logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. XX asr boshlarida xalqaro munosabatlar

XX asr boshlarida xalqaro munosabatlar

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.5 KB
Ko'chirib olish
XX asr boshlarida xalqaro munosabatlar Reja: 1. XX asr boshlarida rivojlangan davlatlar o`rtasida ziddiyatlarning kuchayishi. 2. 1904 yildagi Angliya-Fransiya bitimi. 3. 1807 yilgi Angliya-Rossiya kelishuvi. 4. Birinchi jahon urushi arafasida Yevropa. Rivojlangan davlatlar o`rtasidagi ziddiyatlar. AQSH-Ispaniya urushi. AQSHning «Ochiq eshiklar doktrinasi». Rossiya-Yaponiya qarama-qarshiligi. Fransiya-Germaniya munosabatlari. Xitoyning asoratga solinishi. Rus-yapon urushi. Italiyaning «Uchlar ittifoqi»dan chiqish. Misr-inglizlar ta`sir doirasida Marokash krizisi. Ingliz-rus bitimi. Bolqon urushlari. Serbiyada ozodlik harakati. Serbiyadagi qotilliq. Birinchi jahon urushining boshlanishi. XX asr boshlarida rivojlangan davlatlar o`rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi XX asr boshlarida kelib dunyoning rivojlangan davlatlari o`rtasida bozor va hududlar masalasida o`zaro ziddiyatlar kuchayib ketdi. AQSH Ispaniyaga qarshi urush qilib, uning ustidan osongina g`alaba qozondi. Ispaniya Filippin orollarini, Puerto-Riko va Kubani AQSH ga berishga majbur bo`ldi. Ispaniya-Amerika urushi dunyoni qayta bo`lib olish yo`lidagi birinchi talonchilik urushi edi. AQSH hukmron doiralari Xitoyni Amerika kapitalining istiqbolidagi muhim bozor deb qarardilar. Ammo, Xitoy boshqa yirik davlatlar tomonidan «ta`sir doiralariga» allaqachon bo`lib olingan edi. Shuning uchun AQSH 1899 yilda davlat kotibi Xey orqali Xitoyda «ochiq eshiklar doktrinasini», ya`ni Xitoyda iqtisodiy sohada erkin «kirib borish» va barcha davlatlar kapitalining faoliyati uchun teng imkoniyatlar yaratishni e`lon. qildi, AQSH hukumati Rossiyani o`zining Xitoydagi asosiy raqibi deb hisoblardi. Shuning uchun AQSH ham ingliz hukumati kabi Rossiyaga qarshi Yaponiyani ko`llab-kuvvatladi. Ilgaridan mavjud bo`lgan xalqaro ziddiyatlar monopolistik kapital tufayli yanada keskinlashib ketdi. Fransuz hukmron doiralari Elzas va Lotaringiyaning Germaniya bosib olgan qismini qaytarib olmoqchi bo`ldilar. Germaniya esa Fransiya qo`lida qolgan Bris va Longvi havzalarini bosib olmoqchi bo`ldi. Germaniyaning Fransiyaga qarshi kurashi o`z navbatida uning Yevropada gegemonlik qilish uchun kurashi ham bo`ldi. Angliya bilan Germaniya o`rtasidagi ziddiyatlar XX asr boshlaridagi xalqaro urushga sabab bo`ldi. Angliyada yuz bergan inqiroz tufayli taraqqiyot bir muncha orqaga ketdi. Germaniya kapitali esa Yevropada ingliz kapitalini siqib chiqara boshladi. Natijada ingliz-german munosabatlari keskinlashdi. Germaniya imkoni boricha Angliyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi harakat qila boshladi. Raqobatchilik janubiy Afrikada kuchaydi. Bu yerda Germaniya Angliyaga va uning Bur respublikasiga qarshi kurash boshlandi. Vilgelm II ning 1898 yilda Konstantinopolga borgani, Turkiya sultonining nemis kapitalistlariga Bog`dod temir yo`lini konsessiyaga berishga va`da qilishi Angliya hukmron doiralarining u yerdagi manfatlariga xavf soldi. Chunki Germaniyaning harbiy dengiz floti qurishga kirishilganligi inglizlarning xavotirlanishiga asos edi. Buning ustiga ingliz dengiz flotining nemis flotidan «orqada» qolayotgani ma`lum bo`lib qoldi. Uzoq Sharq Rossiyaga qarshi kurash va Afrikada mustamlakachilik masalasida Fransiya bilan ziddiyatlarning mavjudligi Angliyani ma`lum vaqt Germaniya bilan murosa qilib turishga majbur qildi. Hatto, Rossiya Port-Arturni egallagach, 1898 yidda Angliya Germaniya bilan ittifoq tuzish to`g`risida muzokaralar olib bordi. Chunki 1899-1902 yillarda ingliz qo`shinlari Bur respublikasida urush bilan band edi. 1900 yili sakkizta kapitalistik davlatning Xitoyni asoratga solishiga qarshi xalq ko`zg`oloni boshlanib ketdi. Qo`zg`olonchilar Pekinni bosib oldilar. Qo`zg`olonni bostirish uchun Angliya, Yaponiya, AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiya va Italiya, Avstriya-Vengriya xalqaro jazo korpusi yubordilar. 1900 yil 15 avgustda bu xalqaro korpus Pekinni ishg`ol qildi va qo`zg`olonni shafqasizlik bilan bostirdi. Pekindagi saroy va ibodatxonalar ajnabiy bosqinchilar tomonidan talandi. Shahar va qishloqlar to`pga tutildi. G`olib davlatlar Xitoyni yangi asoratli shartnomalari tuzishga majbur qildi. Xitoy hukumati milliy manfaatlarga putur yetkazuvchi shartlarni qabul qilishga majbur etilib, G`arb davlatlariga«qo`zg`olon natijasida chet elliklar ko`rgan zarar evaziga» o`lpon to`lashga, Xitoyga qurol olib kirishni man qilishga rozilik berdi. Bu davrda chor qo`shinlari Manjuriyaning bir qismini, Angliya chet el kapitali faollashgan Shanxayni bosib oldi va Angliya Rossiyani Manjuriyadan «siqib» chiqarishga urindi. Bunda u Germaniya madadiga «ko`z tikdi». Lekin Germaniya hukumati bilan Rosiyaga qarshi ittifoq tuzadi. Biroq inglizlar Rossiyaga qarshi ittifoqchi sifatida Yaponiyani «topdi». 1902 yilda tuzilgan shartnomaga ko`ra, ittifoqchilar ulardan biriga tashqaridan harbiy xavf yuzaga kelsa, o`zaro yordam berish haqida kelishib oldilar. Bundan tashqari Yaponiya Angliyaning moliyaviy yordamini oldi, busiz Yaponiya Rossiyaga qarshi urush boshlay olmas edi. Rossiyaga qarshi Yaponiyani qo`llab, AQSH ham unga moliyaviy yordam berib turdi. 1904 yili Yaponiya to`satdan urush e`lon qilmay rus harbiy-dengiz flotiga hujum qildi. Rus-yapon urushi boshlanib ketdi. Urushda chor Rossiyasi mag`lubiyatga uchradi. Buning sababi chorizmning harbiy-iqtisodiy zaifligi va urushga mutlaqo tayyorgarlik ko`rmaganligida edi. Aslida? Rossiya Yaponiyaning Mukden va Susimadagi mag`lubiyatdan keyin ham urushni davom ettirishi mumkin edi. Lekin chor hukumati Peterburgda va Rossiyaning boshqa shaharlarida boshlanib ketgan inqilobdan cho`chib, AQSH hukumati vositachiligida Yaponiya bilan sulh tuzishga shoshildi. Porsmutda tuzilgan sulh shartnomasiga binoan (1905 yil 23 avgust) chor hukumati Yaponiyaga Lyaodun yarim oroli va Port-SHrturni ijaraga olish huquqini Janubiy Manjuriya temir yo`liga va butun Manjuriyaga amalda hukmronlik qilish huquqini berdi. Rossiya Yaponiyaning Koreyada hukmronligini tan oldi va AQSHning «siquvi» ostida Yaponiyaga Saxalin orolining janubiy qismini berishga majbur bo`ldi. 1904 yildagi Angliya-Fransiya bitimi Fransiya «Uchlar ittifoqi»ni zaiflashtirib, Italiya bilan yaqinlashni yo`lini tutdi. Chunki Italiya Fransiya bilan olib borilayotgan savdo urushidan katta zarar ko`rayotgan edi. Bojxona janjallariga chek qo`yish maqsadida Fransiya bilan Italiya o`rtasida savdo shartnomasi tuzildi. 1900 yidda Italiyada iqtisodiy inqiroz yuz berib, u katta miqdorda Fransiyadan kredit oldi. 1902 yilgi bitimga muvofiq Fransiya Tripolitaniyaga bo`lgan da`vosidan, Italiya esa Marokashga bo`lgan da`vosidan voz kechdi. Fransiya bilan Italiya shuningdek, harbiy nizolar paytida betaraflikni saqlash majburiyatini oldilar. Bu bitim imzolanishi bilan amalda Italiyaning «Uchlar ittifoqi»dan chetlanishi, ya`ni Italiyaning undagi ishtiroki bundan keyin foydasiz ekanligi ma`lum bo`lib qoldi. 1904 yil aprelida Angliya va Fransiya hukumatlari mustamlakachilik masalalari yuzasidan kelishib oldilar. Fransiya «Angliyaning Misrdagi harakatlariga bundan buyon to`sqinlik qilmasligini» Misrning inglizlar «ta`sir doirasida» ekanligini e`tirof qildi. Bunga javoban ingliz hukumati Fransiyaning Marokashdagi harakatlariga to`sqinlik qilmaslikka va`da berdi. Maxsus tuzilgan maxfiy bitimda Marokash sultoni «o`z vazifasini bajara olomasligi» ehtimoldan xoli emasligi va shunday bo`lgan taqdirda Marokash hududining Gibraltar bo`g`oziga bevosita tutashgan qismi Ispaniyaga berilishi, Marokashning qolgan qismini Fransiya o`z qo`liga olishi ko`zda tutilgan edi. Ingliz hukumati Gibraltar bo`g`ozi Fransiyaning emas, balki Angliya uchun «xavfsizroq» Ispaniya tasarrufida bo`lishini afzal bildi. Fransiya Germaniyaning agressiyasidan xavfsirardi. 1904 yil oxirida Germaniya hukumati Rossiyaning rus-yapon urushda mag`lubiyatga uchrashdan foydalanib, uni o`zi uchun qulay bo`lgan savdo shartnomasini tuzishga majbur qildi. Vilgelm II bu bilan cheklanmay, Nikolay II bilan Rossiya -Germaniya o`rtasida ittifoq tuzish haqida og`zaki muzokaralar boshladi. Shartnoma tuzilgan taqdirda Fransiyaning Rossiyaga qarshi urush boshlashi uchun yo`l ochilgan bo`lardi. Nikolay II Vilgelm II talablarini rad etdi. Germaniya mavjud vaziyatni hisobga olib ingliz-fransuz «Antanta»siga qarshi chiqdi. Vilgelm II Marokash mustaqilligini himoya qilish niqobi ostida 1905 yil 31 martda Marokashning Tanjer portiga bordi. U o`z nutqida Germaniya Marokashga boshqa davlatlar bilan bir qatorda «teng huquq» berishni ta`kidladi. Shundan so`ng Germaniya hukumati xalqaro konferensiya chaqirishni talab qildi. Germaniya konferensiyadan Marokash haqidagi ingliz-fransuz bitimini bekor qilish uchun foydalanishni nazarda tutardi. Fransiya Marokash masalasini xalqaro konferensiya muhokamasiga qo`yishga rozi bo`ldi. Fransiya Bosh vaziri Ruve esa Marokash masalasida Germaniya bilan muzokara boshladi. 1906 yil yanvarda Ispaniyaning Alxesiras shahrida Marokash masalasi bo`yicha xalqaro konferensiya boshlandi. Konferensiyada Germaniya yakkalanib qoldi. Angliya, Rossiya va hatto Germaniyaning rasman ittifoqchisi bo`lgan Italiya ham Fransiyani qo`llab-quvvatladi. AQSH ham Fransiyani quvvatlab chiqdi. Germaniya Marokashdan Fransiyani «siqib» chiqara olmadi. Marokash suveren davlat deb e`lon qilingan bo`lsada, amalda uning mustaqilligi cheklandi. Marokash polisiyasini tashkil qilish Fransiya bilan Ispaniyaga (har biri o`z «ta`sir doirasida») topshirilgan edi. Bu avvalo, Fransiyaga «tartib saqlab turish» bahonasi bilan Marokashda o`z ta`sirini o`tkazib turish imkonini berdi. Marokash davlat bankini tashkil qilish masalasida Germaniyaga «yon berildi». Bu bank german, ingliz, fransuz va ispan banklari ishtirokidagi konsorsium asosida tashkil qilinadigan bo`ldi. Marokashning bojxona daromadi xalqaro nazorat ostiga olindi. Biroq Germaniya Marokashdan «umidini uzmadi». 1907 yilgi Angliya-Rossiya kelishuvi 1904 yilda Fransiya-Rossiya ittifoqi Rossiyaning Angliya bilan yaqinlashuviga yordam berdi. Urush va inqilobdan zaiflashgan Rossiyaga fransuz zayomlaridan tashqari birinchi marta ingliz kapitali kirib kela boshladi. Bu «yaqinlashuv»ning yana bir sababi, bu paytda Angliya mustamlakasi bo`lgan Hindistonda ham Rossiyadagidek inqilobiy harakatlar boshlanayotgan edi. Buning oldini olishda Angliya Rossiyani o`z ittifoqchisi deb bilardi. Eronda inqilob ko`tarilganidan chor Rossiyasi bilan Angliya birgalashib, bu inqilobga qarshi yurish qilishdi. O`zaro munosabatlardagi bu o`zgarishlar 1907 yilda Angliya bilan Rossiya o`rtasida bitim tuzilishiga olib keldi. Bu bitimga ko`ra, Eron uch zonaga bo`lindi. Shimoliy Eron (eng boy va aholi ko`p qismi) Rossiyaning «ta`sir doirasida» ekanligi e`lon qilindi. Markaziy Eron «betaraf zona» deb e`lon qilindi, neftga boy hamda Hindistonga o`tadigan yo`llar mavjud janubiy-sharqiy Eron inglizlar «ta`sir doirasiga» o`tdi. Ingliz-rus bitimi Afg`onistonga ham taalluqli edi. Bu mamlakat Angliya «ta`sir doirasida» deb tanildi. Tibet Xitoyning suvereniteti ostida bo`lsada, amalda inglizlarning bosqinchilik niyatlari ob`ekti bo`lib qoldi. Shunday qilib uch davlatning yaqinlashuvi 1907 yili Antantaning tarkib topishi bilan yakunlandi. Birinchi jahon urushi arafasida Yevropa Italiya Usmoniy turk imperiyasining bir viloyati bo`lgan Tripolitaniyani bosib olishga ko`pdan harakat qilib kelardi. 1900 yilgi Fransiya-Italiya shartnomasiga ko`ra, Italiya mustamlakasini egallashga qaratilgan bu urushga Fransiyaning roziligini oldi. Italiya qo`shinlari Tripolitaniyada joylashgan, uncha kuchli bo`lmagan, turk partizanlari ustidan osonlik bilan g`alaba qozondilar. Lekin Tripolitaniyadagi arab qabilalari bosqinchilarga qattiq qarshilik ko`rsatdilar. Turk hukumati Tripolitaniyaning bosib olinishiga qarshi norozilik bildirib keldi. Biroq Bolqonda boshlanib ketgan urush tufayli Turkiya 1912 yilda sulh shartnomasini imzolashga va Tripolitaniyani Italiyaga berishga majbur bo`ldi. 1912 yilda Bolgariya bilan Serbiya chor Rossiyasining, shuningdek Antantaga kirgan boshqa davlatlarning yordami bilan o`zaro ittifoq bo`lish haqida shartnoma tuzdilar. Bolqon masalasi Yevropa davlatlarining aralashuvi bilan yanada murakkablashdi.. Turkiyani o`ziga bo`ysundirmoqchi bo`lgan Germaniya va uning ittifoqchisi Avstriya- Vengriya Bolqon xalqlarining ozodlik kurashiga to`sqinlik qilmoqchi bo`ldilar. Rossiya Bolqon davlatlarini qo`llab- quvvatlardi. Bolqon ittifoqi davlatlari Turkiyaga qarshi 1912 yil oktyabrida urush boshladilar. Rossiya ularning bu xatti-harakatlarini ma`qullamadi. Chunki Rossiyaga Bolqon ittifoqi Turkiyaga qarshi urush uchun emas, balki Germaniya va Avstriya-Vengriyaga qarshi kurashish uchun zarur edi. Turkiya juda tez fursatda yengildi. Bolqon qo`shinlari Konstantinopol tomon yo`l oldilar, grek ko`shinlari Salonikini ishg`ol qildi. 1912 yil noyabrda Turkiya sulh tuzishni so`radi. Muzokaralar uzoq davom etdi. Kelishmovchilik tufayli vaziyat murakkablashdi. Serbiya Albaniyani ololmaganidan so`ng buning evaziga Makedoniyani «bo`lishda» o`zining hissasini ko`paytirishga Bolgariya hukumatining rozilik berishini talab qildi. Gresiya bu masalada Serbiyani quvvatladi. Serbiya bilan Gresiya Bolgariyaga qarshi ittifoq tuzdilar Bu janjalga buyuk davlatlarning aralashishi natijasida ahvol yanada murakkablashdi. Bolqon ittifoqini barbod etish maqsadida Germaniya bilan Avstriya-Vengriya Bolgariyani Serbiya va Gresiyaga hujum qilishga undadi. 1913 yil 29 iyunda bolgar ko`shinlari serb armiyasiga qarshi urush boshladi. Shu tariqa Ikkinchi Bolqon urushi boshlandi. Serbiya, Gresiyaga Ruminiya va Turkiya ham qo`shildi. Bolgariya yengildi. 1913 yil 10 avgustda Buxarestda sulh shartnomasi imzolandi. Bolgariya Ruminiyaga Dobruajdani, Serbiyaga Makedoniyaning kattagina qismini Turkiyaga Adrianopolni qaytarib berishiga majbur bo`ldi. Gresiya Bolqon urushlari natijasida Egey dengizidagi barcha orollarni, Janubiy Makedoniyani, Saloniki va Kiprni qo`lga kiritdi. Bolqon urushlari asosan, Bolqon slavyanlarining turklar zulmidan ozod bo`lishi bilan tugallandi. O`sha davrdagi mavjud notinch vaziyatda har bir xalqaro nizo va janjal jahon urushiga olib kelishi mumkin edi. Avstriya-Vengriya va Serbiya o`rtasidagi ziddiyatlardan biri jahon urushi boshlanishiga bahona bo`ldi. Serbiyada janubiy slavyanlarni Avstriya-Vengriya zulmidan ozod qilishni maqsad qilgan juda ko`p milliy tashkilotlar bor edi. Ularning ko`pchiligi yakka terrorchilik taktikasini qo`llar edi. Avstriya-Vengriya armiyasining bosh qo`mondoni Ers-gersog Frans- Ferdinand Bosniyadagi harbiy mashqlarda qatnashayotgan edi. Milliy tashkilotlardan «Mlada Bosna» («Yosh Bosniya») Frans Ferdinandni o`lim jazosiga hukm qildi. Harbiy mashqlardan Saraevoga qaytib kelgan shahzoda «Mlada Bosna» inqilobiy vatanparvarlik tashkilotining a`zosi Gavrilo Prinsip tomonidan o`ldirildi. Frans-Ferdinand Avstriya-Vengriya monarxiyasining taxt vorisi edi. Voqealarning bunday rivojidan foydalanmoqchi bo`lgan Avstriya- Vengriya 1914 yil 28 iyulda Serbiyaga qarshi urush e`lon qildi. Dunyo ikki tarafga bo`linib, jahon urushi boshlanib ketdi. Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T ., “ O ` zbekiston ” 2009. 4. Аварин В.Я. Борьба за Тихий океан. М. 1952. 5 . Галкин И.С. Европейские держав ы и критический вопрос в 1908- 1912 г. «Вопрос ы истории». 1956, №5. 6 . История дипломатии Т. 2. 1952. 7 . Международнью отношения на Дальном Востоке. М. 1956. 8 . Усов Г.А. О р оли монополий в колониальной политик и Англии в начале XX века. «Новая история». 1958. №2 9 . Сборник договоров России с другими государствами 1856-1917 гг. М. 1952. 10 . Yangi tarix. 3-q, «O`qituvchi», 1969.

O'xshashlar

XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya
XVIII-XX asr boshlarida Afg'oniston
XVI-XX asr boshlarida Hindiston
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya