўз давлатида дин аҳллари ичида таянчга эга эмас эди. Шунингдек, Хоразмшоҳ Муҳаммад ўз давлати фуқ а ролари орасида ҳам таянч кучга эга эмас эди, чунки дастлаб халқ оммаси Хоразмшоҳни адолатли ҳукмдор ва ғайридинлардан халос қилувчи сифатида қабул қилиб, уни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаган эди. Бироқ Хоразмшоҳ Муҳаммад зулмга, адолатсизликка қарши бош кўтарган ўз халқини ғазабига дучор бўлганди. Хоразмшоҳ Муҳаммад фақат қурол кучи билан давлатни сақлаб, мўғуллар ҳ ужуми арафасида ўз мамлакатидаги давлат тизими га ва аҳоли ичидаги ҳеч бир табақага суяна олмас эди. 1206 йилги қирғин натижасида шарқий ва марказий Мўғулистон сар ҳ адларида янги давлат – Мўғул давлати ташкил топди. Бу давлат бошлиғи Чингизхон 1215 йилда саҳродаги бутун кўчмачиларни ўз қўл остига тўплаб, шу даврнинг қудратли империяси бўлмиш Хитойни босиб олади ва ўз давлати сар ҳ адларини кенгайтириш ҳамда мустаҳкамлаш учун жанубий - ғарбий ҳ удуддаги давлатлар ва ўлкаларни босиб ола бошлайди. Натижада жуда улкан Мўғул империясига асос солади. Бу давлат шу даврда бевосита Хоразмшоҳлар давлати билан ёнма-ён ҳ олда тарих са ҳ насига чиқиб келди. Чингизхон ва Хоразмшоҳ Муҳаммад давлатлари ўртасида элчилик, савдо- сотиқ яхши йўлга қўйилади. Чингизхон савдо карвонлари орқали бой

www.arxiv.uz Хоразмшоҳлар давлати сар ҳ адларини , бу давлатнинг ички ва ташқи имкониятларини, давлат ичидаги низоларни ва шоҳни давлат ичидаги тутган мавқеини синчиклаб ўрганади. Хоразмшоҳ Муҳаммад мамлакат сар ҳ адларига ташқи душман хавф солаётган мана шундай шароитда ҳам ташаббусни ўз вақтида қўлга ола билмади, натижада Ўтрор шаҳрида Чингизхоннинг 400 кишилик савдо карвони қипчо қ уруғлари томонидан таланди, хоннинг Ўтрор ҳ окими Инолчиқхонни жазолашни сўраб юборган элчиларини шоҳ томонидан ўлдирилиши икки ўртада уруш бошланишига сабаб бўлади. Хоразмшоҳ Муҳаммад шу даврдаги тарихчилар таъбири билан айтсак , “урушдан қочувчи эмас, уни ўзи излаб топувчи эди”- минг афсуски шу даврда Чингизхондай ғайратли, айёр рақиб Хоразмшоҳ Муҳаммадга рўпара келганди. Бу давр бутун шарқ халқлари бошига энг қора кунларни бошлаб берган давр бўлиб инсоният ҳали бундай инқирозни кўрмаганди, мўғуллар ўзларидан маданияти устун бўлган халқларни яратган нодир дурдоналарини, шаҳарларни , ўлкаларни ва майда халқларни бутунлай йўқ қилдилар. Мўғуллар 1219 йил сентябрда Хоразмшоҳларнинг шарқий чегарасидаги жуда катта ва бой шаҳар Ўтрорга ҳужум бошладилар. Уруш бошланган вақтда шоҳ теварагидагиларни биринчи гур уҳ и бутун қўшинни олиб Сирдарё бўйига чиқиб , чарчаб келаётган душманни қарши олиш керак, иккинчи гур уҳ и Самарқанд яқинидаги Қ атвон даштида душманга ҳал қилувчи зарба берамиз деса , учинчи гуру ҳ лашкарни катта шаҳарларга бўлиш керак, душман келиб атрофни талаб шаҳарларга киролмай олдинги кўчманчилар сингари орқага қайтиб кетади – деб шоҳни шунга кўндирдилар. Ана шундай мураккаб қалтис дамда Туркон хотун Хоразмга бўйсунувчи ўлка ҳ укмдорларини шоҳ саройида гаров сифатида сақланаётган фарзандларини қатл қилдиради. Бирин кетин мўғуллар Ўтрор, Хўжанд, Самарқанд, Бухоро, шаҳарларини истило қилиб, олдин яратилган ҳамма нарсани йўқ қилдидар, бир тарихчи уларни шундай та ъ рифлайди : – “келдилар, буздилар, ўлдирдилар, таладилар, ёндирдилар, йўқ қилдилар, олиб кетдилар”. Хоразмшоҳ бу вақтда юртни

www.arxiv.uz ташлаб Хуросон орқали Эронга ўтиб кетди, пойтахт Гурганч ҳ имоясиз қолди, Чингизхонни ўғиллари Жўжи, Чиғатой ва Ў қт ой бошчилигидаги қўшинлар Гурганчга ҳар т о мондан яқинлашмоқда эди. Шу орада Хоразмшоҳ Эронда бир қанча жангларда енгилади, қочиб Каспий денгизидаги Ашур Ода оролида хору зорликда яшайди, ўлим тўшагидаги отасини излаб келган Жалоладдинга шоҳ Султонлик қиличи ва му ҳ рини бериб , –“М ен учун ўч ол ва Хоразмни асраб қол ”, деб васият қилади. Жалоладдин ҳ амро ҳ ларини олиб Гурганчга кетади , лекин бу ерда Хумортегин бошлиқ қипчоқлар уни ўлдирмоқчи бўладилар. Жалоладдин ўзига содиқ 700 кишини олиб, собиқ Хўжанд ҳ окими Темур Малик бошчилигида Гурганчни ташлаб , мулки холиси бўлмиш Ғазнага кетади. Гурганч мудоф аас ига бош бўлган , юзминг қўшинга бош лиғи Хумортегин биринчи ҳ ужумдаёқ енгилади, шундан кейин Гурганч мудоф а аси билан Ш айх Нажмиддин Кубро бошчилигидаги ҳунармандлар шуғулланадилар ва душманга етти ой қаршилик кўрсатадилар. Тарихий Гурганж фожиаси Хоразмшоҳлар давлатининг инқирозини билдирар эди. Мовароунна ҳ р ва Хоразмнинг бепоён ҳ удудлари Чингизхон давлати тасарруфига ўтади. Аммо Чингизхон ва унинг галалари билан кураш ҳ али ўз ниҳоясига етмаган эди. Бу курашнинг асосий сардори ва байроқдори Султон Жалолиддин М а н к бурн эди. Мовароунна ҳ р ва Хоразмни қўлга киритган Чингизхонда Султон Жалолиддин ҳ аёт экан тинчлик йук эди. Айни қ са, 1221 йилда Жалолиддинниинг мўғуллар устидан Нисо, Нишопур, Ғазна атрофларида қозонган ғалабалари Чингизхон оромини бузмоқда эди. Икки ўртадаги жанг 1221 йилнинг ёзида Парвона даштида бўлади. Жалолиддин жанглар тарихида биринчи марта мўғулларга қарши курашда янги тактик усулни қўллайди: – жангчиларга отдан тушиб, жиловларни белларига боғлашни ва камон билан жанг қилишни буюради. Тун қоронғусига қадар давом этган жангда икки томоннинг бирортасига зафар кулиб боқмайди. Эртаси куни Қайқур нўён ҳарбий ҳ ийла ишлатмо қ чи бўлади. У душманни янги қўшинлар келиб қўшилди, деб ишонтириш мақсадида кигиз намат ва чопонлар орасига похол

www.arxiv.uz хашаклар солиб сунъий бошлар ясаб, уларни отлар устига ўтқизиб қўяди. “ Со х та жангчилар ” ни туялар карвони ва аравалар орасига жойлайдилар. Бу ҳ ийла Жалолиддин аскарларини дастлаб анча довдиратиб қўяди. Уларнииг баъзилари ҳатто чекинишга масла ҳ ат ҳам берадилар. Аммо Султон оғир ва босиқлик билан аввалги кундаги тактика асосида отдан тушиб курашни давом эттиришни тавсия қилади. Душманнинг бир неча ҳужуми қайтарилгач, Султон буйруғи асосида чалинган карнай садолари остида Жалолиддин аскарлари отларга миниб, шовқин-суронлар билан мўғуллар устига ташланадилар. Душман тилка-пора қилинади , бу мўғул аскарига жуда катта талафот э ди. Қайқур нўён озгина одам билан Чингизхон ҳ узурига кириб боради. Бу хабарни эшитган Чингизхон даҳшатга тушади. У шу за ҳ отиёқ, ўзининг барча кучларини жамлаб, Султон Жалолиддинни даф қилиш мақсадида ша х сан ўзи отланади. Парвона даштидаги ғалаба Султон Жалолиддинга қимматга тушади. Мўғуллар устидан ғалаба қозонилгандан сўнг , қўлга киритилган ўлжани тақсимлаш пайтида низо келиб чиқади. Ўлжага тушган бир араби от учун Хоразмшоҳнинг мўътабар амирларидан Сайфиддин Ўғроқ билан Хазора малиги Амин Малик жанжаллашиб қоладилар, қизишиб кетган Амин Малик тортишув пайтида Ўғроқнинг бошига қамчи билан туширади. Султон Жалолиддин бу низони бартараф қилмайди. Хафа бўлган Сайфиддин Ўғроқ 30 минг аскари билан кетиб қолади. Қабақли туркман ва халаж сипо ҳ лари ҳам Султондан юз ўгирадилар. Натижада Жалолиддиннинг қўшинлари ярмига камайиб кучсизланиб қолади. Чингизхон ўртадаги масофани жуда тез фурсатда босиб ўтиб Ғазнага етиб келади ва Жалолиддинни 1221 йилнинг кузида таъқиб қила бошлайди. Жалолиддин Чингизхоннинг кўп сонли қўшинларига қарши тура олмаслигини пайқаб, аввал Ғазнага, сўнгра Синд (Ҳинд) дарёси бўйига чекинади. Чингизхон Синд дарёсига яқинлашганда Жалолиддиннинг кейинги куни дарёни кечиб ўтмоқчи эканлигини эшитиб, шу кечанинг ўзидаёқ дарёнинг кечув йўлини тўсади. У Султон қўшинининг орқадаги қисмига етиб

www.arxiv.uz олиб уни тор-мор қилади. 1221 йил 9 декабрда Жалолиддиннинг ярим ой шаклида жойлаштирилган ҳамда қанотлари билан Синд дарёсига тиралган оз сонли қўшинини ўраб олади. “ Султон Жалолиддин бин Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ ” , деб ёзади Мирзо Улугбек, – “ Ўзини суву-олов ўртасида кўрди, чунончи, бир тарафида кескир қиличлар олов сочарди, бошқа тарафида эса қонхўр дарё турарди. Ҳеч бир томондан чиқиб кетишнинг иложи йўқ эди. Ноилож жангга киришди. Ба ҳ одирлик отини кураш майдонига солиб, тотор кофирлардан кўпини ҳ алокат тупроғига қорди ва ҳ еч бир кулфатсиз жанг қилдики, агар Рустами достон тирик бўлганда, унга бўлган муҳаббат ёпиғини ўз елкасига солган бўларди. Агар кумуштан Искандар бу жангни мушо ҳ ада қилганда, унинг хизматида қуллик лавозимини жону-дил билан қабул қилган бўларди ” . Чингизхон Жалолиддинни тириклайин қўлга олишга фармон беради. Хоразм ба ҳ одири етти юзта мард йигитлари билан жанг майдони ўртасида арслонлардек жон бериб жон оларди. “ Қайси томонга от чоптирмасин, тупроқни қонга бўяр эди. Агар бу жангни Золнинг ўғли кўрса эди, у султон Жалол(уддин)нинг қўлини ўпган бўларди ” . Аммо Чингизхон лашкари ҳ исобсиз эди. Унинг жанг майдонидаги асосий кучлари пароканда бўлиш арафасида турганди. Бироқ пистирмадаги 10 минг нафар сараланган лашкар жанг тақдирини Чингизхон фойдасига ҳал қилади. Султон Жалолиддин вазиятнинг ғоят оғир ва мушкуллигини ҳ исобга олиб рафиқаси, онаси ва фарзандларининг душман қўлига тушишини истамай уларни Синд дарёсига чўктиради. Чунки ўша куни мўғуллар Жалолиддиннинг қўлга туширилган 7 ёшли ўғлининг жасадини найзаларига илиб ялов қилган эдилар. Султоннинг ўзи эса қора тўриқ отига миниб, сўнгги бора мўғулларга ҳамла қилиб, сўнг оти жиловини орқага тортади. Совутини елкадан ташлаб, отига қамчи босади ва баландликдаги қоядан ўзини Синд дарёсига отади. (Дарё қирғоғидан то ўзан (сув)гача ўн газдан ортиқроқ эди) . Жалолиддин дарёнинг нариги соҳилига ўтиб олади ва қиличини душман томонга бир икки сермаб кўздан ғойиб бўлади. Мирзо Улугбекнинг берган маълумотларига қараганда,

www.arxiv.uz Жалолид - диннинг орқасидан дарёнинг нариги қирғоғига унинг яна етти жангчиси бирга сузиб ўтади. Дарё қирғоғига келиб, бу воқеани кузатиб турган Чингизхон таажжуб ва ҳ айратдан ёқасини бармоқлари билан тутиб: “ Отадан дунёда ҳ али бундай ўғил туғилмаган. У саҳрода шер каби ғолиб жангчи, дарёда эса наҳанг каби ботир , қандай қилсинки, ҳ али ҳеч ким тақдир билан, ҳеч бир можарода тенг келолмаган. Лекин у мардликнинг додини берди , қазойи қадар қаршисида қудрат қўлини (мардона) очди. Мардлик билан ундан (қазо) қутулиб бўлмайди. Нима қилсин-қилмасин бу улуғ худо ишидир ” , – деган эди. Ҳайротомуз жасорати, метиндек иродаси билан Чингизхондай Жаҳонгирни лол қолдирган, ўз даврини атоқли давлат арбоби ва саркардаларидан бири Жалолиддин тарихчи Шаҳобиддин Насавий таъбирича, “... шерларни шери, ботирларнинг ботири ” , сўнгги Хоразмшоҳ Султон Жалолиддин қисқа, аммо сермазмун ҳаётининг деярли ярмини XIII аср вабоси – мўғул истилосига қарши қилинган аёвсиз курашга бахшида этди. Мўғуллар билан бўлиб ўтган жанг-у жадалларда Жалолиддиннинг лашкарбошилик ма ҳ орати, саркардалик истеъдоди ва сало ҳ и я ти яққол намоён бўлди. Жалолиддиннинг табиат томондан инъом этилган бу хусусиятлари, айниқса, Қ атвон, Синд, Исфахон (1227) жангларида ўз ифодасини топди. Шоир Жўшқин Жалолиддинга шундай та ъ риф беради: Унинг каби ўғлим бўлсайди мани, Дея орзу қилган Чингиз душмани. Ватани йўлида шаҳид жон тани, Жалолиддин каби мардим бор мани Минг бора мақтансам, ҳаққим бор мани. Душмандан омон-эсон қутулган Жалолиддин ўзининг оз сонли аскари билан Шимолий Ҳиндистоннинг бир чеккасига ўтиб омонатгина жон сақлашга мажбур бўлган эди. Бундан хабар топган Шатра вилоятининг подшоси чақирилмаган меҳмонларнинг оғир аҳволидан фойдаланиб, уларни даф қилмоқчи бўлади ва ҳужум уюштиради. Аҳволининг танглигини ҳисобга

www.arxiv.uz олган Жалолиддин таваккал қилиб, Шатра подшосини яккама-якка жангга чорлайди. Бу жангда ғалабага эришган султонга Шатра подшосининг мингта отлиқ ва беш мингта яхши қуролланган жангчилари таслим бўладилар ва унинг томонига ўтадилар, Бу ғалабадан сўнг теварак-атрофдан янги-янги кучлар Жалолиддинга келиб қўшиладилар. Ҳиндистондаги энг катта лашкарбоши Шамсиддин Элтутмиш ҳам умумий душман – мўғулларга қарши курашмок мақсадида 30 минг отлиқ ва 100 минг пиёда асл қурол тутган аскарларини олиб Жалолиддин ҳузурига келади. Лашкарбоши ихтиёрида 300 та фил ҳам бор эди. Шу тариқа Жалолиддин Ҳиндистон шимолида катта давлат барпо этади, ўз номидан кумуш ва мис тангалар зарб эттиради, ўзи эгаллаб турган ҳудудда солиқ сиёсатини жорий қилади. У ўз давлати чегараларини кенгайтириб, куч тўплаб, сўнг мўғуллар билан ҳисоб- китобни бир ёқлик қилишни қалбининг тўрига тугиб қўяди. Жалолиддин ана шу мақсадда ўзининг дастлабки ҳарбий юришларини Ироққа лашкар тортишдан бошлайди. Тез орада Ироқ ва Эроннинг обрўли хон ва беклари Жалолиддин томонига ўтадилар. Миср ва Сурия давлатлари ҳам султонга элчи юбориб, у н га қўшилиш истагини билдиради лар . 1226 йилгача Жалолиддин Озарбайжон ва Гуржистонни жанг билан эгаллайди. Аммо тақдир ўйини Жалоладдинга кутилмаганда оё қ остидан яна бир қатор душманларни дунёга келтиради. Кавказни талаб ётган Грузия бу ҳудуд д а иккинчи бир давлатни кўришни истамасди, Боғдод халифаси ҳам Султондан хавфсираб теваракдаги ҳ укмдорларни Султонга қарши қўя билди, чунки мўғулларни у Хоразмга чорлаганлардан бири бўлиб, келажакда Хоразмшоҳлар бу сарҳадларда ҳ укмронлик қилишини истамасди. Кичик Осиёдаги Кўнё султони Аловуддин Қ ай қ убод ўз ихтиёри билан Жалолиддинга иттифоқчиликни таклиф қилган бўлсада , кейинчалик бир қанча ҳ укмдорларни ўз атрофида тўплаб Султонга қарши курашадилар ва улар ўртасидаги жанг 1230 йил 10 августда бўлиб ўтади. Унда Жалолиддин қўшинлари катта мағлубиятга учрайди ва у кичик бир гуруҳ қўшин билан Озарбайжон ҳ удудларига чекинади. Кучсизланиб қолган Жалолиддинни

www.arxiv.uz унинг эски рақиби мўғуллар қўли билан йўқ қилишга қарор қилган Озарбайжондаги Исмоилийлар ҳ укмдори Аловуддин Муҳаммад III мўғулларга яширин мактуб йўллайди. Унда Жалолиддин тор-мор қилинганлиги ва унинг қўшинлари жуда оз сонли эканлиги хабар қилинади. Мўғуллар Хоразм баҳодирини қўлга олиш учун махсус катта қўшин жўнатадилар. Жалолиддиннинг ўз аъёнлари ва яқинлари ўртасида ҳам эътибори кета бошлайди. Ҳ атто унинг бош вазири Шароф Ал-Мулк ҳам унга қарши фитна уюштиради. Унинг хатларидан бири Жалолиддин қўлига тасодифан тушиб қолади ва у вазирни қатл қилдиради. Хоразмшоҳ Жалолиддин аста-секин ўзининг барча бору-бисоти ва мулкидан ажралади. Иттифоқдошлари ўзларига мустақиллик олиб Жалолиддинни тарк этадилар. 1231 йилнинг августи тунда мўғуллар Жалолиддин қорорго ҳ ига ҳужум қиладилар ва ширакайф ҳ олатда ётган султонга ҳужум қиладила р , Султоннинг ҳайратли ҳ аракатлари натижасида мўғуллар бу имкониятни ҳам бой берадилар. Султон мўғуллардан қутилиб ҳамро ҳ ларидан ажралиб қолади ва тоғдаги к урдларни қўлига тушади. К урдлар уни талаб, қиматб а ҳо кийимларини, қурол-ёроғини ва отини тортиб оладилар, Султон қароқчилар бошлиғига ўзини танитиб, ундан Майафарикина ҳукмдори ал-Малик ал- Музаффар олдига олиб боришини сўрайди, эвазига унга катта мукофат ваъда қилади. Қароқчилар бошлиғи қалъага кетганда қўлида найза ушлаган бир к урд пайдо бўлади. У қўли боғлиқ асирнинг кимлигини бошлиқнинг хотинидан сўрайди. Аёл унинг Султонлигини, эри қўлга туширганлигини айтади. К урд эса бунга ишонмайди ва х оразмликлар томонидан Хилот қамалида ўлдирилган акасини ўчини олиш мақсадида қўли боғлиқ қуролсиз Султоннинг кўкрагига найза санчиб ўлдиради. Бу ғоятда аламли фожеа 1231 йил 17 августида содир бўлиб, улуғ ватандошимиз Жалолиддиннинг аянчли тақдири ана шу тариқа ўз поёнига етди. Унинг жасади Майафарикин а га келтирилади. Бу ерда уни ал-Малик ал- Музаффар, шоҳнинг вазири бўлган амакиси Ў тирхон бузилган жасадга қараб Султонни кокилидан танийди. Шоҳ ўлдирилган қишлоқ (Айндар) аҳли қириб

www.arxiv.uz ташланади. Хоразмшоҳ Жалолиддинни жасади тунда шаҳарга яқин жойдаги қалъага дафн қилинади. Унинг қабрини ҳеч ким ҳақорат қилмасин деган мақсадда у ер текислаб юборилади. Оҳ , тақдир ўйинини қаран г ки , не-не жанглардан омон чиққан ёвқур лочин, бир кал х ат қўлида жон берса. Хоразмшоҳни хос муншийси ан-Насавий ўзининг “ Сийрат ас-Султон Жалол- уд-Дин Манкбурн ” асарида бу воқеаларни тасвирлар экан, куйиниб шундай деб ёзади: – “Қудратли тоғ бургути аянчли чумчуқ қўлида нобуд бўлди... Минг йилда бир марта дунёга келадиган шундай ба ҳ одурнинг ўлимини фалак ҳам ғам-алам, к ў з ёши билан кутиб олди. Султоннинг ўлдирилиши арафасида осмон беғубор бўлиб, қуёш порлаб турган эди. Маълун к урднинг найзаси султонни нобуд қилгач, бир неча дақиқа ҳам ўтмасдан, осмонни қора булут босиб, м омақалдироқ бўлиб жала қуйди”. 1994 йилда Неъмат Солаев ва Сотим Авазлар Туркияга сафар қилганларида Жалолиддинни қабрини зиёрат қилмоқчи бўлишади ва ватандошимиз қабрини тарихчи олимлардан сўраб излашади. Турк олимлари Майафарикина шаҳри тўғрисида билмаймиз дейишади, шунда улар Кўниё вилоятида жойлашган буюк инсонлар Баҳовуддин Валад ва Жалолиддин Румийларни қабрларини зиёрат қилиб чиқишларида шу ерлик тарих муаллими Маъсуд Хасан билан учрашиб қоладилар. Ундан Жалолиддинни қабри қаердалигини билмайсизми? деб сўрайдилар, у– “Хоразмшоҳ паҳловон йигит бўлган. Мен уни яхши биламан Хоразмшоҳни турбаси Силванда. Мен у ерда хизматда бўлганман” деди муаллим. Силван –Диёрибакр вилоятида – Сурия ва Ироққа яқинроқ ўлка, иқлими ёзда қуруқ иссиқ, қишда совуқ. “Силванликлардан Жалолиддинни қабри тўғрисида сўрадик, улар билмаймиз дейишди, шаҳарча муфтиси бу тўғрида фақат тарихчи собиқ ма ъ мур косиб Муҳаммад Аҳмад билмаса, бошқа ҳеч ким билмайди – деди. Биз у киши билан учрашдик, унинг айтишича қадимда араблар Силванни Майафарикин атаб, кейинчалик яна Силван атаганлар. Шоҳнинг турбаси Силваннинг энг асосий зиёратгоҳларидан бири эски Шоҳқопи қалъасида – деди Муҳаммад Аҳмад. Шоҳқопи.., Шоҳқабр.., бу жой Хоразмшоҳлар, хусусан сўнги

www.arxiv.uz Хоразмшоҳ билан боғлиқлиги шу ҳ басиз, чунки “ шоҳ ” нисбаси фақат уларга нисбатан ишлатилган. Турк ҳ укмдорлари эса “ султон ” нисбасини олганлар. Шоҳ қопи қалъаси жуда ихчам ва мустаҳкам қилиб қурилган экан, унда миноралар, қалин қалъа деворлари, аслаҳ ах оналар, ҳ оким саройи ва масжид бўлган экан. Қалъа марказидаги қабрлар ўртасида катта эски тош девордан тикланган қабр қошида бир зум жим қолдик ва тиловат қилдик. Ҳамро ҳ имиз турба мўғуллар қувиб чиқарилгандан кейин турк ҳ окими Ш а ҳоб а ддин ал- Ғозийнинг авлодлари ва шоҳ қўшинида хизмат қилган жангчиларни фарзандлари томонидан қурилган деди. Келажакда Силван тупроғи х ораз м лик зиёратчиларни кутиб қолади, балки Жалоллиддин Ман к бурнни хоки ўз ватанига олиб келинар . Хоразмшоҳни хос муншийси ан-Насавий ўзининг 1241 йилда араб тилида ёзган “Сийрат ас-Султон Жалол-уд-Дин Манкбурн” асарида Жалолиддин Манкбурн (Султоннинг лақаби, бурнини устида холи бўлган деган маънони беради, Маҳмуд ал-Қошғарийнинг “Девону луғатит-турк” асарида “менк” сўзини “юздаги хол” тарзида изоҳлайди. Жалолиддиннинг Ҳиндистонда зарб қилдирган тангаларида ҳам Манкбурн сўзи ёзилган. Ғарб тадқиқодчиси К.Д.Оссен “Чингизхондан Амир Темургача бўлган мўғуллар тарихи” асарида унинг лақабини “Мангуберди” тарзида ўқишни тавсия қилади. Бунга мангу абадийлик, худо ато қилган мангулик маъносида келади, яъни унинг лақабидан “уни худо мангулик қилиб берди” деган маъно келади. Жалоладдиннинг шахсий фазилатлари ва хусусиятларини оддий ва содда ифодалай олган: – “У турк бўлиб, қора мағиз юзли, бурни олдида қора холи бор, ўрта бўйли йигит, форс тилида ҳам бемалол сўзлаша олар эди, у довюракликда тенги йўқ, шерлар ичида шер эди, у камтарин, жиддий одам бўлиб, ҳеч қачон бақирмас, сўкинмас, ўз атрофидагилар олдида ўзини жуда яхши, сипо тутар эди. У кўп гапирмас, хохолаб кулмас, аҳён-аҳёнда жилмаяр эди, у адолатни ҳурмат қилар, ўз фуқароларига нисбатан адолатли бўлишга интилар эди. У ўз халқининг мушкул аҳволини енгиллаштиришни яхши кўрар эди. Бироқ, у яшаган тўс-тўполон давр унга бундай хайрли, савоб ишни

www.arxiv.uz амалга оширишга имкон бермади. У ҳукмронлик қилган даврдаги суронли воқеалар уни зўравонлик ишлатишга мажбур этиб, унинг табиатини маълум даржада ўзгартирди. Султон Жалолиддин энг оғир, мураккаб шароитларда ҳам қатъий тура олувчи, энг қийин синовлардан ҳам сира қўрқмайдиган, уларга бефарқ қаровчи одам эди, У ўзига нисбатан “шоҳ”, “ҳоқон”, “амир” каби сўзларни ишлатсалар, хуш кўрмас, фақат “султон” деб мурожаат этишларини ёқтирар эди. Заҳматкаш халқимиз шаҳид кетган қаҳрамоннини унутмади, унинг азиз номини асрлар оша ўз қалбида ардоқлаб асради. Ватанимиз мустақил тараққиёт йўлига кириши муносабати билан буюк қаҳрамонимиз Жалолиддин Мангубердининг буюк тарихий хизматларига муносабат тубдан ўзгарди. Ўзбекистон ҳукуматининг махсус қарори ва муҳтарам Президентимизнинг ҳаракатлари билан 1999 йилда Улуғ қаҳрамонимиз таваллудимиз 800 йиллик юбилейи бутун мамлакатимизда ўтказилди. Асосий юбилей тантаналари Хоразмда ўтказилиб, унда мамлакатимиз раҳбари шахсан иштирок этдилар ва нутқ сўзладилар. Улар ўз нутқларида Султон Жалолиддиннинг Ватан озодлиги йўлидаги қаҳромонона курашига юқори баҳо бердилар. Юбилей муносабати билан Урганч шаҳрида Султон Жалолиддинга улкан ҳайкал қўйилди ва катта майдонда Жалолиддин Мангуберди мажмуаси ишга туширилди. Ёш келин-куёвлар илк бор ҳайкал пойига гулчамбарлар қўйдилар ва бу жой ёшлар учун муқаддас бир манзил бўлиб қолди. Президентимизнинг фармонлари билан юрт олдидиаги хизматлари учун тақдирлаш мақсадида Жалолиддин Мангуберди орденини таъсис қилиниши халқимиз учун ниҳоятда қувончли ҳодиса бўлди. Бу билан юртбошимиз халқимиз дилидаги бетакрор зотнинг даҳолигига ўзлари гувоҳлик қилиб, у улуғ зотнинг руҳларини шод қилдилар. “Соҳили Султон” куйининг яратилиши тўғрисида афсона

www.arxiv.uz Хоразм булбули Комилжон Отаниёзов шогирдларига “куй бир муқаддас кучки, у ўз-ўзидан яралмайди, инсон эзилганда, шодланганда, ёлғиз қолганда мавж урган уммондан, тоғу-тошларга урилиб майин эсган шамолдан, чўлдаги саробдан ва инсон қалбининг туб-тубидан отилиб чиқади” деган ва устози Бола бахши Абдуллаевдан эшитган куй тўғрисидаги бир афсонани шундай хикоя қилиб берган: –“Шаҳзода Жалолиддин оғир қайғудан эзилган гавдасини адл кўтариб, ёш тўла кўзлари билан йиғилганларга назар солди. Унинг ўтли нигоҳидан даҳшатга тушган аъёнлар ва лашкарлар орқага тисарилдилар... Жалолиддин хиёл эгилиб, тиззасига ёпишган қумларни қоқиб, қирғоққа кўпикланиб урилаётган мовий тўлқинларга бир зум сассиз- самарсиз тикилиб турди, сўнг бўғиқ овоз билан деди: – Бу одам ўз шавкатли қўшини билан нафақат Чингизхонни, билъакс, бутун дунёни забт этишга қодир эди. Аммо, ҳозир боши узра қўнган қузғунни қувғали ҳам ҳолу-мадори йўқ. Ё фалак... - унинг бўғзидан ўтли бир нидо отилиб чиқди. Йиғилганлар овоз чиқармасдан йиғлар эдилар. Машшоқларни чорлангиз! Жалолиддин ўз қўшини билан олиб юргувчи, танбур, дутор, буламон, чанг, уд, барбод, дафн, арғанун ва ноғора кўтарган, оғир изтиробда эзилган машшоқлар бир-бир босиб Жалолиддинга яқинлашдилар. Жалолиддин бошини хиёл эгиб, бежон ётган Хоразмшоҳ Муҳаммад бошида ўтириб, пичирлаб дуо ўқиётган мунший Шаҳобиддин ан-Насавийга жим тикилиб турарди. Жалолиддин кўзларига қуйилиб келаётган ёшларни куч билан тўхтатди-да, машшоқларга амр этди: – Сизким, бир куй ижод қилингизки... Ул куй “Соҳили Султон” – дея аталсун! Бу куй Хоразмшоҳ Муҳаммад салтанати етиб келган ул забун соҳили ҳақида, султоннинг рихлат топғон кимсасиз соҳили, ул Буюк Хоразм инқирози соҳили ҳақида бўлсунким, то абад бу куй чалинса, Ватанини отасидан ҳам азиз севгувчи, тариқати Кубравиянинг фидойи бир ўғлонининг синган қиличининг саси келгай... У жонсиз, бекафан,

www.arxiv.uz бежаноза ётган Хоразмшоҳ тарафига бир қараб қўйди. – Ул куй “Соҳили Султон” аталсун, амрона оҳангда таъкидлади-да, индамай чордона қуриб ўтириб олди. Машшоқлар оғир бир куйни чала бошлаганлар ” сиз бу куйни ҳозирги кунда ҳам эшитсангиз, айниқса илк бора эшитганиггизда ҳайратланасиз, куй сокин, ҳазин бошланиб, аста-секин авжига чиқиб бирдан пасая бошлайди, пиривордида тингловчисини қандайдир мубҳам ҳисларга ошно этади.

O'xshashlar

Муғуллар истилоси ва зулмига қарши кураш. Жалолиддин Мангуберди

Мустақил Ўзбекистон давлатининг барпо этилиши

Ислом асрларида Узбекистонда мовароуннахрда диний ва сиёсий бошкарув уйгунлиги

Мугуллар истилосига карши халк озодлик харакатлари

Мустақиллик даврида Ўзбекистонда музейлар ва музей иши