XX asrning o’rtalarigacha o’tkazilgan arxeologik tekshirishlar - Tarix - Referatlar

XX asrning o’rtalarigacha o’tkazilgan arxeologik tekshirishlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

XX asrning o’rtalarigacha o’tkazilgan arxeologik tekshirishlar Reja: 1. A.Yu.Yakubovskiy boshchiligidagi ekspedistiya faoliyati. 2. V.A.Shishkin tomonidan olib borilgan dastlabki tadkikotlar. 3 . Zamonbobo madaniyatining ochilishi. 4 . Uchtut ustaxonasidagi tadqiqotlar. 5. Sarmishsoydagi ibtidoiy rasmlarning o’rganilishi.

A.Yu.Yakubovskiy boshchiligidagi ekspedistiya faoliyati. XX asrning 20 yillarida Rossiyada va Urta Osiyoda sodir bo’lgan siyosiy voqealar natijasida bizning o’lkamizdagi Buxoro amirligi tugatilib, yangi davlat tizimlari qaror topdi. Bu davlatlar doirasida ham o’lka tarixi bilan qiziqish, tadkikotlar olib borish ishlari amalga oshirilgan. 1920—1934 I yillar Buxkomstaris (Kadimgi yodgorliklarni qo’riqlash Buxoro tashkiloti) tomonidan ayrim ishlar amalga oshirilgan. Biroq hali ham ko’xna shahri Buxoroda arxeologik qazish ishlari o’tkazilmagan edi. XX asrning 30 yillarida gidrogeolog M.Reshetkin va uning guruxi tomonidan vohaning turli joylaridagi gidrogeologik tekshirishlar jarayonida uchragan ayrim arxeologik ashyolar to’planib borilgan va bu tadqiqotchi tomonidan mashxur arxeologik M.E.Massonga berilgan. 1933 yilda esa M.E.Massoy tomonidan bu ashyolar o’rganib chiqilib, etti betli maqola tarzida «Materialы po gidrogeologii Uzbekistana» jurnalida e’lon qilingan (Vыpusk 15 Tashkent 1933 g, 187-194 str). Urganilgan bu ashyolar ancha kam bo’lib, asosan, sopol buyumlardan iborat edi. Olim tomonidan ularning sanasi IX —XVIII asrlar qilib, ayrimlarini esa chamalab, 1500 — 2000 yillik qilib belgilandi. Bu tadqiqot Buxoro shahri va uning yoshi Buxoro vohasidagi arxeologik ashyoviy dalillarning birinchi ilmiy o’rganilishi edi. Buxoro vohasidagi birinchi jiddiy ysh A.Yu.Yakubovskiy boshchiligidagi Ermitaj va Uzkomstaris ekspedistiyasi tomonidan 1934 yilda amalga oshirildi. Bu birinchi arxeologik ekspedistiya edi. Ekspedistiya Buxorodan Samarqandgacha boradigan karvon yo’li buylab yurishni mo’ljallagan edi. Faoliyat davomida qal’ai Dabusiyagacha borilib. Buxoro voxasining shimoli — sharqyy qismi chekkalari tekshirildi. Kampirdevol, Qiziltepa, Shoxshoxidon, Abumuslim, Bo’rixona, Ganchxona, Hazora va Dengak singari Kampirdevol bo’ylab bunyod qilingan yodgorliklar o’rganildi. Ularning rejasi, qurilish tartibi aniqlanib, qog’ozga tushirildi. Tavoiz qishlog’i yaqinidagi shahri Vayron ko’zdan kechirildi. Vohaning g’arbida esa Qudakontepa va Boboxusharti shaharchasi ko’zdan kechirildi, xolos.

A.Yu.Yakubovskiy ekspedistiyasi to’g’risidagi hisobotida Kampirdevol bilan bog’lik muxim tarixiy muammolarga ham to’xtalgan. Jumladan, vohadagi o’troq xalq bilan dasht va -cho’l mintaqasida ko’chmanchi chorvachilik bilan shug’ullanuvchi aholi o’rtasidagi munosabatlar masalasiga ham to’xtalgan edi. Yakubovskiy tekshirgan bu yodgorliklar ancha yuzaki ko’zdan kechirib chiqish tartibida, biror arxeologik qazishlarsiz amalga oshirilgan. Ekspedistiya ishidagi yutuqlardan biri Hazora yaqinidagi arxeologik yodgorlik Deggaron masjidini aniklab, «uni Samoniy maqbarasidan yosh emas», degan xulosa bo’ldi. Keyinroq Turdi Mirg’iyosov boshchiligidagi ekspedistiya bu joyda • arxeologik qazishlar o’tkazib, o’rta asr sopol buyumlari, o’tga chidamli sopoldan yasalgan idishlarni topishga muvaffaq bo’ldi. Deggaron masjidi shu nomli qishloqda IX asrda otashparastlar tomonidan bunyod qilingan ekan. Deggaron— «Kozon qo’yuvchi» demakdir. Bu qishloq hozir ham Deggaron deb atalib, Karmanadan 40 km cha shimoli g’arbda Hazora qishlog’i yaqinida joylashgan. Bu erdagi masjid Somoniylar davrida qayta ko’rilib, musulmon masjidiga aylantirilgan. To’rtburchak shaklida gumbazli qilib qurilgan. Tashqi saxni 17 m, ichki sahni 16 m, pahsa va pishiq g’ishtdan ko’rilgan. Bu masjid haqidagi ma’lumotlar xorijiy mutaxassislarni ham qiziqtirgan edi. Italiyalik tadqiqotchilar kelib uni tekshirganlar. Deggaron masjididan 300-400 m cha uzoqlikda Mavlono Orif qabri bo’lib, 1370 yilda e’lon qilingan «avliyolar to’g’risida» gi qo’lyozma kitobda «Mavlono Orif xalifalardan biri bo’lib, Dehgaronda tug’ilgan, Said Amir Kuloldan 7 yil ta’lim olgan. Musulmon eliga sadoqat bilan xizmat qilgan. Mavlono Orif Dehgaroniy Naqshbandiydan oldinroq o’tgan, Naqshband- bilan zamondosh bo’lgan, yoshlari u kishidan kattaroqdir». (46 — betda), deb yozilgan. Masjidda Qur’oni Karim saqlanadi. Uni Mirza Maxmud Mahdum tomonidan ko’chirilgan (sanasi stoma’lum) XVI —XVII asrlarda talabalar shu Qur’on asosida ta’lim olganlar. 1934—1935 yillar davomida V.A.Shishkin tomonidan devori Kampirakni tadqiq qilish davom ettirildi. Bu tadqiqotchilar butun Buxoro voxasining atrofini aylanib chiqishga harakat qildilar. Devorning voha Janubiy va- Sharqiy qismidagi qoldiqlarini ilmiy o’rganishga

harakat qildilar. Yo’l —yo’lakay Oqsoch, xoja Ajuvandi, Quyitepa kabi yodgorliklar ham ko’zdan kechirildi. Quyimozor qabristoni ham aniqlanib ko’zdan kechirildi. Vohaning Shimoliy va g’arbidagi Vardonze, Zandana, Varaxsha singari devor yaqinida yuzaga kelgan yodgorliklar aniklandi. 1934—1935 yillarda Buxoro shahridagi Mog’oki Attori masjidida ham qazish ishlari olib borildi. Bu tekshirish Buxoro shahri tarixidagi birinchi arxeologik tekshirish edi. Tadqiqotlar natijasida juda boy madaniy katlam mavjudligi aniqlanib ularni Buxoro shahrining yoshini juda qadimiyligidan dalolat berishi ma’lum bo’ldi. Har ehtimolga qarshi shaharni milodning boshlarida yuzaga kelgan bo’lsa kerak, deyildi. Tabiiyki, kichik xajmdagi birinchi marta o’tkazilgan qazish bilan Buxoroning shakllanishi va uning rivojlanib borishi, yoshi to’g’risidagi savollarga javob topish qiyin edi. Bu qazish natijasida Buxoro shahrining o’rtasida otashparastlar ibodatxonasi o’rnida qad rostlagan musulmon masjidini ochishga muvaffaq bo’lindi. 1937 yilda Shishkin tomonidan Buxoro vohasining g’arbiy tomonlarida arxeologik razvedka maqsadida tekshirish o’tkazilgan. Ikkinchi jahon urushgacha qilingan ishlarning so’nggisi Leningraddagi (Sankt — Peterburgdagi) Davlat Ermitani va moddiy madaniyat tarixi instituta tomonidan tuzilgan A.Yu.Yakubovskiy boshchiligidagi Zarafshon arxeologiya otryadining Paykanddagi tekshirishlari edi. 1939 yil ekspedistiya Poykanddagi shaxar topografiyaeini o’rganish bilan birga shahar arki hamda shaharning shimoliy — sharqiy qismida ozroq kazish ishlari olib bordi. 1940 yilda qazish ishini V.N.Kesaev davom ettirdi. Yakubovskiyning ham, Kesaevning ham ishlari razvedka xarakterida bo’lib, arablargacha bo’lgan Buxoroni o’rganish ishlariga zamin tayyorlashga qaratilgan edi. Quyi Zarafshondagi ibtidoiy madaniyat izlarining o’rganilishi. Buxoro vohasining tabiiy sharoitida Zarafshon daryosi hal qiluvchi rol o’ynaydi. Bu xakda Narshaxiyning yozib qoldirgan ma’lumotlari yuqorida qayd qilingan edi. Zarafshon daryosi bundan VI-VII ming yil oldin bir necha tarmoqlarga bo’lynib, Amudaryoga borib qo’shilgan. Uning birinchi tarmog’i Moxondaryo deyilib, Og’ar qishlog’i erlaridan g’arbga tomon oqib, Moxonko’l,

Lo’xliko’l, Xo’jako’llarni hosil qilib Nargizkal’a va Oqrabot degan joylardan Amudaryoga qo’yilgan. Amudaryoga ko’shilish joyida «Suvlat» deb ataluvchi 9 ta chuqurlik hosil bo’lgan. Bu joylar ov va baliqlarga boy bo’lib ibtidoiy ajdodlarimizning yashashi, tirikchilik qilishi uchun qulay bo’lgan. Shularni hisobga olib Ya.G’ulomov boshchiligidagi arxeologlar 1950 yillardan boshlab bu joylarda arxeologik tekshirish ishlarini boshlaganlar. Natijada ko’plab neolit davri tosh qurollarini topishga erishganlar. Moxonko’ldan toshgan suv janub tomonga oqib Gardush tarmog’i Zamonbobo ko’lini, undan shimoli — g’arbga burilib, Katta va Kichik Tuz kon ko’llarini hosil qilgan. Bo’yi 18 km, eni 12 km lik kattagina ko’l shundoq ko’rinib turar edi. Ya.G’ulomov ko’l bo’ylarida, qirg’oqlarida aholi manzillari, qadimgi makonlar bo’lishi kerak degan extimol bilan tekshirishlarni boshladi. Natijada qirg’oqlardan 29 maskan, tosh qurollar, o’choq koldiqlari, shamol buzib ulgurmagan chaylaning o’rni aniqlandi. 1959—1966 yillarda O’tkir Islomov tomonidan Katta va Kichik tuz konlardan yana 39 joydan neolit manzillarini topishga muvaffaq bo’lindi. Bundan 3500 yillar oldin Katta Tuz kon atroflarida hayot sekin asta so’nib odamlar bronza davrining ilk dehqonchilik va chorvachilik xayotiga" o’tib tirikchilikni davom ettirganlar. Bu aholining Gurdush quruk o’zani yoqasidagi yog’och va qamishdan yasalgan yarim tuxum shaklidagi uylari yuzaga kelgan. Olimlar tomonidan bunday uylar ochildi. Ulardan o’choq, sopol idishlar, tosh, metall buyumlari, hayvon suyaklari, arpa, bug’doy, tariq kabi don ekin qoldiqlari topilgan. Chayladan 500 metrcha shimoli — g’arbda shu erda yashagan bronza davri aholisining qabristoni ham aniqlandi. Unda marhumlarni g’ujanak qilinib, buyumlari va oziq — ovqatlari bilan dafn qilingan. Bu joyni Zamonbobo deb nomladilar. Zamonbobo hududida mil.avv. X —VIII asrlarda xayot tuxtagan. Buning sababi Zarafshon suvining kamayishidir. Bundan keyingi xayot Buxoro vohasining shimol va g’arbiga suv berib turgan Xitfar — Vobkandaryo atroflariga ko’chgan. Zarafshonning bu irmog’i xozirgi Qiziltepa xududidan, Zarafshonning keng yoyilib oqadigan joyidan tabiiy o’zan tarzida ajralib chiqqan va g’arbga qarab

oqqan. Uning atroflarida ko’plab manzillar yuzaga kelgan. Bu manzillarda bronza davridan boshlab hayot gavjumlashgan. Vohaning shimoli — g’arbiga ko’chgan aholi bu joylarda soy, ariq, arna buylarida ilk aholi manzillarini yuzaga keltira boshlagan edilar. Karmana vohasi shimol tomondan Koratog’ tizmalari bilan chegaralangan. Qoratog’ etaklarida aholini turmush kechirishi uchun qulay imkoniyatlar bo’lib, ajdodolarimizning shu erda ko’nim topganligi ehtimoldan holi emas edi. Shu tufayli xam 1958 yilda Qoratog’ tizmalarida tekshirishlar olib borib, shu joydagi Devori Kampirak qoldiqlarini o’rganilishi jarayonida uzbek olimi Xalilullo Muxammedov Vaush tog’ining janubiy yonbag’ridagi Uchtut qishlog’i yaqinidan bir necha tosh qurollarni topishga muvaffaq bo’ldi. Ularni o’rganib, ilmiy jamoatchilikka ma’lum kilgach, bu ashyolar Buxoro va Navoiy viloyatlari hududidagi ibtidoiy ajdodlarimizning eng qadimgi qurollari ekanligi ma’lum bo’ldi. Shundan so’ng Uchtutda arxeologik tekshirishlar kengaytirildi. 1959 yildan boshlab A.P.Okladnikov bir gurux uzbek arxeologlari bilan Uchtutda tekshirishlarni boshladi. Buning natijasida Muste davriga oid ibtidoiy odamlar tomonidan yasalgan mehnat qurollari hamda toshga ishlov beradigan ustaxona aniqlandi. Bu ustaxona butun Urta Osiyodagi toshga ishlov beradigan eng qadimgi ustaxona §ulib chikdi. . Shu yili Uchtut yaqinidagi Ijond qishlog’idan ham toshga ishlov beradigan ustaxona topildi. Bu xam paleolit davriga oid edi. Shundan keyingi yillarda tadqiqot ishlarini M.F.Qosimov va T.M.Mirsoatovlar olib bordilar. Olib borilgan ishlar natijasiga ko’ra bu joylardan faqat paleolit davrigagina emas, undan keyingi davrlarda ham yuqori paleolit, mezolit va neolitda ham mehnat qurollari yasash uchun tosh xom ashyosini qazib olish kasbi —kori bilan shug’ullanilgani aniqlandi. Chunki Vaush tog’ining janubiy yon bag’ridagi qoyaning yuqori qismida 10—15 sm qalinlikdagi chaqmoqtosh qatlami bo’lib, u juda uzok masofaga cho’zilgan ekan. Uchtutliklar tog’dan ana shu joyida «Suvlat» deb ataluvchi 9 ta chuqurlik hosil bo’lgan. Bu joylar ov va baliklarga boy bo’lib ibtidoiy ajdodlarimizning yashashi, tirikchilik qilishi uchun qulay bo’lgan. Shularni hisobga olib Ya.G’ulomov boshchiligidagi arxeologlar 1950 yillardan

boshlab bu joylarda arxeologik tekshirish ishlarini boshlaganlar. Natijada ko’plab neolit davri tosh qurollarini topishga erishganlar. Moxonko’ldan toshgan suv janub tomonga oqib Gardush tarmog’i Zamonbobo ko’lini, undan shimoli — garbga burilib, Katta va Kichik Tuz kon ko’llarini hosil qilgan. Bo’yi 18 km, eni 12 km lik kattagina ko’l shundoq ko’rinib turar edi. Ya.G’ulomov ko’l bo’ylarida, qirg’oqlarida aholi manzillari, qadimgi makonlar bo’lishi kerak degan extimol bilan tekshirishlarni boshladi. Natijada qirg’oqlardan 29 maskan, tosh qurollar, o’choq qoldiqlari, shamol buzib ulgurmagan chaylaning o’rni aniqlandi. 1959—1966 yillarda O’tkir Islomov tomonidan Katta va Kichik tuz konlardan yana 39 joydan neolit manzillarini topishga muvaffaq bo’lindi. Bundan 3500 yillar oldin Katta Tuz kon atroflarida hayot sekin asta so’nib odamlar bronza davrining ilk dehqonchilik va chorvachilik xayotiga" o’tib tirikchilikni davom ettirganlar. Bu aholining Gurdush quruq o’zani yoqasidagi yog’och va qamishdan yasalgan yarim tuxum shaklidagi uylari yuzaga kelgan. Olimlar tomonidan bunday uylar ochildi. Ulardan o’choq, sopol idishlar, tosh, metall buyumlari, hayvon suyaklari, arpa, bug’doy, tariq kabi don ekin qoldiqlari topilgan. Chayladan 500 metrcha shimoli — g’arbda shu erda yashagan bronza davri axolisining qabristoni ham aniqlandi. Unda marhumlarni g’ujanak qilinib, buyumlari va oziq — ovqatlari bilan dafn qilingan. Bu joyni Zamonbobo deb nomladilar. Zamonbobo hududida mil.avv. X —VIII asrlarda xayot tuxtagan. Buning sababi Zarafshon suvining kamayishidir. Bundan keyingi xayot Buxoro vohasining shimol va g’arbiga suv berib turgan Xitfar — Vobkandaryo atroflariga ko’chgan. Zarafshonning bu irmog’i xozirgi Qiziltepa xududidan, Zarafshonning keng yoyilib oqadigan joyidan tabiiy o’zan tarzida ajralib chiqqan va g’arbga qarab oqqan. Uning atroflarida ko’plab manzillar yuzaga kelgan. Bu manzillarda bronza davridan boshlab hayot gavjumlashgan. Vohaning shimoli — g’arbiga ko’chgan aholi bu joylarda soy, ariq, arna buylarida ilk aholi manzillarini yuzaga keltira boshlagan edilar.

Karmana vohasi shimol tomondan Koratog’ tizmalari bilan chegaralangan. Qoratog’ etaklarida aholini turmush kechirishi uchun qulay imkoniyatlar bo’lib, ajdodolarimizning shu erda ko’nim topganligi ehtimoldan holi emas edi. Shu tufayli xam 1958 yilda Qoratog’ tizmalarida tekshirishlar olib borib, shu joydagi Devori Kampirak qoldiqlarini o’rganilishi jarayonida o’zbek olimi Xalilullo Muxammedov Vaush tog’ining janubiy yonbag’ridagi Uchtut qishlog’i yaqinidan bir necha tosh qurollarni topishga muvaffaq bo’ldi. Ularni o’rganib, ilmiy jamoatchilikka ma’lum qilgach, bu ashyolar Buxoro va Navoiy viloyatlari hududidagi ibtidoiy ajdodlarimizning eng qadimgi qurollari ekanligi ma’lum bo’ldi. Shundan so’ng Uchtutda arxeologik tekshirishlar kengaytirildi. 1959 yildan boshlab A.P.Okladnikov bir gurux o’zbek arxeologlari bilan Uchtutda tekshirishlarni boshladi. Buning natijasida Muste davriga oid ibtidoiy odamlar tomonidan yasalgan mehnat qurollari hamda toshga ishlov beradigan ustaxona aniqlandi. Bu ustaxona butun Urta Osiyodagi toshga ishlov beradigan eng qadimgi ustaxona yoo’lib chiqdi. Shu yili Uchtut yaqinidagi Ijond qishlog’idan ham toshga ishlov beradigan ustaxona topildi. Bu ham paleolit davriga oid edi. Shundan keyingi yillarda tadqiqot ishlarini M.F.Qosimov va T.M.Mirsoatovlar olib bordilar. Olib borilgan ishlar natijasiga ko’ra bu joylardan faqat paleolit davrigagina emas, undan keyingi davrlarda ham yuqori paleolit, mezolit va neolitda ham mehnat qurollari yasash uchun tosh xom ashyosini qazib olish kasbi —kori bilan shug’ullanilgani * aniqlandi. Chunki Vaush tog’ining janubiy yon bag’ridagi qoyaning yuqori qismida 10 — 15 sm qalinlikdagi chaqmoqtosh qatlami bo’lib, u juda uzoq masofaga cho’zilgan ekan. Uchtutliklar tog’dan ana shu chaqmoqtosh bo’laklarini singdirib olib undan keyin mehnat qurolllarini yasaganlar. Neolit zamonigacha chaqmoqtosh xom ashyosi ochiq holda qazib olingan, keyin shaxta usulida qazib olishga o’tilgan. Buning sababi er yuzidagi chaqmoqtoshni tugaganligi emas, balki er ostidagi chaqmoqtosh sifatining balandligida bo’lgan. Uchtutda 100 dan ortiq shunday shaxtalar bo’lib, shulardan 26 tasida arxeologik qazishlar o’tkazilgan. Shaxtalarni og’zi doira va

voronkasimon, ichki qismi esa chaqmoqtoshlar qazib olish natijasida kamarga aylangan. Ba’zan 2 yoki 3 ta shahta kamarlari er ostidan bir —biri bilan tutashtirilib, tunelga aylantirilgan. Shaxta og’zining diametri 1,5 — 2 metr, chuqurligi 3 — 4 metr. Tunellarning uzunligi 4 m, kengligi 1,5 m balandligy 1,8 m atrofida bo’lgan. Neolit davri konchilari ho’kiz va bug’u hayvonlarining shoxlaridan yasalgan cho’kich, cho’t va uig’ich kabi qurollardan foydalanib chaqmoqtosh bo’laklari kovlab olganlar. Shuningdek, chaqmoqtosh singdirib olishda turli qayroqtosh bo’laklaridan ham foydalanilgan. Bu aytilgan fikrlar olimlar tomonidan shu shaxtalarda utkazilgan eksperiment — tajribalar natijasida kelib chiqqan. Tajribalar o’tkazilib' tosh, yoqoch va shoxlardan foydalanilib o’ralar qazildi va ularning tubidan chaqmoqtosh singdirib olindi. Tosh cho’kichlar bilan chuqurligi 170 sm, diametri 90 sm li o’ra 18 soatda shox cho’kichlar bilan chuqurligi 230 sm, diametri 120 sm li choh 8 soatda, yog’och uyg’ichlaridan esa chuqurligi 235 sm, diametri 120 sm li quduq 7 soatda kovlab ochilgan. Demak shox va yog’ochdan yasalgan uyg’ichlar ko’prok ko’l kelar va ulardan foydalanilgan. Uchtut Vaush va Ijond qishloqlari atrofidan topilgan tosh davri makonlari va tosh kurollari- Zarafshon vodiysining quyi oqimidan topilgan yodgorliklarga. juda o’xshash bo’lib, .mil.avv. 5 — 3 ming yilliklar bilan sanalmoqda. Bular Kaltaminor madaniyatining ajdodlari bo’lib, Quyi Zarafshon va Markaziy Qizilkumda keng tarqalganlar. Ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirib kelgan qabilalarni xom ashyo bilan ta’minlab, ayribosh qilib turganlar. Qoratog’ning janubiy yon bag’rida joylashgan Sarmishsoy darasida ibtidoiy madaniyatining yana bir nodir namunasi qoyatoshlarda bitilgan suratlar petrogliflar qayd etildi. Sarmishsoy suratlari haqidagi dastlabki xabarni 1958 yilda «Qizil O’zbekiston» gazetasi sahifalarida Xalilullo Muxammedov chop ettirgan edi. Undan keyin Uzbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi Ya.G’ulomov boshchiligidagi Moxondaryo ekspedistiyasi a’zolari U.Islomov, N.Toshkentboev va boshqalar xam Sarmishsoy va Qorong’uung’ursoyda bo’lib ba’zi kuzatishlarni olib borganlar. 1964 yilda N.Toshkentboevni bu suratlar haqidagi maqolasi e’lon qilindi (IMK, №7 1966 yil 36-39 betlar). 1966-67 yillarda Abdujabbor Kabirov

Sarmishsoy suratlarini maxsus tadqiq qilishga kirishdi. Bu olim 2000 dan ortiq suratlarni topishga muvaffaq bo’ldi. 1969 — 1972 yillarda esa uning rahbarligidagi otryad suratlar ustida qidiruv va ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordi. Qoratog’ oralig’idagi Tongootar, Biron, Go’rtut, Qilichlik, Toyto’yoq, Qorachorvoq, Umartol, Otchopkan, Naymanchaliksoy daralarida qadimgi suratlarning yangi-' yangi xillari topildi. Sarmishsoy darasining uzunligi 5,5— 6 km lik maydonda 3,5 mingdan ortiq" rasmlar to’plangan ekan. Bu joy tabiiy — geografik jihatdan odamlarni yashashi, ovchilik bilan shug’ullanishi uchun ham juda qulay bo’lgan. Shuning uchun , bu erda yashagan ajdodlarimiz o’zlarining mashg’ulotlari, hayotlarq va tashvishlarini qoyatoshlarida muxrlab qoldirgan ekanlar. Abdujabbor Kabirov tomonidan 3500 xil tasvir ilmiy jihatdan o’rganilib 40 xilga ajratilgan. Bularning eng muximlari quyidagilar: 1. Odamlarning tasviri — oddiy chiziqlar va F. xarfiga o’xshab chizilgan. Odamlarning ayrimlarini boshida dubulg’a yoki qadimgi O’rta Osiyolik sak va massagetlar kiyadigan cho’qqi uchli quloqchin, ayrim vaxshiy hayvonlar boshiga o’xshab bosh kiyim, jig’asi orqaga qayrilgan qandaydir bosh kiyim ko’zga tashlanadi. Egnida kalta chopon, oyog’ida poshnali etik, aksariyat o’q —yoy bilan qurollangan. Ko’p hollarda ular xayvonlarga karata kamondan o’q otayotgan hodda tasvirlangan. Ba’zilarining belida sadoq, kalta xanjar va uzun, to’g’ri qilichni ham ko’rish mumkin. Suratlarda erkaklar ancha ko’p ayollar xam uchrab turadi. 2. Jang va ov qurollarning tasviri bo’lib, ko’pincha o’k —yoy uchraydi. O’q — yoylar 2 xilda — oddiy yog’ochni bukib, hamda murakkabrok o’q — yoylarni suyak va shoxdan tayyorlanar ekan. Ikkinchi xil qurol xanjarlar bo’lib mil.avv. VII —I asrlardagi sak va massagetlarning xanjarlari — akinaklarni eslatadi. Uzun, to’g’ri dudama qilichlar xam uchraydi. Bunday qurollarni dasht qavmlari sarmatlar va kimmeriylar keng qo’llangani ma’lum. Uzun, o’tkir tig’li nayza odam ushlab turgan xolda bir martagina uchragan. 3. Kiyimlar tasviri. Dubulg’a, cho’qqi uchli quloqchin, har xil bosh kiyimlar, kalta chopon, poshnali' oyoq kiyimlari uchraydi.

4. Xo’jalik va uy —ro’zg’or buyumlari tasvirida arqon, sadok, ot tizg’ini, bolta, qopqon singari buyumlar xam uchrab turadi. Ba’zan arab alifbosidagi so’zlar xam mavjud. 5. Hayvonlarning tasviri. Unda Urta Osiyo va O’zbekistonga xos bo’lgan xayvonlarning ham yovvoyi ham xonakilari uchrab turadi. Yovvoyi hayvonlarga tog’ echkisi, arxar, ibtidoiy xo’kiz, yovvoyi sigir, yovvoyi ot, kulon bo’ri, bug’u, to’ng’iz, tulki, chiyabo’ri, jayron, sayg’oq (dumsiz kiyik), sher, yo’lbars, qoplon, lepart, gepart, ba’zan ilon, toshbaqa va baliq tasvirlari bitilgan. Xonaki hayvonlarga xos ot, buka, sigir, echki, tuya va eshak hayvonlari uchrab turadi. Shuningdek bu rasmlarda ishlab chikarish texnikasi haqida xam ma’lumotlar mavjud. Birinchi xil mehnat qurollari tosh, temir, po’lat yoki boshka xildagi qattiq buyumlar bilan urib cho’kichlash, chizish, tirnash va ishqalash yo’llari bilan paydo qilingan petrogliflarda aks ettirilgan. Ikkinchisida tabiiy bo’yoqlar, ko’k, qizil, oq rang bilan chizilgan rasmlardan iborat. Sarmishsoy suratlari xronologik jihatdan quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Qadimiy suratlar. Aksariyati mil.avv. 7 —4 va 3 — 2 ming yilliklarda ishlangan. 2. Ilk temir davri suratlari. Mil.avv. 2 ming yilliklar oxiri 1 ming yillik davomida chizilgan. Bu gurx suratlarining ko’pchiligi mil.avv. 7 — 1 asrlarda yaratilgan. 3. Keyingi davr rasmlari bo’lib, milodiy 1 ming yillikda ishlangan. Shunday qilib Samishsoy va Uchtut hdudida o’tkazilgan arxeologik tadqiqotlar bizning o’lkamizda o’rta poleolit zamonidan boshlab ishlab chikarish texnikasining rivojlanib borganligi haqida ma’lumotlar berish bilan birga ibtidoiy davr ajdodlarimizning turmush tarzi, xo’jalik madaniyati va e’tiqodlari hakida ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lishimiz imkoniyatini berdi.

Adabiyotlar: 1. I. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk.T., 1998. 2. Narshaxiy. Buxoro tarixi. T., 1993. 3. I.K. Nazarov, I.Sh. Allayorov. Buxoro geografiney. Buxoro.,' 1994.' 4. Arrina. Poxod Aleksandra. M., 1962. 5. A.R.Muhammadjonov. Quyi Zarafshon vodiysining s ug’orilish tarixi. T., 1972. 6. «Avesto» kitobi — tariximiz va ma’naviyatimiz— ning ilk yozma manbai (ilmiy seminar materiallari). Toshkent., 2000. 7. A. R.Muhammadjonov. Buxoro shahri 2500 yoshda. T., 1998 yil.

O'xshashlar

Qadimgi Varaxshadagi arxeologik tekshirishlar

Yozma manbalarda Buxoro tarixi va madaniyati

Buxoro vohasining shimoliy va g’arbiy qismidagi arxeologik yodgorliklar

Arxeologik manbalarning antropogenez jarayonini o'rganishdagi o'rni

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari