Зардуштийлик дини - Tarix - Referatlar

Зардуштийлик дини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Зардушт хаёти ва фаолияти. 2. «Авесто» зардуштийликнинг асосий манбаи ва мукаддас китоби. 3. Зардуштийликнинг таълимоти. 4. Шаркий зардуштийликнинг Якин Шарк динлари илохиёти ва фалсафий карашлар ривожига таъсири.

www.arxiv.uz Зардуштийлик энг қадимги динлардан бЎлиб, бу дин эрамиздан аввалги VII-VI асрларда даставвал Ўрта Осиёда-Хоразм воҳасида пайдо бЎлган. Унинг пайғамбари Зардушт тарихий шахс эди. У маздаийлик динини ислоҳ қилиб, унинг асосида янги Яккахудолик динини ижод этган. Зардуштийлик-илгариги диний тасаввурлар ва кЎп худочиликка асосланган диний эътиқодларни такрор Зардушт ислоҳ қилиши оқибатида юзага келган диндир. Бу қадимий дин ҳақида бир-бирини истисно этувчи фикрлар ҳануз давом этиб келади. КЎп тадқиқотчилар Зардушт тарихий шахс бЎлиб, милодгача 589-512 йилларда яшаб ижод этган биринчи илоҳиётчи, файласуф, табиётшунос ва шоир эканини эътироф этадилар. Бу ҳақиқатга яқиндир. Зардуштийлик пайдо бЎлган давр дастлабки синфий жамият, яъни қулдорлик тузуми эндигина пайдо бЎлаётган давр эди. У уруғ-қабилачилик тузуми емирилиб аҳоли қуллар ва қулдорларга, золим ва мазлумларга бЎлинаётган давр бЎлган. Бу дин энг аввал Ўрта Осиё, сЎнг Эрон, Озорбайжонда қарор топган эди. И.А.Каримов “Ўз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурмоқдамиз” 1 деган асарида биз Ўзбек халқи мансуб бЎлган халқнинг тарихи ғоят узун, беқиёс, бетакрор эканини таъкидлаб, бундай деган эдилар; “Биз жаҳон майдонида куни кеча пайдо бЎлган халқ эмасмиз. Бизнинг миллатимиз халқимиз кЎхна Хоразм заминида “Авесто” пайдо бЎлган замонлардан буён Ўз ҳаёти, Ўз маданияти, Ўз тарихи билан яшаб келади” 2 . Ўзининг “Тарихий хотирасиз келажак йЎқ“ деган асарида бу фикрни янада кенгайтирган ва терранлаштирган академик олимимиз яна бундай деган эди: “Энг мЎтабар, қадимги қЎлёзмамиз “Авесто” нинг яратилганига 3000 йил бЎляпти. Бу нодир китоб бундан ХХХ аср муқаддам икки дарё оралиғида, мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодларимизнинг биз 1 Каримов И.А. Ўз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурмоқдамиз. Т., 1999. 2 Ўша рисола. 301-бет.

www.arxiv.uz авлодларига қолдирган маънавий, тарихий меросидир” 3 . Бу, таъбир жоиз бЎлса шаклан диний, мазмунан бошдан оёқ дунёвий ёзувнинг қадр- қимматини теран англаб, унинг Ўзбек ёзма маданиятининг илк сарчашмаларидан бири сифатида Хоразмда яратилган дурдонага юксак баҳо бериб, яна бундай деб ёзган эди муаллиф: “Авесто” айни замонда бу қадим Ўлкада буюк давлат, буюк маънавият, буюк маданият бЎлганидан гувоҳлик берувчи тарихий ҳужжатдирки, уни ҳеч ким инкор этолмайди” 4 . Бутун Ўрта Осиё халқлари, жумладан Ўзбек халқи моддий ва маънавий маданиятининг бешиги Хоразм ваҳаси ва у ерда яшаган туркий элатлар бЎлган. Шулардан кейинчалик Ўзбек элати, сЎнг халқи, миллати ташкил топган. И.А..Каримов юқорида қайд этилган асарида жуда Ўринли қайт қилганидек, Хоразм давлати тарихини биз 2700 йиллик тарих деб биламиз. Бу Ўринда биринчи давлат ташкил топгандан кейинги “ёзма тарих” назарда тутилган. Юнон, Хитой тарихчи сайёҳлари Ўз хотираларида ёзиб қолдирган,кейин Зардуштийлик ёзувларида берилган тарихий далиллар ғоят Ўринли тарзда назарда тутилган. Хоразмда Ўтроқ ҳаёт ундан ҳам бирмунча олдин юзага келган; давлат эса унинг махсули тарзида ташкил топган. Бу ҳақда бундан таҳминан 3 минг йил аввал яратилган “Авесто”нинг қЎлёзмаси, бинобарин, ёзма тарихнинг илк дебочаси ишончли далолат берган. Юқорида қайд қилганимиздек, юртбошимиз “Авесто” Хоразмдек қадимий Ўлкада буюк давлат, бой маънавият, қимматли маданият ёдгорлиги эканлиги ҳеч ким инкор эта олмаслиги ҳам таъкидлаган. Зардуштнинг диний ислоҳотини тушуниш учун Ўша давр Туроннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи ва сиёсий вазиятни эътиборга олиш керак. Гап шундаки, Турон иқлимининг континентал, яъни нисбатан мЎътадиллиги, географик жиҳатдан икки катта қитъа Ўртасида, Аму ва Сир дарёлари оралиғида жойлашгани сабабли савдо-сотиқнинг кучайиши бу минтақада 3 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йЎқ. Т.: Шарқ 1998, 10-бет. 4 Ўша рисола. 10-бет.

www.arxiv.uz сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик эртароқ вужудга келишига сабаб бЎлган. Худди шу тарихий даврда ҳунармандчилик ва овчилик ҳам анчагина ривожланган. Бу ҳудудда йилқичиликнинг ривожланиши, айниқса Фарғона водийсида қорабарий зотига Ўхшаш отлар боқиш кенг кЎлам олгани ҳам ижтимоий ҳаётда катта рол Ўйнаган. Бунинг устига мис ва қЎрғошин конларига бой бЎлган Олтойнинг яқинлиги бу ерда темирчилик, мисгарлик ривожига асос бЎлган. Зардушт яшаган даврда Ўтроқлик ҳаёти афзаллиги яққол намоён бЎлган. Аммо унга қабилалар Ўртасидаги қирғинбарот урушлар рахна солаётган эди. Урушлар кЎпинча ҳар бир қабила ва элатнинг Ўз худоларига кЎплаб қурбонликлар қилиш одатлари заминида ҳам юзага келарди. Ўз даврининг коҳинлари, сеҳргарлари ва мЎътабар қариялари билан кенг мунозаралар олиб борган Зардушт юқоридаги одатларни бартараф этиш ва ҳалқларга тинч меҳнат билан шуғулланиш имконини яратиш учун кЎпхудолик эътиқодларига ва оташпараст-ликка барҳам бериб, яккахудоликка сиғинишни тарғиб этиш деб билган ва шу вазифани бажарган. Шундай қилиб, Зардуштийлик эрадан аввалги VII-VI асрларга хос бЎлган дин сифатида ундан олдинги уруғ-қабилачилик динлари негизида пайдо бЎлган якка худолик дини бЎлган. У эрамизнинг то VII-IХ асрларгача турли шаклда давом этиб, сЎнгра унинг Ўрни ислом эгаллаган. У даставвал Хоразм воҳасида шаклланиб, Яқин ва Ўрта Шарқгача тарқалиб, айрим асоратлари ҳалигача сақланиб келмоқда. Авесто фақат диний манбагина эмас, балки дунёвий билимлар, тарихий воқеалар, Ўзи тарқалган Ўлкалар, элатларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти, маданий ва маънавий қарашлари, диний эътиқодлари, урф-одатлари ҳақилаги манба ҳамдир. Унда баён этилган асосий ғоялар диний эътиқоднинг илк содда билимлари Зардушт деган пайғамбар номи билан боғланган. У “Авесто” нинг энг қадимий қисми “Гат” (хат номи) ни ижод этган. “Авесто” таркибига кирган билим, маълумотлар қарийб миллоддан аввал 3000-йиллик охирлари ва 2000-йиллик бошларидан то милоднинг

www.arxiv.uz бошларигача Ўтган даврда юзага келган; авлоддан-авлодга оғзаки Ўтиб олинган, унинг буқа терисига ёзилган кЎп қисми йЎқолган, еттидан бир қисми сақланган. У милоддан аввалги 3 асрда Ашракийлар сулоласи даврида тЎпланган. Зардуштийлик дини таълимотини қуйидаги уч тарихий қисмга бЎлиш мумкин; 1.Энг қадимий қисми милоддан аввалги 3-минг йилликда вужудга келган Яштлардир; уларда уруғчилик тузумидаги эътиқодлар, кЎп худолик тасаввурлари тасвирланган; 2.Гатлар деб аталган қисмидир. Бунда Ахурамазда номли худо ҳақида фикрлар ёзилган; 3.Қадимий кЎпхудолилик ва кейинги яккахудолик ғоялари орасидаги кураш шароитларида эрамиздан аввалги V асрда ҳар иккисини келиштирган маздаҳийлик дини шаклланган. “Авесто” бу диннинг охирги ва асосий қисмини баён этган. Шоҳ Виштасиа фармонига биноан “Зардушт 1200 бобдан иборат пандномаси “Авесто”ни олтин тахтачаларга ёзиб, шоҳнинг оташкадасига топширган” деб ёзганди Фирдавсий. Кейинчалик бу “Китоб” 12 минг буқа терисига битилган, македониялик Искандар Зулқарнайн Шарқ уламолари бир қисмини забт этганда унинг нодир нусхасини Элладага элтиб, керакли жойларини таржима қилдирган, қолганини ёндирган”. “Авесто” юқорида айтилганидек, энг қадимий якка худочиликка асосланган диннинг биринчи муқаддас китобигина бЎлиб қолмай ҳозиргача, эътиборли тарихий манба ва маданият ёдгорлиги ҳисобланади. Унда дастлабки оддий ижтимоий- фалсафий қарашлар билан диний-мифологик тасаввурлар уйғунлашиб кетган; шу заминда маънавий, жумладан аҳлоқий баркамол одам эзгуликни барқарор қила оладиган курашчан, адолатпарвар инсонни шакллан-тириш ғояси марказий Ўринни эгаллаган. “Авесто”да табиий билим-лар-агрономия, метеорология, зоотехника, медицина, фалакиёт, астрономия, географияга доир билимлар ҳам мавжуд.

www.arxiv.uz Зардуштнинг диний ислоҳоти бЎш жойда юзага келган эмас. /арбий Европа ва рус тадқиқотчиларнинг фикрича, милодгача бЎлган 3-2 минг йилликларда Марказий Осиёда орий деб аталган қабила яшаган. А.П.Примакнинг айтишича, орийлар кЎчманчи чорвадорлар бЎлишган. Уларда ёзув бЎлмаган, аммо ҳайратомуз оғзаки ижод истеъдодига эга бЎлиб, улар яратган Ўзига хос ашула, гимн, панд-насиҳат шаклидаги қЎшиқлар авлоддан авлодга Ўтиб борган. Умуман Шарқда қадимдан инсон ички оламини мунаввар этиш, ният билан амал муштараклигига жиддий аҳамият бериш диний ва фалсафий фикрларнинг марказида турган. Англиядаги Оксфорд университети-нинг профессори Макс Мюллер Помир атрофида яшаган Орий қабилаларининг бир қисми бундан 3,5 минг йил муқаддам Ҳиндистонга, бир қисми Европа ва Эронга кЎчиб кетганини таъкид-лаган. Улар албатта Ўзлари билан бирга шу ердаги осориатиқаларни (мифология) ни ҳам олиб кетишган, деб ҳисоблаган. Демак, Европа ва Ҳиндистонга ҳамда Яқин ва Ўрта Шарққа тарқалган кЎп худолик асослари аввало Марказий Осиёда вужудга келган Шу билан бирга Зардушт асос солган якка худолик дини ҳам бошқа жойда яшаётган халқлар эътиборини Ўзига жалб этган. Зардуштийликнинг муқаддас ёзувлар тЎплами “Авесто” минтақада Искандар асос солган ҳокимият тугагач, эрамизгача бЎлган 250- йилларда аршоҳийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида яна тиклана бошлаган; у янги матнлар билан тЎлдирилган. Сосонийлар сулоласи ҳокимияти даврида (милоднинг III-VII асрлари) бу иш ниҳоясига етказилган. “Авесто”нинг учта китоби (боби) қадимги турон тилда ва биттаси паҳлавий тилида тикланган. Унинг биринчи китоби “Вадовдот”, яъни девларга қарши қонун, деб аталган. “Ёсин” ва “Виспарад”ни қЎшган ҳолда “Вадавдот-Садэ” номи билан юритилган. “Вадовдот”ни покланиш қонун-қоидалари мажмуаси дейиш ҳам мумкин. “Авесто”нинг иккинчи китоби “Ёсин” бЎлиб, Зардушт Хат (нома)лари унинг асосий мазмунини ташкил этган. У 72 “ҳа”- башоратдан иборат бЎлиб, биринчи башоратда табиат ва ҳалолликлар ҳукмдори, ҳамма нарсани биладиган ва ҳамма нарсага қодир Охурамазданинг ваҳийлари

www.arxiv.uz ҳақлигига имон келтиришга доир дуолар бор. 19- башоратда олам юзага келмасдан илгари мавжуд бЎлган худолар шаънига шукроналар баён этилган. “Авесто” нинг учинчи китоби “Виспорат” деб номланган. Унда оламни ёки ҳамма нарсани билишга доир панд-насиҳатлар Ўрин олган. У ибодат намозлари йиғиндиси бЎлиб, 25 қисмдан иборат. Охирги китоб “Бундахаш” қадимги Эрон тили - паҳлавий тилида ёзилган. Ёштлар ва ёсинлар 3 қатламдан иборат: Биринчиси халқ достонларининг Зардуштгача бЎлган қЎшиқлари (шеърлари); иккинчиси Зардушт Хат (нома) лари ва учинчиси Зардушт ҳалок бЎлгандан кейин китоб ҳолига келтирилган ва Кичик Авесто номи билан юритиладиган қисмидир. Демак, “Авесто” нинг илк ва кичик (кейинги) қисмларидан унинг асосий қисми Зардушт Номаларини фарқлаш лозим. Бу Номалар кЎп худоликни, Ўтга ва табиатнинг стихияли кучларига сиғинишни қоралаб, якка худоликка эътиқод қилишни талаб этган. Ҳозиргача бЎлган илмий адабиётлардаги фарқлар кЎпроқ “Кичик Авеста” га асосланиб билдирилган. Бунда якка худолик ғоялари кЎп худолилик эътиқодлари билан қоришиб кетгани учун тадқиқотчилар зардуштийлик кЎп худолик ёки икки худо дини сифатида талқин этадилар. Бундай қарашлар зардуштийликнинг учинчи йЎналиши- кЎпхудолилик билан якка худолилик қоришмаси-дан иборат маздаизм билан аралаштириш оқибатидир. Зардуштгача бЎлган Охура, Митра, Мазда, Онахит ва бошқа худолар ҳақида ҳар хил фикрлар бЎлган. Аммо улар одамлардек ҳаёт кечирган бЎлсалар, Зардушт талқинида Охурамазда Олий ибтидо бЎлиб, унинг на хотини, на болалари бор. У ҳамма мавжудотларни яратувчи ва бошқарувчи сифатида, эзгуликни барқарор қилувчи, одамлар қалбини мунаввар этувчи Олий руҳ сифатида намоён бЎлар эмиш. Эрон шоҳлари Ўз империяларини барқарор қилишда зардуштийликнинг Ўрни ва ролига тЎғри баҳо берганлар. Бироқ, бу диндаги Ўртаҳол деҳқончилик, мЎътадил, камтарона ҳаётдан иборат турмуш тарзини

www.arxiv.uz илоҳийлаштириб, қулдорлик муносабатларини қоралаш уларга ёқмайди. Шунинг учун Эрон шоҳлари зардуштий-ликни Зардушт пайғамбаргача бЎлган ва Яқин Шарқда ҳам кенг тарқалган кЎп худолилик ғоялари билан аралаштирадилар. Зардушт Ўрнига Ўзларини худо ваҳийларини одамларга етказиб турувчи пайғамбар Ўрнига қЎядилар. “Кичик Авесто”да Охурамазда оламни яратувчи ва тартиб Ўрнатувчиликдан кЎра кЎпроқ қабилавий худоларни бошқарувчи Бош худога айлантириб қолган. Аҳамонийлар Грецияни босиб олиш учун олиб борган урушлари (бунда Марказий Осиёдаги турк жангчилари катта рол Ўйнагани учун Искандар Зулқарнайн улардан қасос олади) ҳамда грекларнинг Эрон ва Туронни ишғол этиши оқибатида Охурамазда қадимги Грецияда бош худо Зевс, Афлотун (Платон) сифатида талқин этила бошлаганига тадқиқотчилар эътиборни қаратадилар. Аҳамонийлар зардуштийликни Ўз эътиқодла-рига бЎйсундирган бЎлсалар, Искандар бу динни бутунлай йЎқ қилиш учун унга оид ёзувларни ёқтириб юборган. Араб истилочилари Эрон ва Туронни босиб олишгач, маздаизм кЎринишидаги зардуштийликка эътиқод қилувчиларни зЎрлик билан исломга киритганлар. Ўз эътиқодидан воз кечмаганларни Ўлдирганлар, қувғин остига олганлар. Зардуштийликнинг бизгача етиб келишида унга эътиқод қилиб келаётган Ҳиндистондаги эронликларнинг ҳиссаси каттадир. Зардуштийликнинг асосий ғоялари оламдаги барча тартиблар, эзгулик (яхшилик) ва ёмонликдаги, зиё ва зулмат, ҳаёт ва Ўлим Ўртасидаги курашга боғлиқ; дунёдаги барча эзгуликларни Аҳурамазда, ёмонликларни Аҳриман ифодалайди; бу курашда одам асосий куч ва ролни Ўйнайди, у танлаш эркинлигига эга, у Ўз ғайрати билан бу дунёда адолат топишига таъсир эта оладиган кишидир. Демак, ҳозир ҳам кимки, Ўзининг иродаси, ақл- заковатига ишониб, уни ишга солса, Ўзига бирор касбни танлаб олса, ғайратли бЎлса, адолатсиз-ликка дуч келса, унга қарши курашса асло кам бЎлмайди, адолатнинг тантанасига эришади. “Авесто” нинг муқаддас китобларида қадимги дунё фалсафанинг 4 асослари (субстанцияси)-тупроқ, сув, ҳаво, олов муқаддаслашти-рилган.

www.arxiv.uz Тупроқ, сув, ҳавони булғаш, ифлослантириш энг оғир гуноҳлар қаторига қЎшилган. Ҳатто марҳумларнинг мурдалари ерни, сувни, ҳавони заҳарлаб қЎймасликлари учун уларнинг жасадларини махсус сопол идишларда кЎмиш расм бЎлган. Охурамазда “ерга яхши, мустаҳкам уруғлар сепишдан ортиқ савоб иш йЎқ“, деган. Худонинг бу айтганига амал қилиш, 10 минг марта ибодат этиш ёки юзлаб жониворни қурбонликка сЎйишдан афзал ҳисобланган. Экин экиш ердаги ёвузликка барҳам бериш, ҳисобланган. “Одам гЎзаллиги деҳқондан, деҳқончиликдан, - дейилган башоратларда,- кимки ерга уруғ қадабди, у одамийликка иймон келтиради, шу йЎлгина ягона ҳақиқат бЎлиб, қолгани саробдир. Зардуштийликнинг вазмин, мусиқа билан уйғунлашиб кетган доно Ўгитлари она заминга, деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчиликка ва Ватанга, халққа улуғ муҳаббат руҳи билан уйғунлашиб кетган. Бу ҳол унда диний мазмунга қараганда дунёвий элементлар кЎп бЎлганидан далолат беради. Зардуштийликнинг барча маросимлари, жумладан, НаврЎз, Меҳржон байрамлари тантаналарида бу руҳ айниқса улкан қудрат билан намоён бЎлган. Бойчечакнинг чиқиши, лолақизғалдоқнинг очилиши, бодомнинг гуллаши, умуман баҳор билан бирга табиатнинг гЎзаллашиб бориши эзгулик руҳининг тантанаси бЎлиб, уларнинг ҳар бири катта шодиёналикка сабаб бЎлган. Одамлар табиатнинг бу гЎзалликларини муқаддас билиб, уларни халқ байрамлари ва сайилларига айлантириб юборганлар. Зардуштийликда диний дастурлар ҳақидаги ғоялар билан бирга реал, дунёвий, ҳозир ҳам фойдали насиҳат, тавсия, чеклаш, тақиқлаш, рағбатлантиришга доир угит ва даъватлар кЎп бЎлган. Улардан ҳозирги мустақиллигимиз даврида ҳам фойдаланиш мумкин ва лозим. Ҳозирги замоннинг ҳамма динларида ворислик, яъни мерос қилиб олиш тамойили бор. Шунга биноан Ўрта Осиёда тарқалган Яҳудийлик ва исломда зардуштийликнинг муайян таъсири борлиги ҳозир ҳам сезилади. Бу дин кенг ёйилганлиги ва узоқ вақт давом этганлиги учун у аждодларимиз онги, турмушига катта таъсир Ўтказган. У ҳам вақт, шароит, Ўринга қараб

www.arxiv.uz Ўзгарган, замонавийлаш-ган; ижобий, дунёвий жиҳатлари бошқа динларга бевосита ва билвосита сингган. Масалан, меҳнатга, деҳқончилик, ҳунармандчилик, чорвачиликни ривожлантиришга даъватлар бажонидил қабул қилинган. Унинг тЎрт элемент: сув, тупроқ, ҳаво, оловни эъзозлаш, авайлаш, асраш ҳақидаги насиҳатлари ҳозир айниқса долзарбдир. Шунингдек зардуштийликдаги ҳалоллик, поклик, виждонлилик, одиллик, меҳнатсеварлик каби насихату даъватлари деярли барча диний таълимотларда ҳам учрайди. Зардушт асос солган ғоялар кишилар онги, турмушига сингиб, узоқ вақтлар яшаб келмоқда. Унинг олам, одамнинг яратилиши, икки дунё ҳақидаги ғоялари, жаннат ва дЎзах, қиёмат-қойим, охиратда жоннинг тирилиши, гуноҳ ва савоб ишлар ёзиб борилиши, сЎроқ-саволлар, “Чинвот” кЎприги, жиҳод, эркин ва озод турмушга асосланган барқарор тартиботларни қарор топтириш, якка худо билан одамлар Ўртасидаги воситачи-пайғамбар в.ҳ. тЎғрисидаги фикрлар будда, христиан, ислом динларида Ўзига хос равишда ҳануз яшаб келмоқда. Шунинг учун тадқиқотчилар жаҳон динларининг вужудга келиши ва шаклланишида Зардушт асос солган диннинг Ўрни ва ролини муносиб баҳолашлари талаб этилади. Масалан, зардуштий-ликка биноан катта ва изчил тадқиқот олиб бораётган инглиз олимаси Мэри Бойс бундай деб ёзган: “Зардуштийликнинг улуғвор ва оригинал таълимотлари бутун Яқин Шарқ ҳудудига таъсир этиб, унинг асосида иудаизм ривожланган, христианлик ва ислом пайдо бЎлган”, шунингдек, буддизмнинг махаяна оқими ҳам зардуштийликдан озиқланган. “Шунинг учун, - деган у, - жаҳон динларининг барча жиддий тадқиқотчилари зардуштийликни Ўрганадилар” 5 . Агар зардуштийлик қадимги Турон ва Бақтриядагина эмас, балки Арахозия, Сакистон (ҳозирги Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистон), Форе, Мидия, Парфия, Ассурия, Вавилония, Лидия, Ликия ва Капподония (Кичик Осиё), Греция, Сурия, Фаластин ҳудудларига ҳам тарқалгани ҳисобга олинса, 5 Мэри Бойс. ЗороастрийцЎ. Верование и обЎчаи. 2-е издание, исправленное. М.,1988, С. 4.

www.arxiv.uz уни ҳақли равишда жаҳонга тарқалган биринчи дин дейиш мумкин. Зардуштийликнинг Марказий Осиёда вужудга келганлиги, у жаҳон маданий ҳаёти (цивилизацияси) га кЎрсатган зЎр таъсирини инкор этиш қийин. Бу дин ҳақидаги маълумотларга эга бЎлишимизда аввало инглиз Д.Ж.Бугер, сЎнгра француз тадқиқотчиси А.Дюпперондан миннатдор бЎлишимиз лозим. 1755 йилда Дюпперон Ҳиндистонга илмий сафар қилиб, у ердаги зардуштий (маздаий) лар орасида уч йил яшаган, уларнинг ибодатлари, урф- одатлари билан яқиндан танишган ва “Авесто” ни француз тилига таржима қилган. Ҳозир “Авесто” нинг тЎртдан бир қисмини энг нодир нусхаси Бомбайдаги Кама шарқшунослик институтида сақланмоқда. У 1915 йилда кЎчирилган бЎлиб, 672 бетдан иборат. “Авесто” нинг /арбий Европа, Эрон ва Ҳинд тиллари орқали бизга маълум бЎлгани учун ундаги номлар ва терминлар, афтидан аслига мос келмайди. КЎпгина осориатиқалар, исмлар, жойларнинг номлари ҳиндча тус ёки ҳинд-европа тилларига хос шакл олган. Ундаги туркона жиҳатлар кам қолган. Ҳар бир соҳада биринчи иш, илк қадам, дастлабки кашфиёт бағоят қадрланиб, инсоният бу қадамни бошлаб берган кишиларни миннатдорчилик туйғулари билан доимо эслаб туришни Ўз бурчи деб ҳисоблаб келмоқда. Шу маънода жаҳон динлари кейинги 2,5- 1,5 минг йил давомида такомиллашган, уларнинг маросимлари, урф- одатлари, расм-русумлари нечоғлик хилма-хил тус олган бЎлмасин, улар барибир Зардушт асос солган якка худочилик эътиқодларининг вориси ҳисобланиши керак. Улуғ ватандошимиз Зардушт Сепитоманинг тарихда, маданий тараққиётда Ўйнаган буюк ролини тиклаш орқали Ўз миллий қадриятларимизни ҳам тиклаган бЎламиз. Марказий Осиёликлар, жумладан Ўзбеклар ҳам миллий адабиётлар харитасида Хитой, Ҳиндистон, Греция, Эрон, Арабистон, Европа халқлари орқасидан доимо эргашиб юрадиган халқ бЎлмаганлиги, у Ўз мустақил фикрлаш қобилиятига эга эканлиги жаҳон афкор оммасига аён бЎлиб қолади. Бизнинг кунларимизда энг кичик халқлар, элатлар ҳам жаҳон ҳамжамиятлари орасида Ўз Ўринларини топиш учун Ўтмишларини илмий

www.arxiv.uz асосда тиклашга интилмоқдалар. Баъзи кЎп сонли ва қудратли миллатлар эса бошқа халқлар маданияти ва қадриятларини Ўзлариники қилиб кЎрсатишгача бориб етмоқдалар ва кЎпинча бунни исботлашга муваффақ бЎлмоқдалар. Аммо туркий халқларнинг бундай қалбаки ишлар билан шуғулланишлари учун ҳожат йЎқ. Улар тарихнинг “ичкариси” га кириб боришдан қайтмасалар ва босқинчи- келгиндилар қадриятлари доирасидан чиқиб олишга ақллари етиб қолса, бас, бой ва ибратомуз тарих тикланади; шунда Ўзбекнинг ҳам кЎзи очилиб, истиқлол сари интилишда қудратли кучга эга бЎлиб қолади. Бу эса унинг миллат сифатида Ўз миллий манфаатларини тЎла-тЎкис англаши, натижада махаллийчилик, уруғ- аймоқчилик, сепаратизм иллатларидан холи бЎлиш учун кафолат бЎлиб қолиши мумкин ва лозим.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Қуръони Карим. 2. «Авесто китоби» «тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк ёзма манбаи». Мавзусидаги илми амалий семенар материаллари. 3. Библия. Москва, 1997. 4. Исхоқов М. Халк дахосининг қадимги илдизлари ва куртаклари. Тил ва адбиёт таълими журнали №2 1992 й. 5. Кулаков А.Е. Религии мира. М., 1996.сс 150-173. 6. Яхудий ой-қуёш календари. М., 1990. 7. Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. V том. Т., 1973, 157-167-бетлар. 8. Беруний Абу Райхон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар, Танланган асарлар. I том. Т., 1968. 9. ЖЎраев У., Саиджонов Й. Дунё динлари тарихи. Т., “Шарқ“, 1998. 10. Махмудов Т. «Авесто» хақида. Т., 2000 й. 11. МЎминов А. ЮлдошхЎжаев Х, Рахимжонов Д, Комилов М, Абдусатторов А, Орипов А. Диншунослик. Дарслик, Т., Мехнат, 2004. 12. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Ислом дини

Урта осиё ахолисининг дафн маросимларида зардуштийлик гояларининг акс этиши

Урта Осиё ахолисида милоддан аввалги 7-6 асрларда дастлабки диний эътикодларнинг таркалиши

Урта Осие халкларининг кадимги тарихи тарихшунослиги

«Авесто» илмий, маданий манба сифатида