Урта осиё ахолисининг дафн маросимларида зардуштийлик гояларининг акс этиши - Tarix - Referatlar

Урта осиё ахолисининг дафн маросимларида зардуштийлик гояларининг акс этиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўрта осиё аҳолисининг дафн маросимларида зардуштийлик ғояларининг акс этиши Қадимги Бақтрия ва Марғиёна ҳудудида XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида, зардуштийлик диний ғояларини асосидаги маросимларни ифодаловчи археологик материаллар топилди. Бу ҳудудларда ўрганилган қабрларнинг материаллари ва дафн маросими билан боғлиқ одатлар зардуштийлик динининг илк босқичларига хосдир. Бугунги кунга қадар зардуштий жамоаларнинг дафн маросимлари билан боғлиқ одатларининг пайдо бўлишини ҳинд-эрон халқлари диний дунёқараши билан боғлаб келинарди. Ҳақиқатан ҳам, милоддан аввалги II минг йилликнинг иккинчи ярми давомида орийларнинг буюк кўчишида иштирок этган халқлар миграцияси иккита йирик этносфера ва маданий бирликнинг вужудга келишига олиб келди. Биринчи этносферада “Ригведа” ғоялари илдиз отган бўлса, иккинчисида «Авесто» ғоялари илдиз ота бошлади. Зардуштийлик ғоялари дастлаб, чорвадорлар орасида илдиз отган бўлса, милоддан аввалги II минг йилликда ўтроқ деҳқонлар жамоасига кириб боради ва диний кўринишни ола бошлаб, ўтроқ деҳқончилик маданияти жамоаларида ўзининг энг юксак чўққисига кўтарилди. Бу борада Сополли, Гонур, Дашли, Тўғолоқ ёдгорликларида очиб ўрганилган қабрлар ва орийлар миграцияси билан боғлиқ ашёвий далиллар муҳим ҳисобланади.Зардуштийлик динида дуалистик қарашга эга бўлган диний- ғоявий асос мавжуд бўлиб, эзгулик ва ёвузлик ўртасида азалий курашётади. Ахурамазда яратган олти Амеша Спенталар эзгуликнинг бош ҳимоячилари бўлиб, касаллик, гуноҳлар, ифлос нарсалар Аҳримон ва унинг девлари томонидан яратилган. Зардуштийлик эътиқодига кўра, тирик мавжудотни ўлдириш гуноҳ саналмаган, ўлим эса девларнинг фаолияти сифатида қаралган. Зардуштийлар тасаввурига кўра, диний культларни (олов, сув, ҳаво, ер) ифлословчи воситалар нопок саналиб – храфастра деб номланган1.

www.arxiv.uz Марҳум храфастрага, ҳақиқий зардуштий қўл тегизишга ботина олмаган. Чунки зардуштийлик тасаввурига кўра, марҳум ўлгандан сўнг, унинг жасади атрофида ёвуз кучлар тўплана бошлайди. Унга диний нуқтаи назардан эҳтиёт чораларини билувчи профессионал коҳинлар, яъни ўлик билан шуғулланувчи ристокашалар ёки насассалар яқинлаша олганлар. Дафн маросими ўша куннинг ўзида ўтказилган, яъни жасадни одамлар турар- жойларидан узоқ тоғу тошларга чиқариб ташлаб, қарға-қузғунларга этини едирганлар. Илк ўрта асрларда жасадлар баланд тепалик ва минораларга олиб чиқиб қўйилган. Милоддан аввалги I минг йиллик даврида, археологик материалларнинг гувоҳлик беришича, тоғ ён бағирларига, аҳоли турар-жойларидан узоқда қурилган даҳма устига олиб бориб ташланган. Жасадни йиртқич қушлар, ўргатилган итлар еб бўлгандан сўнг, суяклрини йиғиб, остадонларга солиб, ерга кўмганлар2.Зардуштийлар тасаввурларига кўра, марҳумнинг руҳи уч кун қабрда ётгач, тўртинчи куни маъбуда Митранинг ҳузурига, Чинвот кўпригидан ўтиш учун осмонга кўтарилади3. «Авесто»нинг Видевдат қисмида келтирилишича, бу дунёда энг ғамгин жой, ўлган одамларни итлар қаерда ер юзига чиқариб ташлаган бўлса, ўша жой деб Ахурамазда жавоб беради4. Итлар ҳам алоҳида дафн маросимида қатнашган, яъни итларнинг жасадларни тозалашдан бошқа яна шундай хизматлари борки, бунга кўра, ўлими яқин ёки касал одам олдида доимо ит ушлаб турилган. Агар касал ёки ўлими яқин бўлган одам устига қўйилган нон ёки емишни ит ейдиган бўлса, демак бу одам ўлганлигини ва унга энди ҳеч ким яқинлашиши мумкин эмаслигини англатган. Демак, зардуштийлик динида диннинг муҳим унсурлари олов, сув, ҳаво, ер Ахурамазда инъом этган бебаҳо бойлик сифатида қадрланиб, девлар жой олган жасадлар ифлословчи восита сифатида таъкидланган. Қадимги Бақтрия ва Марғиёнанинг Сополли, Гонур, Дашли, Тўғолоқ ёдгорликларида очиб ўрганилган қабрлар юқорида 1 Бойс М., Зороастрийцы: верования и обычаи. – М.: Наука, 1987. – С. 55-57.2 Рапопорт Ю.А. Из истории религии Древнего Хорезма. – М., 1971. – С. 57-60.3 Бойс М.

www.arxiv.uz Зороастрийцы: верования и обычаи. … – С. 58.4 Рак И.В. Авеста в русских переводах (1861–1996). – СПб., 1997. – С. 86-91.45таъкидланган зардуштийлик диний ғояларини ифодалаб, бу одатлар бронза давридан бошлаб шаклланиб борганлигини кўрсатади.Сополлитепа ва Дашли аҳолисининг дафн маросимида хумларга солиб кўмиш кенг кўламда амалга оширилмаган. Агар зардуштийлик динининг муқаддас унсурлари олов, сув, ер, ҳаво бўлишини ҳисобга оладиган бўлсак, бронза давридан бошлаб биринчи бор хумларда одам скелетининг учратилиши дафн маросимида ерни улуғлаш сифатлари пайдо бўла бошлаганлигини исботлайди. Чунки таниқли авестошунос олима М. Бойснинг таъкидлашича, танадан жон чиқиши билан ёвуз кучлар танани эгаллайди. Ёвуз кучлар эгаллаган жасадни ерга кўмиш мумкин бўлмаган5. Шунинг учун зардуштийликда мурдани тупроққа кўмиш қатъиян ман этилади. Зардуштийликда майитларнинг суякларини этдан тозалаб, махсус остадонларга солиб хилхоналарда сақлаш одати пайдо бўлади.Зардуштийлик динининг кўмиш билан боғлиқ анъаналарида оссуарийларнинг пайдо бўлиш илдизлари бронза даврига бориб тақалади, десак хато бўлмайди. Чунки Сополлитепа ва Дашлидаги марҳумларнинг дафн маросимида ишлатилган хум ва хумчалардан остадон сифатида фойдаланилганлиги шундан далолат беради. Бу далиллар эса аҳоли наздида ерни улуғлаш диний мазмун касб эта бошлаганлиги ва бу жараёнлар ўтроқ деҳқонлар ҳаётида зардуштийлик дини ҳақидаги тушунчалар шаклланиб бораётганлигини кўрсатади. Остадонларга солиб дафн қилиш одати милоддан аввалги VI асрдан бошлаб Хоразм ёдгорликларида кўплаб кузатилиб, дастлабки даврда тошдан, кейинчалик эса лойдан ясалган остадонлар учрайди. Шунингдек, одам бўйи баробаридаги ҳайкаллар шаклидаги остадонлар ва одамнинг маскаларини остадон қопқоқларида ифодаланган кўринишлари учрайди. Остадонларга одамларнинг суяклари солинган. Баъзи ҳолларда эса куллар дафн қилинган6. Шунингдек, баъзи бир остадонлар қопқоқларида тотемистик характердаги қўй, ҳўкиз, от ҳайкаллари ифодаланган бўлиб, сармат халқи

www.arxiv.uz одатлари намоён бўлади7.5 Бойс М. Зороастрийцы: верования и обычаи – С. 57.6 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М.: Восточная литература, 1962. – С. 102-134.7 Скалон. Изображения животных на керамике сарматского периода // Труды отдела истории первобытной культуры Государственного Эрмитажа. – Л., 1941. Т.1. – С. 174-176.46Бронза даврида марҳумларни хум ва хумчаларга солиб кўмиш Сополли ва Дашли аҳолисининг барчасига қўлланилмаган. Чунки у даврда марҳумни дафн этиш билан боғлиқ удумлар дастлаб оташпараст руҳонийларга ва уларнинг фарзандларига тегишли бўлган кўринади. Сополли маданиятининг Кўзали босқичидан бошлаб баъзида учраб турган айрим мозорлар (этидан тозаланган суякларни кўмиш) ҳам оташпараст руҳонийларга тегишли бўлган бўлиши мумкин.Жасадларни хумларга солиб дафн қилиш одати Хапузтепа, Олтинтепада ҳам учрайди8. Аммо бу одатлар Хопузтепа ва Олтинтепа чун ҳам оммавий эмас эди. Фикримизча, хум ва хумчаларга солиб кўмилган жасадлар ижтимоий келиб чиқиши билан диний ҳокимиятга алоқадор шахслар бўлганлиги эҳтимолдан холи эмас. Дарҳақиқат Заратуштра таълимотини дастлаб ҳамма ҳам қабул қилмади, аммо бу таълимотга мойил ва мойил эмаслар бир жамоада яшайди. Эҳтимол, шу ҳолат Сополлитепа ва Дашли мозорларида ўз аксини топгандир. Қадимги Бақтрия ва Марғиёна аҳолисининг қабр тузилишлари сағана ва даҳма шаклидаги қабрлардан ташқари, дастлаб айвонли лаҳад шаклида бўлган, лаҳад эшиги ҳом ғишт билан беркитилган9. Хоразм воҳасида сағана шаклидаги қабрлар10нинг туйнуклари бўлиб, ушбу туйнуклар ҳаво алмашиниб туриши учун қўйилган11. Бухоро сағаналаридаги туйнуклар эса руҳларнинг кириб-чиқиши учун мўлжалланганлиги таъкидланади12. Қозоқ халқида ҳам қабрларга туйнуклар қўйиши одати мавжуд бўлиб, туйнуклар руҳларни атроф дунё билан алоқа қилишини таъминлаган13.Кўзали ва Молали, Бўстон босқичлари мозорлари орасида баъзан, жасадларни этларидан тозалаб, қабр тагига майда шағал сепиб дафн қилиш одати учрайди. Бундай

www.arxiv.uz ҳолатга Дашли-3, Гонур қабристонларида ҳам дуч келиш мумкин. Аҳмонийлар шоҳи Ксеркснинг Юнонистонга қилган юришларидан бирида, аҳмонийлар гистиейлар шаҳри Эллопида тўхтайди. Аҳмонийлар шоҳи Фермопил 8 Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. – М.: Наука, 1977. – С. 57.9 Аскаров А. Сапаллитепа. – Т.: Фан, 1973. – С. 42-70.10 Ягодин В.Н. Новые материалы по истории религии Хорезма. // СЭ. – 1963. – 4. – С. 96.11 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – М.: Наука, 1969. – С. 10.12 Гордлевский В.А. Зороастрийское костехранилище в кишлаке Фринкет под г. Самаркандом // ВДИ. – 1939. – № 2. – С. 147.13 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – М.: Наука, 1969. – С. 112.47учун бўлган жангларда ҳалок бўлган 20 минг аскарни дафн қилишни буюради. Жасадлар ичида зардуштийлик динига эътиқод қилувчи эронликлар, бақтрияликлар, марғиёналиклар ва бошқа халқлар борлигини инобатга олиб, қабр ковлаттиради ва қабр тагига ер ифлосланмаслиги учун дарахт баргларидан тўшаб жасадлар жойланади14. Бундан кўриниб турибдики, зардуштийлик динининг классик даражага кўтарилган Аҳмонийлар давлатида, баъзи ҳолларда қўлланган кўмиш билан боғлиқ одатлари бронза давридаёқ Қадимги Бақтрия ва Марғиёна аҳолисининг маросимларида илдиз ота бошлаган. «Авесто»да келтирилган парчага кўра, “Маздапарастлар ерда гўр қазийдилар. Агар ер қаттиқ бўлса, гўрнинг чуқурлиги ярим одим, агар ер юмшоқ бўлса, жасад устидан ярим одим чуқурроқ қилиб қазийдилар. Гўр саҳнига кул ё мол тезаги сочилади. Гўр оғзи пишган ғишт, тош ё кесак билан ёпилади”15. Бундан кўриниб турибдики, бу одатлар «Авесто» китоб ҳолига келгунга қадар, зардуштийликнинг илк илдизлари Марғиёна ва Бақтрия аҳолиси наздида чуқур илдиз отган диний тушунчалардан ҳисобланган.Гонурда топиб ўрганилган дахма кўринишидаги қабрлар «Авесто»да илгари сурилган ғояларни айнан исботлаб турибди. В.И. Сарианиди бу қабрларни вужудга келиш илдизларини бошқа ҳудудлардан қидиради. Лекин бронза даври Қадимги Бақтрия ва Марғиёна археологик

www.arxiv.uz материалларига асосланган ҳолда бу қабрлар зардуштийларнинг дафн маросими сифатида изоҳланса, тарихий ҳақиқатга бирмунча яқинроқ бўлади. Чунки Видевдатда келтирилган парчаларга кўра, жасад баланд тепаликка ёки дахмага кийимсиз ва кафансиз қўйилган. Унинг суякларини ўргатилган итлар, йиртқич қушлар этларидан тозалагандан сўнг, суяклар йиғиб олиниб дафн қилинган6.Демак, бронза даври Қадимги Бақтрия ва Марғиёна аҳолисининг кўмиш маросимларида: биринчидан, бронза давридан бошлаб зардуш-тийлик динининг протокўринишлари вужудга келди. Зардуштийлик динида илгари сурилган ерни улуғлаш ғояларининг Қадимги Бақтрия ва Марғиёналикларнинг кўмиш маросимларида акс этганлиги, аҳоли турар жойлари қурилишида кўзга ташланади.14 Геродот. История. В 9-ти книгах. – М., 2001. Т. VII. – С. 24.15 Зикр қилинган одатни А. Маҳкам ҳам қадимий одатлар сирасига киритади. Қаранг: Авесто / Асқар Маҳкам таржимаси. – Т.: Шарқ, 2001. – Б. 137.16 Крюкова В.Ю. Авеста. Видевдат. 8-фрагард // ВДИ. – 1994. – № 1. – С. 238-249.48Иккинчидан, Қадимги Бақтриянинг Сополли ва Дашли аҳолиси дафн маросимида уруғнинг диний ҳокимият эгалари ва уларнинг фарзандларини махсус қабрларга, оташпарастлар тасаввурида мавжуд бўлган оссуарийларнинг прототиплари – кўза ва хумларга солиб дафн қилиш, Молали ва Бўстон босқичларидан бошлаб эса цилиндрсимон митти остадонларда киши руҳини кўмиш урф-одатлари бошланади. Бу ҳолат эса зардуштийлик динининг илк куртаклари бронза давридан бошланганлигидан далолат беради.Учинчидан, Гонур, Тўғолоқ, Сополли, Дашли маданияти аҳолисининг диний қарашларида турар-жойларнинг ҳавосини тоза сақлаш мақсадида қўрғонлар ташқарисида кўмиш пайдо бўлди. Чунки ҳаво ер, сув, олов каби муқаддас эди. Жарқўтон ва Гонур некрополининг аҳоли истиқомат қиладиган ҳудудлардан ташқарида пайдо бўлиши буни исботлаб турибди.Тўртинчидан, бронза давридан эътиборан, яъни Жарқўтонда жарқўтон босқичининг иккинчи фазасидан бошлаб монументал ибодатхоналарнинг пайдо бўлиши оташпарастлик динининг аниқ системага тушиб бораётгани ҳамда кўмиш билан боғлиқ урф-одатлар

www.arxiv.uz ибодатхона мубодлари қўлига ўтаётганлигидан далолат берарди.Бешинчидан, Cополлитепа, Жарқўтон, Гонур, Тўғолоқ, Дашли ёдгорликларида очиб ўрганилган қабрларнинг таҳлили, оташпарастлар ибодатхоналарининг тавсифи, зардуштийлик динига хос олов, сув, ҳаво, ернинг илоҳийлаштирилиши археологик материалларда ўзининг ёрқин ифодасини топган.Гонур, Дашли, Жарқўтон, Тўғолоқ, Сополлитепаликларнинг кўмиш билан боғлиқ одатларини ўрганиш орқали зардуштийлик динининг илк илдизлари Жанубий Ўзбекистон ва Мурғоб ҳудудларида юзага келган деб ҳисоблаш мумкин.М. АГЗАМОВАтадқиқотчи, Тошкент ислом университетиИБН ЖАРИР АТ-ТАБАРИЙНИНГ ТАРИХГА ОИД МАНБАЛАРИЎрта асрларда яшаб ижод этган буюк аллома Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарийнинг улкан илмий мероси ҳозирги кунга қадар шарқшунос ва тарихчилар томонидан асосий манбалар қаторида фойдаланиб келинмоқда. Ат-Табарий ижоди ниҳоятда сермаҳсул ва кўп қиррали бўлиб, йигирмадан ортиқ асарлар ёзган. Улар орасида «Қуръонга шарҳлар», «Китоб ихтилоф ал-фуқаҳо», «Жомеъул баён фи тафсир ул- Қуръон», «Тарих ар-русул-ва-л-мулук», «Қироат», «Уламолар ихтилофи», «Сон ва Қуръон», «Саҳоба ва тобеъинлар тарихи», «Ислом шариати ҳукмлари», «Китоби шарҳи сунна», «Усули динга чуқур назар», «Адабул маносик», «Адабул нуфус», «Латифул қавл фи аҳкам шараиъл ислам», «Баситул қавл фи аҳками шараиъул ислами» асарлари шулар жумласидандир.«Тарихи ар-русул ва-л-мулук» ёки қисқа номи «Тарихи Табарий» асари умумий тарих йўналишида ёзилган, мукаммаллиги ва далилий материалларга бойлиги билан бошқа асарлардан тамоман алоҳида ажралиб туради.Табарийнинг «Тарих ар-русул ва-л-мулук» («Пайғамбарлар, подшоҳлар ва халифалар тарихи», «Тарихи Табарий» номи билан машҳур) асарида қадимий Эрон подшоҳлари, Рим ва Византия императорлари, халифалик ҳудудидаги юртлар (хусусан, Хуросон ва Мовароуннаҳр)нинг 915 йилгача бўлган тарихи ўз ифодасини топган1.Абу

www.arxiv.uz Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарийнинг «Тарих ар-русул ва-л- мулук» китоби узоқ тарихга оид маълумотлар билан тўлдирилганлиги жиҳатидан қимматли бўлиши билан бир қаторда, тарихий воқеаларнинг келиб чиқиш сабаблари ва уларнинг қай даражада ҳақиқат эканлиги ҳақидаги маълумотлар берилганлиги билан алоҳида аҳамият касб этади.«Тарих ар-русул ва-л-мулук» асари Балъамий томонидан қайта ишлаб ва янги маълумотлар билан бойитилиб, форс тилига таржима қилинган. Балъамий асари «Табарий — Балъамий тарихи» номи билан ҳам машҳур.1 История ат-Табари. Избранные отрывки. Перевод с арабйского, предисловие, комментарии, примечания и указатели В.И.Беляева. Дополнения О.Г., Большакова и А.Б.Халидова. Тошкент, Фан, 1987. –С.5-6.50«Тарихи Табарий» В.И. Беляев томонидан арабчадан рус тилига қисқартирилган ҳолда таржима қилинган ва Тошкентда 1987 йилда нашр этилган. Ўзбекистан ФА Шарқшунослик институти фондида бу асарнинг Муҳаммад Содиқ Кошғарий (18-а.) томонидан уйғур, Баёний (19-а.) томонидан ўзбек тилига қилинган таржимаси сақланади.«Тарих ар-русул ва- л-мулук» асари ўзидан аввалги ва ўзидан кейинги ёзилган тарих асарлар учун асосий манба сифатида истифода этилган. Масалан: «Хвадай намак» («Подшоҳнома») қадимги Эроннинг 627 йилгача бўлган ижтимоий-сиёсий ҳаётидан баҳс этувчи афсонавий тарихий асар бўлиб, паҳлавий тилида ёзилган. Сосонийлардан Яздигард (632- 651 )га яқин кишиси томонидан 632-637-йиллар орасида ёзиб тамомланган. Асар, айниқса Аҳамонийлар, Ашконийлар ва Сосонийлар тарихи бўйича муҳим манба ҳисобланади. «Хвадай намак» асари бизгача етиб келмаган. Лекин унинг айрим парчалари Яъқубий (897 ёки 905 йили вафот этган), ибн Қутайба (828-889 йй.), Табарий, Ибн ал-Асир, шунингдек, Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сида сақланган2.«Китоб тажориб ул-улум» («Халқларнинг тажрибалари ҳақида») номли улкан машҳур асар муаллифи Ибн Мискавайх бўлиб, унинг тўлиқ исми Абу Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Мушкуядир. Унинг «Китоб тажориб ул-улум»

www.arxiv.uz асари олти жилддан иборат бўлиб, унда мусулмон мамлакатларининг қадим замонлардан 983 йилгача бўлган тарихини ўз ичига олади3.Китобнинг 1-4- жилдлари аввал ўтган тарихчилар, асосан Табарийнинг «Тарихи ар-русул ва-л-мулук» асари асосида ёзилган.Алишер Навоий асарларида тарихий маълумотлар, воқеа ва ҳодисаларни ёритишда ўзидан олдин замонасининг етук олимлари томонидан яратилган турли тиллардаги илмий-тарихий манбалар, адабиётлардан кенг истифода этган. Бу услубни Навоийнинг тарихий сарлари – «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам»ларда ҳам кузатиш мумкин. Алишер Навоий ўзининг тарихий асарларини ёзишда асосий манба сифатида Абу Жаъфар Муҳаммад бин Жарир ат-Табарийнинг «Тарихи ат-Табарий» асаридан кенг фойдаланганини кўриш мумкин.Умуман олганда, «Тарих ар-русул ва-л-мулук» асарининг қадимий тарихидан баҳс юритувчи қисмлари ҳам маълум илмий қийматга эга. Чунки буларда бизгача етиб келмаган манбаларда (ривоятлар, 2 Тарихий манбашунослик. ЎзРФА фан нашриёти. 2006. –Б. 36.3 Ўша манба. –Б. 77.51«Хвадай намак», «Тарихи хулафо» ва бошқалар) мавжуд бўлган қимматли маълумотлар ва лавҳалар сақланган. Табарийнинг «Тарих» китоби бугунги кун учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Чунки у ислом тарихи ва қадимги тарихга оид маълумотларни ўзида жамлаган ишончли манбадир. Бу китобни ўрганиш орқали инсоният тарихига оид тарихий воқеалар билан танишиш имконига эга бўламиз.Г. МАШАРИПОВАтарих фанлари номзоди, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетиХОРАЗМДА X-XII АСРЛАРДА АНИҚ ФАНЛАР РИВОЖИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ ТАРИХИДАН“Хоразмда Х-ХII асрларда аниқ фанларнинг ривожланиши” номли мавзу аниқ даврий чегарага эга бўлишига қарамай, мазмун-моҳияти ҳамда кўламидан келиб чиқиб, фан тарихида чуқур из қолдирган ва шу сабабдан, кенг доирада тадқиқотчиларни қизиқтирган. Ана шу асрларда Хоразмда дастлаб Маъмунийлар, сўнгра Ануштегинийлар-Хоразмшоҳлар салтанати даврларида Хоразмда илм-фан ривожланди, фаннинг турли соҳалари бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилди. Афсуски, ўша кезларда

www.arxiv.uz ёзилган асарлардан бизнинг давримизгача бир қисмигина етиб келган ва илм аҳли ушбу сақланган меросга таяниб хулосалар қиладилар. П.Г.Булгаковнинг Хоразм Маъмун академияси илмий фаолиятида аниқ фанлар соҳасининг айрим муаммолари, жумладан, Берунийнинг аниқ фанлар соҳасидаги қарашлари, Беруний илмий меросининг фанда ўрганилиши ҳам таҳлил этилган. Бундан ташқари П.Г.Булгаков X-XII асрларда Хоразмда аниқ фанлар ривожи мавзусига доир бир қанча мақолалар чоп қилган ва Берунийнинг “Геодезия” асарини араб тилидан рус тилига кириш сўзи ва илмий изоҳлар билан чоп қилган1.1 Булгаков П.Г. Глобус Бируни // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент. 1965. № 1; Булгаков П.Г. Фахриев секстант в «Геодезии» Бируни // Общественные науки в збекистане. – Ташкент. 1963. № 6; Булгаков П.Г. Беруни и его “Геодезия”. - В кн.: Абу Рейхан Бируни. Избр. произведения: Т.3. Определение границ мест для уточнения расстояний между населенными пунктами [“Геодезия”] . Исс., перевод и примечания П.Г.Булгакова. - Т.: Фан. 1966; Булгаков П.Г. Ўрта аср мусулмон Шарқида ер катталигини аниқлаш /”Шарқшунослик”. 2. - Тошкент.: Фан. 1991. Б.184. 18-24-б.52Беруний илмий меросининг ўрганилиш кўлами анча кенг ва унда аниқ фанлар ҳам маълум даражада қамраб олинган бу соҳада олиб борилган тадқиқотлар П.Г.Булгаковнинг юқорида кўрсатилган монографиясида умумий қисқа таҳлил шаклида берилган ва хорижий тадқиқотларни баҳолашда кўп ҳолларда ана шу асарга таяндик.XIX аср охири итальян шарқшуноси И.Фиорини (Берунийнинг картографик проекциялари) ва XX аср бошларида яшаган немис олими Г.Зутер Берунийнинг бу соҳадаги хизматини қисқача эслатиб ўтган ва Берунийнинг хордалар (1910–1911) ва осмон жисмларини текис юзага туширишга (1922) бағишланган рисолаларини таржима ҳам қилган.Ливиялик филолог олим Л.Шейхо 1908 йили Берунийнинг “Фахрий секстанти” рисоласининг арабча матнини чоп қилди. Итальян олими К.Наллино ўз тадқиқотларида (1911) Беруний асарларидаги космогония, астрономия, жумладан, ҳиндлардаги астрономик тушунчалар, Ернинг

www.arxiv.uz катталигини аниқлаш каби масалаларни таҳлил қилган.Немис олими К.Шой математика тарихига бағишланган ишларида Берунийнинг «Қонуни Масъудий» асаридаги геодезия, тригонометрия ва хордаларга оид маълумотларни ўрганган (1923). Жаҳон фани тарихи бўйича машҳур олим Ж.Сартон Берунийни ўз замонининг жаҳон миқёсидаги энг йирик олими, деб баҳо берган2.XX асрнинг биринчи чорагида йирик европалик олим Э.Видеман Беруний асарларидаги аниқ фанларни ўрганиб қатор мақолалар чоп қилди: Ернинг катталигини аниқлаш, тригонометрияга оид масалалар, астролябия ясаш тўғрисида, моддаларнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш, “ат-Тафҳим”даги математикага оид маълумотлар ва ҳ.к.Хорижий тадқиқотлар кейинги йилларда ҳам давом этди: 1951 йилда Калкуттада чоп этилган тўпламда геодезия тарихида Берунийнинг хизмати (С.Х.Барани)3, Беруний тригонометрияси (М.А.Козим)4, Берунийнинг географик узунликларни аниқлаш услублари (И.Крамерс)5. Берунийнинг меридианни аниқлаш услуби (Э.Кеннеди, 1959)6, «Қонуни Масъудий» асари III ва IV китобларининг математик таҳлили (И.И.Аҳмад, Қоҳира, 1959)7, хордаларни аниқлаш 2 Sarton G . Introduction to the histori of science, vol. I-III, Baltimore,1927-1948; vol.I. p.707; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .376.3 Barani S. H. Muslim Researches in Geodesy // “Al-Biruni – Commemoration Volume”, Calcutta, Iran Society, 1951; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .381.4 Kazim M.A. Al-Biruni and Trigonometry. // “Al-Biruni – Commemoration Volume”, Calcutta, Iran Society, 1951; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .381.5 Kramers G.H. Al-Biruni’s Determination of Geographical Longitude by measuring of the distances // “Al-Biruni – Commemoration Volume”, Calcutta, Iran Society, 1951; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .382.6 Kennedi E.S. Biruni’s graphical determination of the local Meridian. Scripta Mathematica, XXIV, 1959; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .383.7 Ahmad I. Al-Biruni’s astronomical works, Cairo Universiti Press,

www.arxiv.uz Bulletin No 48. Cairo,1959; Булгаков П . Г . Жизнь и труды Беруни . - Ташкент .: Фан . 1972. - С .383.53( А . С . Дамардаш , 1965; Беруний рисоласининг арабча матни , кенг илмий изоҳлар билан )8, мисрлик олим қадри Ҳофиз Тукан математика ва астрономия тарихига бағишланган йирик тадқиқотида (1963) Беруний илмий меросидаги аниқ фанларга тўхталиб ўтган 9; Берунийнинг ҳинд календарига оид маълумотлари тўғрисида Э . Кеннеди , С . Инджл ва Ж . Вамстед тадқиқот эълон қилдилар (1960)10. Шарқ олимлари , жумладан , Хоразм Маъмун академияси олимларининг астрономия соҳасидаги илмий мероси XX асрнинг 50- йилларидан бошлаб мунтазам рус тилида чоп бўлаётган « Тарихий - астрономик тадқиқотлар » (« Историко - астрономические исследования ») номли тўплам саҳифаларида илмий тадқиқотлар ва таржималар шаклида ёритилиб келинган . Мазкур нашрларда Ўзбекистон олимларининг (С. Д. Жалилов, П. Г. Булгаков, З. Г. Жалилова, Г. П. Матвиевская, Х. Тиллашев, М. С. Булатов, О. С. Турсунов, С. Х. Азизов) тадқиқотлари ҳам ўрин олган.Тўпламда чоп бўлган материалларни мазмун жиҳатдан тўрт гуруҳга киритиш мумкин: мусулмон Шарқ астрономияси муаммолари, ўртаосиёлик олимлар илмий мероси, Хоразм Маъмун академияси фаолиятига дахлдор изланишлар, Шарқ олимларининг астрономия соҳасида ёзиб қолдирган асарларидан таржималар.Ўрта осиёлик олимлар илмий меросига бағишланган тадқиқотларда Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг «Зиж» ва «Астролябия билан ишлаш» рисолалари қисқа тавсифланиб, кейинги китобда фанда биринчи марта синус-квадрант алоҳида астрономик асбоб сифатида таърифлангани ҳам таъкидланган11; Аҳмад ал-Фарғонийнинг астрономияга оид рисолалари ҳақида анча тўла маълумот берилган12; бир неча мақола Улуғбек, унинг Самарқанд обсерваторияси ва ундаги олимлар ижодига бағишланган бўлиб, уларда Улуғбекнинг астрономия соҳасида эришган ютуқлари13 ва у қурдирган обсерваториянинг тузилиши14, Самарқанд обсерваторияси олимларининг (Қозизода Румий, Али Қушчи) фаолияти15, IX асрда Тошкентда қурилган 8 Беруни. Истихрож ал-автар

www.arxiv.uz (араб тилида); Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни. - Ташкент.: Фан. 1972. - С.387.9 Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни. - Ташкент.: Фан. 1972. - С.387.10 Бу щақда қаранг: Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни. - Ташкент.: Фан. 1972. С.11 Розенфельд Б.А., Сергеева Н.Д. Об астрономических трактатах ал-Хорезми./ Историко-астрономические исследования. Вып. ХIII.- М., 1977. - С.201-218.12 Б.А.Розенфельд, И.Г.Добровольский, Н.Д.Сергеева. Об астрономических трактатах ал-Фаргани. /Историко-астрономические исследования. Вып.ХI. - М., 1972. - С.191-210.13 М.К.Вентцель. Краткий очерк истории практической астрономии в России и в СССР (развитие методов определения времени и широты)./Историко-астрономические исследования. Вып.II. - М., 1956. - С.7-140.14 М.С.Булатов. Обсерватория Улугбека в Самарканде./Историко-астрономические исследования. Вып. ХУIII -.М.,1986. - С.199-216.15 Г.Д.Джалалов. Некоторые замечательные высказывания астрономов самаркандской обсерватории./ Историко- астрономические исследования. Вып.III. - М.,1957. - С.381-386.54астрономик асбоб16 ҳақида илмий мулоҳазалар баён қилинган.Ушбу тўпламлардаги таржималардан бирида Абу Райҳон Берунийнинг юлдузлар каталоги асари араб тилидан рус тилига ўгирилган ва унга зарур илмий изоҳлар ҳам берилган17. Кейинги таржима эса, Берунийнинг «Қонуни Масъудий» ва Ибн ал-Хайсамнинг астрономияга оид рисолаларидан олинган лавҳалардан иборат18.Ўзбекистон олимларининг ушбу тўпламларда чоп этилган тадқиқотларида кўпроқ Абу Райҳон Берунийнинг илмий фаолияти билан боғлиқ масалалар, шу жумладан, аниқ фанларнинг астрономик билимлар соҳасида олиб борган изланишлари ва бевосита кузатувлари асосида ёзиб қолдирган илмий асарлари19, Улуғбек обсерваторияси ва унда ижод қилган олимлар20, Ибн Ироқ ва мусулмон Шарқ астрономиясининг йирик вакили Абдураҳмон ас-Суфий илмий мерослари21 ҳақида сўз боради.«Тарихий-астрономик тадқиқотлар» номли тўпламларнинг бир қанча сонларида Хоразм Маъмун академиясининг астрономия соҳасидаги фаолияти ҳам акс этган. Уларда чоп қилинган

www.arxiv.uz материалларнинг асосий қисми Абу Райҳон Берунийнинг астрономияга оид мероси таҳлилига бағишланган. Чунончи, Берунийнинг юлдузлар каталоги биринчи марта рус тилига ўгирилган ва унга Умар Хайём (1040- 1123) ва Насириддин Тусий (1201-1274) юлдузлар каталоглари ҳам биринчи марта русчага ўгирилиб илова қилинган; илмий изоҳларда учала асар ва юнон олими Клавдий Птолемей маълумотлари билан қиёсланган .Берунийнинг юлдузлар каталоги фанда биринчи марта Ҳиндистонда «Қонуни Маъсудий»нинг таркибида нашр қилинган. Русча нашрга О.С.Турсунов, С.Х.Азизов. Астрономический инструмент раннего Средневековья в центре Ташкента. /Историко-астрономические исследования. Вып.ХХV. - М., 2000. - С.56-60.17 Звездный каталог ал- Бируни с приложением каталогов Хайяма и ат-Туси. еревод С.А.Красновой, М.М.Рожанской. Под ред. Б.А.Розенфельда. /Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. - М.,1962. -С.83-194.18 Б.А.Розенфельд. О зодикальном свете у арабов./Историко-астрономические исследования. Вып XV. - М.,1980. - С.290-292; Ибн ал-Хайсам. Трактаты о зажигательных зеркалах (предисловие Б.А.Розенфельда, перевод И.О.Мохаммеда и Н.В.Орловой, примечания Н.В.Орловой и Б.А.Розенфельда). – Историко-астрономические исследования. Вып.XV. - М.,1980. - С.305-338.19 Джалалов Г.Д. Индийская астрономия в книге Беруни «Индия»./ Историко – астрономические исследования. Вып.ХУIII. - М., 1962.- С.195-220; П.Г.Булгаков. «Геодезия» Бируни как историко- астрономический памятник./ Историко-астрономические исследования. Вып.ХI. - М., 1972. - С.181-190; П.Г.Булгаков. Ранний трактат Бируни о секстанте Фахри. / Историко-астрономические исследования. Вып.ХI. - М., 1972. - С.211-220; Джалалова З.Г. Ученик ал-Бируни о движении Солнца. / Историко-астрономические исследования. Вып. ХII. - М., 1975. - С.227- 236.20 Булатов М.С. Обсерватория Улугбека в Самарканде./Историко- астрономические исследования. Вып. ХVIII. - М., 1986. - С.199-216.

www.arxiv.uz 21 Матвиевская Г.П, Тллашев Х. О научном наследии астронома Х- ХI вв. Абу Насра ибн Ирака. / Историко-астрономические исследования. Вып. ХIII. - М., 1977. - С.219-234; Г.П.Мавиевская. Абд ар-Рахман ас-Суфи и его роль в истории астрономии. / Историко-астрономические исследования. Вып.ХVI. - М., 1983. - С.93-138.22 Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайяма и ат-Туси. Перевод С.А.Красновой, М.М.Рожанской. Под ред. Б.А.Розенфельда. /Историко-астрономические исследования. Вып . VIII. - М .,1962. - С .83-194.23 Adu-r-Rayhan al-Biruni/ Al- Qanun’ l Masudi (Canon Masudicus). - Hayderabad-Dn, Osmania Press, 1954- 1956, vol. III. - pp.1014-1126.55 кириш сўз ёзган Б . А . Розенфельд Беруний каталоги Птолемей « Альмагест » ва Рай шаҳрида яшаган Абулҳусайн Абдураҳмон ибн Умар ас - Суфий (903-983) каталоглари асосида тузилган , деган фикрни айтган . Мазкур таржимани Хоразм Маъмун академияси олимларининг аниқ фанлар соҳасидаги меросининг рус тилидаги дастлабки жиддий ўрганилиши дейиш мумкин . П . Г . Булгаковнинг мақоласида 24 Абу Райҳон Берунийнинг « Геодезия » асари астрономияга оид муҳим ёзма ёдгорлик сифатида қайд этилади ва унда амалий ( геодезик ) астрономия масалалари ( жойнинг географик кенглигини аниқлаш , Беруний ясаган астрономик асбоблар , эклиптика текислигининг экваторга оғишини аниқлаш , Фахрий секстанти Беруний тавсифида , географик узунликни ва Ернинг катталигини аниқлаш ва ҳ . к .) кўрилган , деб хулоса қилади . А . К . Таги - Заде тадқиқотларида 25 ўрта асрларда Шарқда мавжуд квадрантлар таърифланган ; бу соҳада ал - Хоразмий (« Астролябия билан ишлаш китоби » да ) синус квадрант ҳақида ёзгани ва Беруний эса , « ат - Тафҳим », « Қонуни Масъудий », « Геодезия », « Фахрий секстанти » китобларида квадрант тўғрисида батафсил маълумот бергани ҳам айтилган . Яна бир нечта мақолада Берунийнинг ҳинд астрономиясига бағишланган тадқиқотлари 26, « Қонуни Масъудий » да зодикал ёруғлик ҳақида ёзгани 27 Фахрий секстанти рисоласи 28, Қуёш ҳаракати тўғрисидаги фикрлари 29 хусусида ёзилган . Б . А . Розенфельднинг

www.arxiv.uz « Ислом мумлакатларида астрономия » номли тадқиқоти умумий ахборот шаклида ёзилган бўлиб , қадимда арабларда мавжуд астрономик тушунчаларга қисқача тўхталиб , сўнгра Бағдод халифалигида астрономия соҳасидаги тадқиқотлар таҳлил қилинган ва унда ўртаосиёлик олимларнинг ( Муҳаммад ибн Мусо ал - Хоразмий , Ҳабаш ал - Ҳасиб , ал - Фарғоний ролига алоҳида баҳо бериб ўтилган . Сўнгра кейинги асрларда Шарқда унинг айрим регионлари - Ўрта Шарқ ( Нишопур , Шероз , Рай ), Хоразм , Сурия , Арабистон , Миср , 24 Булгаков П . Г . « Геодезия » Бируни как историко - астрономический памятник / Историко - астрономические исследования . Вып. ХI. - М.,1972. - С.181-190.25 Таги-Заде А.К. Квадранты средневекового Востока /Историко-астрономические исследования. Вып. ХIII. - М., 1977. - С.183-200.26 Джалалов Г.Д. Индийская астрономия в книге Беруни «Индия» /Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. - М., 1962. - С.195-220.27 Розенфельд Б.А. О зодикальном свете у арабов / Историко- астрономические исследования. Вып.ХV. - М., 1980. - С.290-292.28 Булгаков П.Г. Ранний трактат Бируни о секстанте Фахри / Историко-астрономические исследования. Вып.ХI. - М., 1972. - С.211-220.29 Джалалова З.Г. Ученик ал- Бируни о движении Солнца / Историко-астрономические исследования. Вып.ХII. - М., 1975. - С.227-236.56Туркия, Кавказ, Ҳиндистон, Мағриб, Испанияда астрономия ривожи ҳақида маълумот берилади ва баъзи сулолалар ҳукмронлиги чоғида (Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Темурийлар, Сафавийлар) астрономик билимлар тарихи ёритилган.Мазкур мақоланинг Хоразм ва Ғазнавийларга бағишланган қисмларида муаллиф Хоразмда астрономия тарихи қадимий илдизларга эга эканлигини ва “Қўйқирилган- қалъа”да археологик экспедиция изланишлари чоғида астрономик обсерватория қолдиқлари топилганини таъкидлайди. Шундан сўнг бевосита Хоразм Маъмун академияси олимларининг (Ибн Ироқ, Беруний, Маҳмуд Чағминий) астрономик тадқиқотлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтган; Ғазнавийлар салтанати учун Беруний ижоди мисол қилиб кўрсатилган30.«Тарихий астрономик тадқиқотлар»нинг 13-сонид

www.arxiv.uz Г.П.Матвиевская, Х.Тллашев чоп этган мақолаа31 Хоразм Маъмун академиясининг йирик вакили Абу Наср ибн Ироқнинг ҳаёти ва унинг илмий мероси хусусида сўз боради. Дастлаб унинг исми Абу Наср Мансур ибн Али ибн Ироқ шаклида берилиб, Хоразмшоҳлар сулоласига мансуб Ироқийлар хонадонидан эканлиги кўрсатилган. Сўнгра унинг астрономия ва математика бўйича асарлари ҳар бири алоҳида санаб ўтилган, уларнинг ёзилган вақти, ҳозиргача сақланганлиги ёки етиб келмаган бўлса Шарқ олимларидан кимнинг асарида эслатилиши ҳақида қисқа маълумотнома ва тадқиқот илова қилинган.Математикага оид асарлар қисмида Ибн Ироқнинг биз диссертацияда тадқиқ қилган асари – «Ислоҳ китоб Маналус» («Менелайнинг (“Сферика”) китобига тузатишлар») ҳақида ҳам ёзилган бўлиб, унинг матни 1936 йили М.Краузе томонидан Лейден университети кутубхонасида сақланаётган ягона нусха асосида немис тилига ўгирилиб, муфассал филологик тадқиқот билан нашр қилингани айтилган ва мақола муаллифлари томонидан қисқа тадқиқот берилган.ХХ аср иккинчи ярмидан рус тилида мунтазам чоп бўлган «Тарихий-математик тадқиқотлар» (“Историко-математические исследования”) номли тўпламнинг турли жилдларида ҳам Шарқда математика ривожи масалаларига бағишланган мақолалар босилган ва уларнинг салмоқли қисмини Ўртаосиёлик олимлар Хоразм Маъмун академияси олимларининг илмий мероси ташкил қилади. Жумладан, Абу Райҳон 30 Розенфельд Б.А. Астрономия стран ислама / Историко-астрономические исследования. Вып.ХVII. - М., 1984. С.67-122.31 Матвиевская Г.П., Тллашев Х. О научном наследии астронома Х-ХI вв. Абу Насра ибн Ирака / Историко- астрономические исследования. Вып. XIII. - М., 1977. С.219- 234.Берунийнинг математикага оид ишлари акс этган мақолалар анчагина. Уларда Берунийнинг астролябия воситасида доирадан бир текисликда эллипс, парабола ва гипербола ҳосил қилиш усуллари, аниқроғи, горизонт ва алмукантаратни эллипс, парабола, гипербола шаклларда тасвирлаш32, қибла томонни аниқлашнинг Беруний, Маҳмуд Чағминий

www.arxiv.uz ва Камолиддин Туркмоний (Х1У аср) асарларида қайд этилган усулларининг қиёсий таҳлили33, Берунийнинг “Астролябия ясашнинг мукаммал усуллари” (“Истиъоб фил вужуҳ ал-мумкина фий сано ал- астурлоб”) асарининг Лейден университети кутубхонаси қўлёзмаси (Оr.591/4) асосида таҳлили34, Берунийнинг соялар ҳақида ўзгарувчан кўрсаткичлар (“Ифрод ал-мақол фий амр ал-азлол”)35 ва квадрат интерполяцияни қўллаши 36 таҳлил қилинган.Тўпламнинг иккита жилдида Ўрта Осиё халқлари тарихида 1Х – ХУ асрларда математик билимлар37 ва Ўрта Осиёда математика тарихини ўрганиш38 мавзуларига бағишланган мақолалар эълон қилинган бўлиб, уларда ҳам Хоразмда математика ривожи кўриб чиқилган.

O'xshashlar

Урта Осиё ахолисида милоддан аввалги 7-6 асрларда дастлабки диний эътикодларнинг таркалиши

Урта асрларда марказий Осиё маданияти

Зардуштийлик дини

Урта Осиё инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири

Марказий осиё халкларининг кадимий маънавияти