Qadimgi Varaxshadagi arxeologik tekshirishlar - Tarix - Referatlar

Qadimgi Varaxshadagi arxeologik tekshirishlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Varaxshadagi arxeologik tekshirishlar Reja: 1. Yozma manbalardagi Varaxsha haqidagi ma’lumotlar. 2. Varaxshaning tarixiy topografiyasi. 3. Topilgan modliy— ashyoviy buyumlar tavsifi. 4. Paykenddagi arxeologik tadqiqotlar 5. Buxoro shahridagi arxeologik tekshirishlar.

Yozma manbalardagi Varaxsha haqidagi ma’lumotlar. Buxoroning qadimgi aqoli manzillaridan Buxorxudotlarning uzok vakt yozgi qarorgoxi bo’lgan Varaxsha arxeolog olimlar diqqatini ko’pdan beri jalb qilib kelar edi. Xozirgi vaqtda oddiy tepalikka aylangan bu joy haqida' yurtimizga turli maqsadlarda safar uyushtirgan rus olimlari va sayyoqlari tomonidan dastlabki ma’lumotlar berilgan edi. XIX asr o’rtalarida A. Boris, XIX asr oxirlarida Shubinskiy ("Buxoro ocherklari"), Logofet singari olimlar Buxoro vohasini ta’riflab, uning kadimgi yodgorliklaridan hisoblangan. Varaxsha haqida eshitganlarini yozib qoldirgaplar. 1896 yilda Sitnyakovskiy 1913—1914 yillarda Zimin singari olimlar Buxoro haqida ma’lumotlar to’plab, Varaxsha haqida xam yozib qoldirgan edilar. Buxorodan 40 km. cha g’arbda joylashgan Raxvandun vohasida miloddan 1000 yil oldin yoki bundan 3000 yil oldin aholi yashagan, dehqonchilik yuzaga kelib, cho’l obod kilingan. Sug’orish tizimlari, hunarmandchilik, savdo — sotiq rivojlangan. Xom g’ishtgan qurilgan yodgorliklar pishiq g’ishtlarning ham ishlatilgani shaharsozlikning yuzaga kelganligi alomatidir. Varaxsha maydoni —9 gektar, balandligi— 10 metrdan iborat antik davr yodgorligidir. Shahar devor bilan o’rab olingan, uning Shimoli — Sharqida o’rda (ark), ibodatxona xarobasi va saroyi bo’lgan. Narshaxiy "Varaxshani buxorodan qadimiy bo’lgan", deb yozgan edi. Varaxsha va uning atrofidagi qishloqlar xuddi buxorodagidek 12 kanaldan suv ichgan. Varaxshada xar 15 kunda bir^ yil oxirida 2.0 kun bozor bo’lgan. Bu joyda bir qator olimlar tomonidan turli davrda arxeologik tekshirishlar o’tkazilgan edi. Jumladan, 1937 yildan 1956 yilgacha arxeolog olim V.A. Shishkin tomonidan keng "hajmli tekshirish olib borilgan.- Shishkin ma’lumotlariga ko’ra, Varaxsha milod boshlarida yoki sal oldinroq qad ko’targan. Milodiy I —II asrlarda kushonlar davrida madaniy hayot gullab yashnagan. IV —V asrlarda O’rta osiyodagi, umuman, Urta Sharkdagi boshka ko’pgina shaharlar singari bu joy xam tanazzulga yuz tutgan. VI asrdan boshlab, yana qad ko’tarib, xo’jalnk hayoti va madaniy hayot tiklangan. Shu davrdan Buxorxudotlarning yozgi qarorgoxiga aylangan.

Varaxsha shahri bir necha marta qayta tiklangan. Restavrator — arxitektor Nelson tomonidan Varaxsha qasri tasviri rekonstrukstiya qilingan. Varaxsha qasri Buxorxudot Tugshoda tomonidan barpo qilingan, uning o’zi ham arablar tomonidan shu erda o’ldirilgan. Arablarning kirib kelishi davrida birmuncha xarob bo’la boshlagan. Yana qayta tiklanib, IX —X asrlarda gullab — yashnagan. XII asrdan boshlab Varaxsha va uning atroflari yana xarobalkka yuz tutgan. Buning sababi siyosiy voqealar bo’lmay, balki Zarafshonning yuqori qismida sug’oriladigan ekin erlarining kengayishi natijasida Zarafshon suvining ko’plab olinishi oqibatida uning quyi qismida, Varaxsha va uning atroflarida dastlab suv tanqisligi keyin qurg’okchilik yuzaga kelib, ekin erlari, daraxtzoru bog’lar kamayib borib, xarob bo’la boshlagan, buning oqibatida cho’l bostirib kela boshlagan. Dastlabki tekshirishlarni olib borar ekan, Shishkin boy madaniyatga duch kelganini qayd qilgan. Varaxshadagi Hukmdorlar saroyi ochilib, kum va tuprokdan tozalanib, atroflicha o’rganiladi. Saroyda ikki zal: qizil zal va Sharqiy zal bo’lgan. U erdan topilgan mapgxur yodgorliklar — devoriy rasmlar bo’lib, ularda ko’pgina tasvirlar aks etgan. Jumladan relef shaklida ganchdan ok fil mingan kishilar, filga xujum kilayotgan xayvon, yulbars, qanotli tuya rasmlari mashhurdir. Shahar Chingizxon yurishigacha yashamagan. Shuning uchun xam uning halokati xarbiy harakatlar bilan bog’liq emas. XIII asrda Urta Osiyodagi ko’plab shahar xarobaga uchraganligining sababi sun’iy sug’orishning qisqarishi edi. Varaxsha tushkunlikka tushgan vaqt XII asrdan voxaning shimoliy g’arbida Shopurkom, Sultonobod, Zandana, kanallari buylab xo’jalik jonlanishi sodir bo’lib, kuyi qismi Jondor, Buxoro, Olot, Qorako’l tumanlarida qattiq suv tanqisligi yuzaga kelgan. Bu rayonlarning xalqlari erni sutormay dehqonchilik qilish usuli — qoqlamani yuzaga keltirganlar. Tadqiqotlar jarayonida Varaxshadan olovxona ham ochilib, qadimgi ajdodlarimizni otashparaslik e’tikodlariga oid ko’plab ashyoviy dalillar topildi. Bu erdan topilgan Buxorxudotlar tangalarida olov rasmining borligi, mapgxur devoriy rasmlarida muqaddas olov atrofida o’tirgan aslzodalar tasvirining mavjudligi otashparastlikning keng yoyilganligini, Varaxsha bunday e’tikod markazlaridan biri ekanini ko’rsatadi.

Chiqqan dafinalarda bu erda xam marxumlarning suyagini go’shtdan tozalab, suyak ostodonlarda dafn qilingan. VIII asr boshlarida Samarqandda arab lashkarboshisi Nasr ibn Sayyor ishtirokida Buxorxudot Tugshodani uldiradilar va uning xizmatchilari marxum suyaklarini gushtdan tozalab, Buxoroga olib ketganlar. Bu e’tikod butun Urta Osiyoda bo’lgan edi. Antik shaharlaridan biri bo’lgan Varaxsha o’zining devoriy rasmlari bilan mashhurdir. Afrosiyob, Panjikent devoriy rasmlari qanchalik ahamiyatli bo’lsa, Varaxsha suratlarining ahamiyati xam shunday katta ilmiy qiymatga egadir. Qizil zaldagi rasmlarda Qora kuchlar bilan kurash, ov manzaralari tasvirlangan. Chavandoz filda o’tirib, yirtqich sher, gepard hamlasini qaytarayotgan suratlari mapgxur dir. Sharqiy zal ko’p syujetli rasmlardan iborat bo’lib, asosiy saxnada ok kiyimda, qilich osgan holda taxtga o’tirgan podsho tasvirlangan. Bu rasmlar VI —VII asrlarda Buxorodagi mukammal va katta rassomchilik maktabning namunalari bo’lgan qanotli tuya rasmi Buxoro ustalari tomonidan kumush qadaxda bitilgan. Bu tasvir o’tmishda Buxoroliklarning tuyaga e’tikod qilganidan dalolat beradi. 1979 yilda Buxoro shahridagi arxeologik tekshirishlar jarayonida sapoldan yasalgan tuya haykalchasining totgilishi ham yuqoridagi fikrimiz dalilidir. Shunga asoslanib, tuya — buxoroliklarning totemi bo’lgan degan xulosaga kelindi. Xitoy yilnomalarining guvohlik berishicha, Buxoro hu^mdorligining taxtida odDindan yasalgan 2 ta tuya haykalchasini yopishtirib qo’ygan holda tayyorlangan ekan. 1975—1977 yillarda Varaxshadagi qazilmalar jarayonida uning osti qatlamlaridan miloddan avvalgi V —IV asrlarga oid ashyolarining topilishi Narshaxiy ma’lumotlarini tasdiqlab, Varaxshada tekshirishlar davom ettirilishi lozimligini ko’rsatadi.

Paykenddagi arxeologik tadqiqotlar Buxoro vohasida uzok davomida tekshi rish olib borilgan joy qadimgi Paykend shahridir. Bu erda dastlab 1913—1914 yillarda Zimin, 1939 yilda Yakubovskiy, 1940 yilda V. N. Kesaev ish olib borgan edilar. 1981 yildan boshlab Poykendda doimiy ish boshlandi. 1 — boskichda 1981 — 85 yillarda A. R. Muxammadjoiov, boshchiligida ish olib borilib ekspedistiya tarkibiga J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov, G. Semyonov va buxorolik bir qator tadkikotchilar ishtirok qildilar. Paykend shahrining maydoni 21 gektarcha bo’lib, bu joyni tekshirgan olimlarning fikriga ko’ra milloddan avvalgi IV —III asrdan boshlab qad ko’targan. U vaqtda maydoni 1 gektar atrofida bo’lib, atrofi mustahkam mudofaa devori bilan o’ralgan edi. Shahar milodiy IV V asrlarda kengayib.'yanada mustahkamlangan. Kadimgi kal’a urnida Ark barpo qiliptn va shu imonda shahar ikki qavat devor bilan uralgan, I 1<shkendning Sharq tomonida mozori bo’lib, marhumlar ossuariylarda dafn qilingan. Bu mashxur antik pshharning atroflarida ham bir qator qo’rg’onlar bo’lgan. Updan Shimoli Sharkda Badosiyo Ko’rg’oni bo’lib, ilk o’rta asrlarda qurilgan, IX —X asrlargacha yashagan. Paykendning .profi Rabotlar hisobidan kengayib borgan. Narshaxiy bexudaga Paykend atrofida ^000 7£ rabot bor edi, deb yozmagan edi. Arxeologik tekshirishlar Paykend rabotlarida xam olib borildi. 3 ta rabot ochilib, ularning planirovkasi to’liq aniqlandi. Paykend markazida g’arbu—Sharq yo’nalishda ko’cha bo’lib, 2 ta darvozani g’arbiy darvoza va sharqiy darvozani birlashtirgan. Darvozalarning kengligi 3,5 m bo’lgan. Butun shahar atrofini devor o’rab olib, ularda himoya minoralari bo’lgan. Yana shaharda shimoldagi 2 va 3 himoya minoralari bilan janubdagi 8 va 9 himoya minoralarini birlashtiruvchi yo’l o’tgan. Demak Paykend shahrida g’arb va sharq hamda shimol va Janub yunalishdagi 2 ta ka!ta ko’cha bo’lgan. Shahar o’rtasi chorsu yoki chorraha bo’lib, shahar har tomoni 60 m dan keladigan bir necha maxallarga bulingan.

Ark yaqinidagi qazishlarda turar joy qoldiqlari ham ochib o’rganildi. Bular bir qavatli xo’jalik binolari, oshxonalardan iborat. Har bir oilaning turar joylari ochib o’rganilib topilgan ashyoviy buyumlarga qarab har bir oilada 4 — 5 kishi yashaganligi aniqlandi. 706 —yilda Paykend shahri arablarga qarshi 2 oycha kurash olib borib, arab qo’shinlarining Buxoro tomonga boradigan yo’lini to’sib turgan. VIII asr davomida bu shahar arablar davlati tarkibiga kiritilgandan so’ng ximoya devorlarining ahamiyati qolmagan. Harbiy manzillar IX —X- asrlardan boshlab Karvonsaroylar sifatida foydalanila boshlangan. IX —X asrlarda xam Paykendning nufuzi, savdo — sotiqdagi ahamiyati s ezilarli bo’lib turgan. XI asr o’rtalaridan boshlab esa shahar o’z faoliyatini yakunlab borgan. Shaharda hayot sekin —asta so’nib borgan. Bunga sabab yuqorida, Varaxsha shahri misolida aytilgan sun’iy sug’orish bilan bog’liq muammolar bo’lishi ehtimoldan holi emas. Chunki Payketd rivojlangan o’rta asrlargacha Qashqadaryodan keladigan suv bilan sugorilgan edi. Paykenddan Sharq tomondagi 1930 — 60 yillargacha stivilizastiya etib bormagan joylarda hali xam kanal izlari bo’lgan. Xuddi yuqori Zarafshondagidek Qashqadaryo vohasida ham sug’oriladigan ekin maydonlarining kengayishi natijasida uning posobiga etarlicha suv etib bora olmagan va natijada sekin —asta qurg’oqchilik bo’lgan bo’lishi ehtimoldan holi emas. Paykenddan topilgan ko’plab sapol buyumlari tanga, nulizmatika ashyolari, imorat qoldiqlari bu erdagi shakllangan shaxar madaniyatini o’rganishda, qadimgi tariximizni atroflicha bilishga moddiy — ashyoviy dalil bo’ladi. Paykend markazidan VIII asrga oid dorixonaning ochilishi muxim yangiliklardan biri bo’lgan edi. O’tgan asrning 80 yillaridan boshlab bu erda Uzbekistan Respublikasi fanlar Akademiyasi Arxeologiya Instituta bilan Rossiya davlat Ermitajining hamkorlikdagi ekspedistiyasi ish olib bormokda. Olimlardan Akademik L. Muhammadjonov, arxeologlardan | J. Mirzaahmedov Sh.Odilov, Rossiyalik arxeolog G. Semyonovlar 2005 yilda ham samarali ish olib bordilar. Tadkikotlar natijasida topilgan ashyoviy dalillarrdan bu kadimiy shaxar yonida Paykend

arxeologiya muzeyi tashkil etildi. Bu maskan Afrosiyob, Sapollitepa ashyolarini o’rganish va targ’ib qilish markazlari sifatidagi muzeylar singari katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’ldi. Buxoro shahridagi arxeologik tekshirishlar. Buxoro shahri asrlar davomida sharqning ilmu — ma’rifat, madaniyat markazlaridan biridir. Buxoro o’tmishda savdo — sotiq, madaniy aloqalar jihatdan markaziy Osiyoning mashhur Balx, Hirot, Marv, Samarqand, Termiz, Nasaf, Shosh, Xorazm shaharlari qatoridan joy olardi. O’rta asrlarda Buxoro Mrvarounnaxrning yirik savdo — sotik, hunarmandchilik va ma’muriy markazi bulib, yaqin va O’rta sharq mamlakatlarini Hindiston va Xitoy bilan bog’lagan. savdo yo’li— Buyuk ipak yuli ustida joylashgan. Buxoro diniy va dunyoviy ilmlar, tabobat, fiqx, tarix, faroniz, riyoziyot, xandasa va boshka sohalar rivojlaigap markaz xam bo’lgan. Bu zaminda ko’p zamonlar uchun mashhur va ma’lum mutaffakir olimlar va adiblar Ismoil Puxoriy, Ibn Sino, Narxashiy, Rudakiy, Dakikiy, Naqshbandiy va boshqalar yashab ijod etganlar. O’ilab madrasalarda minglab talabalar ilm olganlar. Buxoro shaxriyirik savdo sotik markazi na ma’muriy markaz sifatida ham faoliyat yuritgan. Quyi Zarafshon o’lkasining o’rta asr sulolalari va xokimlari, Puxoro podsholari (Buxorxudotlar) — IV—VIII asrlarda, Samoniylar IX —asrda va boshqa davlatlarpimg markazi bo’lgan. Uzbek xonliklari Shayboniylar, Ashtarxopiylar, Mang’itlar, sulolalari davrida ham poytaxt shahar bo’lgan. Buxoro o’tmishi garchi tarixiy va tadrijiy voqealarga boy va qiziqarli bo’lsada, ammo uning ko’pgina zarvaraklari, sahifalari to’liq saqlanmagan. Tarixnavislik uchun asos bo’ladigan asosiy manba —yozma manbalar va moddiy ashyoviy manbalar bo’lib, Buxoroning kadimgi tarixi uning qad kutargan davri xususida yozma manbalarda nihoyatda kam ma’lumotlar bor. Dastlabki umumiy tarzdagi ma’lumotlar miloddan avvalgi IX asrda yaratilgan Hindlarning Rigveda to’plamida uchrab, unda shimol tomondan— O’rta Osiyodan kelgan chorvador oriylar va ularning turmush tarzi haqida ran boradi. Miloddan

avvalgi IX —IV asrlar mobaynida yaratilgan Eron va O’rta Osiyo zarbushtiylarning muqaddas kitobi "Avesto" da xam shu erlik xalklarning turmush tarzi, xo’jaligi va e’tiqodlari haqida ma’lumotlar beriladi. Antik zamon mualliflaridan Gerodotning "Tarix" asarida Eron davlati haqida gapirilib, uning o’lkalaridan biri O’rta Osiyo haqida, bu erdagi massagetlarning turmush. tarzi xususida . ma’lumotlar berilgan. Antik mualliflardan Kvint Kurstiy Ruf, Arrian, Polien singarilarining asarlarida miloddan avvalgi IV asrdagi makedoniyalik Aleksandr zamoniga oid ma’lum otlarni uchratamiz. Fakatgina Arrian asarida hozirgi Buxoro shahri joylashgan joydagi Kash nomli qal’a bir marotaba tilga olinadi. Arablar zamonida ulargacha yaratilgan barcha qadpmip kitoblar, yozma manbalar yuk kilingan. Hozirgacha liyxopo tarixi haqida yagona tarixiy asar Narshaxiyning "Byxopo tarixi" asaridir. Asarning 8 —bobida Buxoro arkiniig qurilishi haqida ran borib, Siyovush haqidagi rivoyat keltirilgan. "Ibn Kaykovus o’z otasi oldidan qochib, Jayxun daryosidan o’tib, Afrosiyob oddiga keladi. Afrosiyob uni yaxshi qabul qilib, o’z qizini unga xotinlikka berib barcha mulkini xam unga topshirdi". Rivoyat davomida Siyovush tomonidan Buxoro arkining bino qilinganligi va bu voqealar sodir bo’lganiga 3000 yildan ortiq vakt o’tgan, deyiladi. Narshaxiy qtgandan keyingi 1000 yil qo’shilsa rivoyatga binoan Buxoroning yoshi 4000 yilga teng bo’ladi. Birok Narshaxiy asaridagi 2 —ma’lumot xam borki, u yuqoridagi sanani inkor qiladi. Bu ma’lumot Abruy bilan bog’liq ma’lumotlardir. Unga binoan VI asrning 80 yillarida yirik mulkdorlarga qarshi Paykendda kutarilgan xalk kuzgoloni xamda 586 yilda turk hoqoni Korachurin yordami bilan qo’g’olonning bostirilib, Abruy o’ldirilganligi voqeasidir. Buxoro shahri shu voxkealar-zamonida paydo bo’lgan, deb keltiriladi. Bu sana asos qilib olinsa, shaharning yoshi 1400 yilga teng bo’ladi. Narshaxiy Buxoro o’rnashgan mavzeni ilgari botqoqlik bo’lib, uning ba’zi erlarini to’qayzor, daraxtzor, ko’kalamzorlar tashkil etgan. Ayrim joylari esa shunday bo’lganki biror hayvon ham oyoq qo’yishga joy topolmagan. Buning sababi Samarqand tomondagi

viloyatlarda tog’larda qor erib suvi oqib kelib o’sha joyda yig’ilib uni, "Rudi Masaf" deb ataydilar. Bu daryodan ko’p suv oqib kelar loyqalarni to Bitik va Farobgacha surib keltiraverardi deb yozadi. So’ng suv toshib kelishi to’xtadi. Buxoro o’rnashgan joy asta —sekin to’lib qoldi. Buxoro yoshini -aniqlash uning madaniyatini o’rganish uchun Buxoroda arxeologik tekshirish utkazish zarur bo’lib qoldi. Shaharning paydo bo’lishi va rivojlanishini o’rganish shaqar yoshini aniqlash, moddiy ashyoviy manbalarga bog’liq bo’lib qoldi. Birinchi jiddiy tadqiqotlar 1934 yilda A.Yu. Yakubovskiy tomonidan boshlanib, vohaning shimoli sharqiy qismlari mudofaa istehkomlari tekshirilgan. 1934 — 35 yillarda V.A. Shishkin tomonidan Buxoro shahridagi mog’oki Attor masjidida qazish ishlari olib borilgan edi. Bu tadqiqot Buxoro shahri zaminidagi birinchi arxeologik qazish ishlari bo’lib, natijasi juda boy madaniy katlam mavjuddigini va shaharning juda qadimiyligidan dalolat beradi degan xulosaga kelindi. Har ehtimolga qarshi shahar milodning boshlarida yuzaga kelgan bo’lsa kerak deyildi. Bu tekshirish davrida 10 metr chuqurlikkacha etgach, er osti suvlari chiqib ishga xalakit bergan. Shunday bo’lsada yana 1 metrcha chuqurlikka tushishga muvaffaq bo’lingan. Birok undan ortiq qazishning imkoni bo’lmagan va ish to’xtatilgan. 1950-60 yillarda Buxoro vohasida o’tkazilgan tekshirishlar natijasida Zamonbobo ibtidoiy dexkonlarning miloddan avvvalgi 5 — 3 ming yillikdagi manzillari, miloddan avvalgi 2 — 1 ming yilliklardagi aholining joylashuvi, xo’jaligi va urbanizastiya jarayonlarini aniklashga oid qimmatli ma’lumotlar kulga kiritildi. Qumrabotdan miloddan avvalgi V— asrga oid turar joy koldiklari, Varaxsha va Konimex atroflaridan mil.avv. VI-V asrlarda iod dehqon qishloqlarining topilishi katta arxeologik yangilik bo’ldi. Buning ustida 1970 yilda Samarqandning 2500 yilligi tantanali nishonlanishi Buxoro shahridagi tadqiqotlar uchun turtki buldi. 1969 yilda Uzb F.A akademigi Ya.G. Gulomov boshchiligida maxsus arxeologiya otryadi tuzilib, Buxoro shahrida tekshirishi ishlari boshlab yuborildi. Dastlab shaharning o’rta qismi va ark atroflari tekshirilganda yana 10—12 metrlik

chuqurlikka etish bilan- suv aralash loyka katlamiga duch .kelindi. . Shaharning shimoli-sharkiy qismida zindon yonidagi tekshirishlarda esa miloddan avvalgi III asr qatlamlariga etib borishga muvaffaq bo’lindi. 1972-73 yillarda Buxoroning Konimex cho’li chegarasidan topilgan miloddan avvalgi V —IV asrlarga oid rabot binosi, Varaxsha yaqinidagi Romushdan miloddan avvalgi IV—III asrlarga oid ashyoviy dalilllariing topilishi Buxoro' cho’llaridagi Boshtepa yodgorliklari guruxidan miloddan avvalgi^ V—IV asrlarga oid ashyoviy dalillar topilishi voha markazida hech bo’lmasa shu sanalarga yakin shahar madaniyati shakllangan bo’lishi mumkin degan xulosaga kelindi. Shuning uchun 1974 yil bahoridan boshlab arxeologiya otryadi yana qaytadan ish boshladi. Buning uchun Toki Zargaron yaqinidagi ochiq maydonda (50x50 m), Buxoro :shndonida 6x4 m maydondagi joy qazishga ajratib olindi. Shu yil oktyabrgacha shaxar zamini yuzasidan 19 — 19,5 metrlik chukurlikkacha qazib borildi. Shaharning madaniy katlami18,5 metrga tugab, undan pastki katlam ustini torf qoplagan botkoklik bo’lib chiqdi. Bu tabiiy manzara Narshaxiy ma’lumotlariga aynan moe tushardi. Pastki 1— qatlamda tarf ustida kul, sapol idish s iniqlari uchragan. Bu ashyolar miloddan avvvalgi ming yillik o’rtalarida oid bo’lib, Samarqanddagi Lfrosiyobning 10 katlamidan, Tojikistonda Kabadiyon I yodgorligining eng pastki katlamidan Marvda Gaurkal’aning 1 — katlamidan Xorazmda miloddan avvalgi VI-V asrlarda bino kilingan Ko’zalikir, Qal’ali qirlardan topilgan" a щ yolarga o’xshash va ularga zamondosh edi. Zindon yonidagi qazishmalardan shunday topilmalar topildi (Ya. Gulomov). Birok bu asoslar xam Buxoro shahrining yoshini anstklash uchun etarli bo’lmadi. Shuning uchun ham bir necha yil Buxoroning yoshi tugrisida kizgin baxs munozaralar davom etdi. Natijada shaharda yana arxeologik tekshirishlar utkazishga qaror qilindi. 1977-1980 yillar davomida tadqiqotlar A. Muxammadjonov boshchilida davom ettirildi. Bu tekshirishlar jarayonida ilk Buxoroning tuzilishi, tarixiy topografiyasi, shahar devorlarini aniklashga oid qimmatli ma’lumotlarni. aniklashga muvaffaq bo’lindi. Zarafshon daryosining quyi o’zanlaridan biri" shahar hali qad ko’tarmasdan avval hozirgi Ulug’bek va

Abdulazizxon madrasalari, Toki Zargaron, Miri Arab madrasasi, Minorai kalon va Masjudi kalon kabi me’morchilik obidalari bo’y chuzgan zamin o’rnidan oqib utgan. Bu dare kengligi 100-120 m etrgacha borib, ilk o’rta asr yozma manbalarida "Zarirud" yoki "Rudi Zari Buxoro" nomlari bilan tilga olingan. Bu o’zanning toshqin suvlari qadimgi zamonlarda Paykend shaxrigacha etib borgan. Arxeologik tadqiqodlar shuni aniqlab berdiki, Buxoro shahri dastavval qadimgi Zarirud o’zanning sohilida alohida joylashgan. 3 ta Mustaqil QIShLOQ shaklida qad ko’targan. Ulardai biri daryoning o’ng sohilida hozirgi arkning o’rnida 2 tasi esa Masjidi kalon, Minorai kalon, Miri arab madrasasi va timi Abdullaxon arxeologik yodgorligi yuialishida, ilk o’rta asrdagi Buxoro Shaxristoni urnida dare o’zanining ikkinchi betida joylashgan ekan. Shulardan biri Lrkdagi tadkikotlar 20 metrlik madaniy katlamni beldi. Tekshirishlar jarayonida 18,5 m madaniy katlam (Miri Arabdan yuqoridagi tekshirishlar) hamda ilk o’rta asrlardagi shaharning mudofaa devori 2,5 — 3' metr, ikkinchisi 2 — 2,5 metr balandlikda saklangan. Yuqori qatlamdan topilgan devor milodning III —IV asrlariga, kuyi qatlamidan topilgani esa miloddan avvalgi IV— III asrlarda paxsadon barpo etilgan ekan. Arkning urnyda qad ko’targan qishloq tabiiiy do’nglik ustida joylashgan ekan. Arxeologik tekshirishlar natijasida kovlab ochilgan manzara shuni ko’rsatadiki Buxoroning qadimgi markaziy kismi Arkdan sharqroqda dare buyida, arkka nisbatan pastroq erda joylashgan ekan. Dastlabki maydoni 12—13 gektar bo’lgan. Mir arab madrasasi yaqinidagi tekshirishlar natijasida 4,5 m qazilganidan keyin shaharning qadimgi mudofaa devorlari topilgan. Devor paxsa va xom g’ishtlardan qurilgan, balandligi 5 — 6 metrgacha saklangan. Devor V-VI asrlarda qad ko’targan. Asrlar davomida devor bir necha marta ta’mirlangan va kayta tiklangan. Natijada ilk o’rta asrlarda uning kalinligi.17 metrga etgan. Buxoroning bu kadimgi. devori tashkarisidan dare sohili bo’ylab keng yo’l o’tgan ekan. Minorai Kalon va Mir arab madrasalari o’rtasidagi maydon ro’parasida shaharning janubiy darvozasi joylashgan. Ilk o’rta asrlarda uni'Madina darvozasi" deb atalgan. Buxoro shaxrining barpo negizi bo’lgan uchinchi qishloq Zaririd

qirg’og’ining chap tomonida joylashgan bo’lib, mudofaa devori bilan o’ralgap. Bu joy ochib tekshirildi. (Miporadap Janubda) 18 metrlik madaniyDatlam bor edi, liy srl.sh topilgan hunarmandchilik ashyoviy dalilalari nihoyatda yuqori sifatli bo’lib, shaxarning gavjum xunarmandchili mahallasi bo’lganidan guvohlik berdi. Shunday qilib, Buxoro shaxrining 7 joyida olib borilgan kup yillik arxeologik tadkikotlar natijasida quyidagi xulosalarga qilindi. 1. Buxoro shahri sharq dunyosida shahar stivilizastiyasining yuzaga kelish konuniyatlari asosida dare buyida 3 ta qishloq asosida barpo bo’lgan. Bu qishloqlar Farobdiz, Buxoro, Navmichkat nomlari bilan atalgan. 2. Xar uchchala qishloq ham mudofaa istehkomlari bilan urab olinganligi, keyin ularni yagona mudofaa devori ichiga olinganligi bu manzilarni shahar bo’lganligini ko’rsatardi. 3. Tadkikotlar davomida topilgan ko’plab molliy — ashyoviy dalillar, sapol va boshqa hunarmandchilik buyumlari shahar xo’jaligi shakllanganligidan dalolat beradi. 4. Buxoro shahri ko’pgina -boshqa qadimiy shaharlardan farkli o’larok bir joyda paydo bo’lib, necha marta tashqi dushmanlar hammasidan xarob bo’lgan bo’lsa ham, yana o’sha joyda qayta tiklangan. Shuning uchun madaniy qatlam 19 — 20 metrlik ekani ma’lum buldi. Shularni hisobga olib YuNESKO -ning bosh konferenstiyasi 1995 yil oktyabr - noyabr oylarida Parijda bo’lib o’tgan 28 sessiyasida Buxoro shahrining 2500 yilligini dunyo miqyosida keng nishonlash haqida qaror qabul qildi. Yubiley tantanalari 1997 yil iyun oyida Parijda, 19 oktyabrda Buxoro shahrida nishonlandi.

Adabiyotlar: 1. I. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk.T., 1998. 2. Narshaxiy. Buxoro tarixi. T., 1993. 3. I.K. Nazarov, I.Sh. Allayorov. Buxoro geografiney. Buxoro.,' 1994.' 4. Arrina. Poxod Aleksandra. M., 1962. 5. A.R.Muhammadjonov. Quyi Zarafshon vodiysining s ug’orilish tarixi. T., 1972. 6. «Avesto» kitobi — tariximiz va ma’naviyatimiz— ning ilk yozma manbai (ilmiy seminar materiallari). Toshkent., 2000. 7. A. R.Muhammadjonov. Buxoro shahri 2500 yoshda. T., 1998 yil.

O'xshashlar

XX asrning o’rtalarigacha o’tkazilgan arxeologik tekshirishlar

Arxeologik manbalarning antropogenez jarayonini o'rganishdagi o'rni

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari

Yozma manbalarda Buxoro tarixi va madaniyati

Tarixiy o`lkashunoslikda arxeologik ma`lumotlarning o`rni