logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. XVI-XX asr boshlarida Hindiston

XVI-XX asr boshlarida Hindiston

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB
Ko'chirib olish
XVI-XX asr boshlarida Hindiston Reja: 1. Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va davlat to`zumi. 2. Ingliz mustamlakachiligining o`rnatilishi va uning oqibatlari. 3. Hindislon xalqining milliy-ozodlik kurashi, Sinohiylar qo`zg`oloni. 4. XIX asr oxirida Hindiston 5. Hindiston Milli Kongressi partiyasining to`zilishi. Tilak va uning inqilobiy faoliyali 6. XX asr boshlarida Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli . Hindistonning ijtimoty-iqtisodiy ahvoli va davlat to`zumi XVIII-asr o`rtalarida shimoliy va markaziy Hindiston hududlari Boburiylar yoki «Buyuk mo`g`ul!ar» (Ycvropaliklar noto`g`ri ravishda Boburning kelib chiqishi mo`gullardan deb u asos solgan davlatni «Buyuk mo`g`ullar» davlati deb nomlaganlar) davlati tarkibiga birlashtirilgan bo`lib, bu davlatda Hindislon aholisining 2/3 qismi yashar edi. Shuningdek Boburiylar davlati janubida musulmon sulolalarining hukumronligida bo`lgan Bidjopur va Golkonda sultonliklari bilan shimoliy-sharq va sharqdan Nepal kinyazliklari, Tibet va Assam bilan chegaradosh edi. Boburiylar davlatida yashovchi bengallar, maratxlar, gujaratlar, panjobilarda asta-sekin bo`lsa ham o`nik-madaniy jamoaalar shakillanayotgan edi. Biroq hindlardagi kastachitik tizimi va mamtakat xolisligini 1/10 qismini musulmonlardan iborat ckanligi umumdavlat miqiyosida aholining diniy va siyosiy hamjihatligiga tusqinlik qilmoqda edi. Boburiylar davlati harbiy-feodal davlat bo`lib, uning hukumdori «podshoh» deb yurililgan. Mamlakatning soliq, ma`muriy, harbiy va sud hokimiyati podshoh qo`lida jamlangan. Podshoh xazina ishlari buyicha-devon, harbiyboshliq qilishi va oliy sudga` rahbarlik qiluvchi-qoziga tayangan holda davlatni boshqargan. Sud ishlari islom shariati asosida yuritilgan. Podshoh Avrangzeb (1658-1707) hukumronligi davrida davlat 19-ta viloyat-sublarga bo`linib, ularni podsho tomonidan tayinlanadigan noyiblar-subadorlar boshkargan. Har bir viloyatlardagi ma`muriy, harbiy va sud hokimiyati subadorlarga tegishli bo`lgan. Ular ixtiyoridagi ma`lum mikdorda harbiy qushin bo`lib, bu qo`shin yordamida subadorlar viloyal aholisini podshohga tobcylikda saqlagan. Viloyat devonlariga yer solig`i va boshqa to`lovlarni yigishda yordam bergan. mazkur viloyatlarda sud yukmlarining ijrosini ta`minlagan, okruglarning (viloyat okruglariga, okruglar esa volostlarga bo`lingan) boshqaruvchilari bo`lgan-laksillar, volosllarning boshqaruvchilari bo`fgan-parkanalari tayinlangan va ularni na/orat qilgan. Deyarli barcha oliy lavozimlar musulmonlar qo`lida bo`lib, ularni ijtimoiy va etnik kelib chiqishi turli xil bo`lgan. Hukmdorlar. harbiy boshliqlar va bir qism oddiy harbiy askarlar turkiylardan, qo`shin askarlarining ko`pchiligi afgonlardan iborat bo`lib. ma`muriyatda shia mazhabiga e`tiqod etuvchi eroniylar va ruhoniySar orasida esa arablar ko`pchilikni tashqii qilgan. Podshoh mamlakatdagi barcha yerlarning oliy feodal mulkdori bo`lgan. Shu sababli ishlov beriladigan hamma yerlardan davlat foydasiga soliq va majburiyatlar yig`ilgan. Yerlarning kata qismi jag`ir, zamindor, in`om va vakf kabi feodal yer mulklaridan iborat bo`lgan. Jag`irlarning egalari-jagirdorlar deb atalgan, ular feodallarning hukumron qatlamini lashkil qilganlar. Bular harbiy boshliqlar bo`lib, davlat oldidagi xizmatlari uchun unvon va mansabining katta va kichikligiga qarab ma`lum bir hududdagi yer soliqlarini o`zlashtirish xuquqiga ega bo`lganlar. Avrangzeb hukmronligi vaqtida mamlakatda jag`irdorlarni soni 4 ming kishiga etgan. Jag`irdorlar daromadining bir qismini harbiy unvonga mos ravishda ma`lum maqsadda o`langan qo`shinni ta`minlashga sarflangan. Jagirdorlik naslidan nasliga myeros o`tgan. Jagirdorlarning aksariyat qismi musurmonlardan iborat bo`lgan jagirdorlardan farqli ravishda zamindorlar yollanma harbiy harajatlarni ta`minlash majburiyatidan xoli bo`lganlar. Ular ma`lum bir hududdagi dehqonlardan podsho xazinasiga yer soliqilarini yigish bilan shugullanib yigilgan soliqning 10%ni xizmat uchun o`zlashtirganlar. Zamindorlar o`zlariga tegishli yer mulkni myeros qoldirish huquqiga ega bo`lganlar. Ba`zan zamindorlarga yer soligidan ozod etilgan yer mulklari ham bycrilgan. /amindorlar asosan hind feodal asilzodalaridan iborat bo`lgan. Xizmatlari uchun yoki iltifoti ramzi sifatida ayrim kishilarga in`om qilingan yer in`om mulklari deb atalgan. Ko`pincha podsholar musulmon ruhoniylarga ana shunday yer- mulklarini in`om etganlar, bu feodal mulklardan olinadigan yer solig`i to`liq ravishda in`omdor ixtiyorida qoldirilgan in`om yerlari ham nasldan-naslga myeros o`lgan. Vakf yerlari bu musulmon dini masalalariga tegishli yer mulklari bo`lib ulardan olinadigan daromad machil va madrasa va bokazolar ta`minotiga ishlalilgan. Hindistonning so`ngi o`rta asr va mustamlaka davriga agrar tizimning ijtimoiy iqtisodiy asosini qishloq jamoaasi tashkil qilar edi. Yerga jamoaa bo`lib egalik qilish jamoaa ichida dehqonchilik bilan hunarmandchilik uygunlashivi jamoa doirasida mehnatni o`zaro taksimlashini dehqonchilik va hunarmandchilik kabi ishlab chiqarshi sohalarini bir biridan mustaqilfigi va ularni tovar almashuvidagi o`zaro munosabati, asosan, natural soliqlarni olishi turli ko`rinishlagi kasta jamoalarini mavjudligi, jamoa nazorati ostidagi xizmat kursatish va hunarmandchilik tizimini biqiqligi bu hind qishlog`i jamoasini asosiy belgilari edi. Hind qishloq jamoalarining ijtimoiy tarkibi bir xil emas edi. Ularning har birida turli huquq va rnajburiyatlarga ega bo`lgan eng kamida 3 xil toifadagi aholii mavjud bo`lgan ularning orqasida oila toifani jamoa yycrlari va boshqa mulklarga egalik qilgan oilalar guruhi tashkil qilgan. Teng huquqli jamoachi oilalarni har biri me`ros uchun ishlov beriladigan yer uchuastkalariga ega bo`lgan jamoaga solingan davlatning yer va boshqa feodal soliqlari jamoachi dehqonlar tomonidan umumiy kafillik asosida to`langan jamoa panchaya,-deb .nomlangan. Qishloq kengashi boshqargan panchayatga jamoaning yer solig`ini tulovchi deyqonlar kirgan va unga ishlovchi ok saqoli «patel» rahbarlik qilgan Jamoaa ma`muriyatining boshqa bir vakillik va boshliq mirzasi-«patvapi» edi. U jamoa yerlari Bilan bog`lik bo`lgan hisob kilob ishlarini yuritgan. Oqsoqol (patel) va mirzo (kotib) (patvariy) mansablari avloddan avlodga meros o`tgan. Hind qishloq jamoaasining tarkibiy qismlaridan birini jamoaachi hunarmandlar va xizmatkorlar tashkil etgan. Ular temirchi, duradgor, etikdo`z, cho`pon va x.k kabi kasbiy kastalarga kirganlar ular xizmatlar evaziga belgilangan miqdorida hositning bir qismiga. ba`zan esa hatto yer mulklariga ega bo`lganlar unda yer uchastkasiga egalik qilish va hunarmandchilikning mazkur turi bilan shug`ullanish huquqi ham meros o`tgan. Qishloq jamoasi davrasida jamoa yerlarini vaqtincha merosiy ijaraga olib mehnat qiluvchi ijtimoiy qatlam ham mavjud edi. Mazkur qatlam vakillarining eng quyi kastalarga tegishli ckanligi jamoada ularning yarim qul holatini ta`minlagan. Jamoaalar yetishtirayotgan hosilning teng yarimi yer solig`i sifatida davlat xazinasiga to`lanlar. Bundan tashqari jamoa davlal foydasiga turli xil mehnat majburiyatlarini ham o`tagan. Ingliz mustamlakachiligining urnatilishi va uning oqibatlari XVII asrdayoq hind shaharlardagi mulkdor va savdogorlarning yYevropalik savdogarlar bilan aloqalari kengaydi. Hind mahsulotlarining tug`ridan-tug`ri yYevropa bozorlariga chiqishi haridorlarini oshirdi. Yevropa savdogorlari savdodagi moliyaviy zaruriyat lufayli tez-tez hind hamkasblariga murojat qilib turganlar. Masalan: inglizlarning "Osl- Hindislon" (Indiya) kompaniyasi ulardan katla niiqdorlardan moliyaviy qarz olib tugan bunga javoban kompaniya ham o`zining Surat, Bombey, Madrasdagi savdo faktoriyalaridan mulkdor hindlar uchun siyosiy panox bergan. Shu tariqa Hindistondagi «Kompradorlar» deb atalgan alohida savdogarlar qatlami shakillangan. Ular hind feodaliariga xizmat qilib, chet el kapitali va ajnabiy ma`muriyati bilan ham teng ravishda hamkorlik qilganlar. Hindistondagi Yevropva savdo kompaniyalari orasida eng muvoffaqiyatli faoliyat yuritayotgan bu Angliyaning 1600 yilda asos solingan "Ost Hindiston" kompaniyasi edi. Qirolicha Yelezavetaning maxsus yorlig`i bilan mazkur kompaniya Yaxshi Umid burinidan sharqda joy lash gan mamlakatlar bilan bo`ladigan savdoga o`z manapoliyasini o`rnatgan edi. XVIII asrga kelib "Ost-Hindiston" savdo kompaniyasi Bombey, Madras va Kalkuttada mustahkam faktoriyalarga asos solgan edi. Hindistondan ushbu kompaniya asos solgan paxla, ipakdan tayyorlangan matolar chiqargan. Hatto katta mikdorda hind gazlamalarining Angliyaga kiritilishi ingliz manufakturachilarining noroziligiga sabab bo`lgan. Kompaniya hind gazlamalarini nafaqat. Yevropaga balki, Osiyo va Afrika mamlakatlariga ham chiqargan. Kompaniyaning savdo mollarini Hindistondagi ichki boj va tulovlardan ozod qilinishi haqidagi farmonning chiqishi ham savdo suratlarini o`sishiga sabab bo`ldi. Biroq bu Yevropalik va Hind savdogarlarining munosabatlarini murakkablashtirdi bu davrga kelib hind savdo kapitali faqat haridorlik faoliyati bilan cheklanib qolmasdan tayyor mahsulot yoki xom-ashyo uchun oldindan pul to`lab qiyish bilan ishlab chiqaruvchini o`ziga iqtisodiy jihatdan qaram qilib ko`ya boshladi. XVII asrning oxiri-XVIII asr boshlarida Hindistonda dastlabki manufakturalar paydo bo`ldi, usha vaqtdayoq ingliz va shakillanayolgan hind burjuaziyasi o`rtasida dasllabki ziddiyatlar ham boshlandi jag`irdor va zamindorlaming ko`pchiligi o`z daromadlarini ko`paytirish maqsadida o`z boshimchalik bilan soliqlar miqdorini oshirdilar, mahsulot bilan olinadigan soliqlarni pul bilan olish tartibini joriy qildilar, jamoa yerlarini tortib oldilar yig`ilgan yer soliqlarini o`zlashtirdilar. Natijada mamlakat aholisining ahvoli og`irlashib xalqning norozilik harakatlari kuchaydi, hazina bo`shab qolganligi bois Hindistonda markaziy hokimiyat zaiflashib qoldi. Fcodallar va noiblarning alohida mustaqil davlat to`zish uchun urinishlari avj oldi. Boburiylar davlatida birn-ketin viloyatlar mustaqil davlatlar sifatida ajralib keta boshladi." Bunga Avrangzebning qattiq qo`llik siyosati ham sabab bo`ldi. Garchi uning davrida Bejanur va Gongkonda (1686-1687) ko`shib olingan bo`lsada ochiqcha soliqlar hundularning davlat ishlaridan Uzoqlashtirilishi, ibodatxonalarning mulkini talon-taroj qilinishi islom dinini majburan qabul qildirilish natijasida norozilik kuchaydi va hind rojalari undan tobora yuz ugirdilar. Boburiylaming Dekan noibi 1724-yilda mustaqil Haydarobod knyazligiga asos soldi. 1739-yil Eron shoxi Nodirning Dehliga qilgan talonchiHk yurushi Boburiylarning davlatini parchalanishini kuchaytirdi. 1740-yilda Bengaliya noibi, 1747-yil Aud noibi o`z mustaqilligini e`lon qildilar 1747-yil Afgon davlatining asoschisi Axmadshoh Durroniy Hindistonga yurush qilib, Panjopni egalladi. XVII asrning 40-yillarida Hindislonda inglizlarning Frantsuzlarga qarshi kurashi oqibatida hind yerlarining inglizlar tomonidan bosib olinishi boshlandi Angliyadan oldin bu yerga Portugaliya, Daniya, Gollandiya kabi davlatlar bostirib kelgan edilar ammo inglizlar ularni siqib chiqarib yubordi ularning asosiy raqibi, Fransiya bilan kurash boshladilar va ularni tormor etdilar. Frantsuz "Ost-Hindiston" kbmpaniyasiga tegishli bo`lgan Panjshyer shahrt gubernatori Dyupleks hindlarni harbiy xizmatga yollab ulardan sipoxiylar qushinini to`zdi. Avstriya merosi uchun bo`lgan urush davomida frantsuzlarning Hindistondan siqib chikarishga uringan ingliz qo`shinlariga qarshi janglarda sinohiylar qo`shinidan frantsuzlar Hindistonda o`zlarining siyosiy hukmronligini ta`minlashda va Dekanda hududiy bosqinchilik rejalarini amalga oshirishda foydalandilar. Bengaliya uchun bo`lgan anglo-Frantsuz kurashi 1757-yiIda Bengaliya navabi (knyazlik) taxtiga inglizlar vakili Mir Jafarning utirishi bilan Angliya foydasiga hal bo`ldi. Etti yillik urush (1756-1763) yakunlangan Parij sulhiga kura frantsuz "Ost-Hindiston" kompaniyasining Hindiston bilan savdo huquqi saqlab qolingan. Panjshyer va boshqa bir qator shaharlar uning ixtiyorida qoldirilib, Fransiyaning Hindistonda harbiy qushin saqlashi ta`qiqlandi. Shunday qilib etti yilik urush ingliz "Ost-Hindiston" kompaniyasmi nafaqat savdo, balki harbiy va ma`muriy uyushmaga aylantirdi-ki, aynan shu davrda Sharqda Brilaniya impyeriyasiga asos solindi. 1756-yil Boburiylar davlati va Aud navabligida mustaqil ravishda yer soliqlarini yig`ish va uni moliyaviy boshqarish huquqini qu`lga kiritdi. Aud navabligi inglizlarning Ollohobod va Kor okruglarini berib, 5 mln. rupiya to`ladi. Shu tariqa inglizlar Bengaliya navabligi aholisini yer soliqtari asosida asoratga`Soldilar. Yer solig`i ingilizlar Bengaliyadagi asosiy daromad manbayi bo`lib qoladi. 1773 yilda "Ost-Hindiston" kompaniyasi bar besh yilda, keyinrok esa har yili Bengaliya okruglarining har biridan yig`ilishi lozim bo`lgan yer solig`ining miqdorini belgilab borgan, "Os(-Hindiston" kompaniyasining gcnycral-gubernatori Uorren Xeystings (1773-1784) 1775-yilga kelib Bengiliyadan yig`iladigan soliqlar miqdorini 3 barobar ko`paytirishga muvofiq bo`ldi. Kompaniya daromadlarining yana bir manbayi bu tuzga urnatilgan ingliz monopoliyasi edi, ishlab chiqarilayotgan tuzning hammasi omborlarga keltirilib, kim oshdi savdosiga qo`yib sotilgan. Aholining o`z extiyoji uchun tuz olish taqiqlangan, unga amal qilmaganlar qatliq jazotanganlar. Hind hunannandlari ham inglizlar tomonidan shafqatsiz ravishda ezildi. Xeystingis buyrugiga ko`ra hind xunarmanl-tuquvchilari kompaniyaning buyurtmafarini bajarish shart edi. Hunarmandlar o`z mahsulotlarini cho`ga sotib yubormasligi uchun ularga maxsus qorovullar qo`yilgan. Bundan tashqari kompaniya noiqtisodiy zo`rovonlik usullari bilan hind savdogarlarini xunarmandcbilik mahsulotlarini sotib olishdagi monopoliyasidan mahrum qilib, ularni ijaradorlik va sudxo`rlik faoliyali bilan shug`ulanishiga majbur qildi. Oqibatda Bengaliya qishloq hujaligi va xunarmanchiligi tushkunlikka yuz tutdi, aholisi soliq zulmi ostida qolib. qashshoqhkda yashashga mahkum qilindi. Ingliz savdo-sanoat burjuaziyasini "Ost-Hindiston: kompaniyasining monopoliyasiga qarshi kurashi oqibatida 1773 yil Hindistonda genyeral- gubernatorlik lavozimi joriy qilindi. Ushbu lavozimga nomzodni kompaniyaning direktorlar palatasi tavsiya etgan. Genyeral-gubernator vakolatl 4 kishidan iboral kengash bilan cheklangan. Ingliz burjuaziyasining talabi bilan Pitt boshlik hukumat 1784 yilda impyeriya hududlarini boshqaruvi tug`risida qonun qabul qildi. Unga kura Hindistonni boshqarish qirol tomonidan tayinlanadigan 6 kishilik nazorat kengashi ixtiyoriga berilgan. 1786 yil Hindiston genyeral-gubernatori lavozimiga o`tirgan Kornuollis yer solig`i tizimini o`zgartirdi. Unga ko`ra 1793 yil Bengaliyadagi yer mulklariga doimiy yer solig`i joriy etildi, rayyatning yerga meroslik huquqi zamindorlar xisobiga tugatilgan. Ularning ixtiyoriy hosilning zamindorga to`langan rentadan ortgan qismigina qoldiriladi. Natijada soliqni tulay olmagan dehqonlarning yerlari zamindorlar quliga utdi. Soliq •solishning bu yangi tizimi «zamindorlik» tizimi, deb atalgan. Madras viloyatida dehqon yerlarini zamindorlar foydasiga tortib olish uchun bo`lgan urinishi rayyatning qarshiligiga sabab bo`idi. Natijada mustamlakadagi hokimiyat «rayyatvari» deb atalgan soliq tizimini joriy qildi. Unga muvofiq lalmikor yerlardan olinadigan xosilning yarmi, sugoriladigan yerlardan esa hosilning 3/5 qismi miqdorida yer solig`ini tulash sharti asosida yer egalarining meroslik huquqi e`tirof etildi. XlX-asrning 70-yillarida inglizlar Hindistonda yer solig`ini hosilning darajasiga qarab faqat ishlov beriladigan yerlarga emas, balki mavjud yer maydonlanning barchasiga joriy qilganlar. XlX-asrning boshlarida ingliz sanoati ayniqsa, paxtani kayta ishlash sohasi tez rivojlandi. 1787-1812 yillarda AngHyaga kiritilayotgan paxtaning jami 52 dan 194 mln f.st.ga oshdi. Angliya burjuaziyasining xom ashyoga va tayyor mahsulotlarini sotish uchun bozorga ehtiyoji katta edi. Burjuaziyaning talabi bilan ingliz parlamenti 1813-yilda "Ost- Hindiston" kompaniyasini Hindistondagi savdo monopoliyasi huquqidan mahrum qildi. Natijada, Hindistonda kup mikdorda ingliz sanoat mahsulotlari birinchi navbatda fabrikada tayyorlangan ipkalavalar keltirila boshladi. Arzon va pishiq bo`lgan ingliz ip-kalava!ari hind to`qimachi-xunarmandlarini xonavayron qildi. Ingliz bug kemalari hind kemasozlarini, metall va melall buyumlarni keltirilishi esa hind tog`-rudachilik sohasini kasod qildi. Hindiston xalqining milliy-ozodl1k kurashi va sipoh1ylar qo`zg`olonl Inglizlar bosib olgan hududlarda dastlabki davrlardayoq hind xalqining mustamlakachilarga qarshi kurashi boshlandi. Biroq u XIX asrda uzluksiz tus oldi. 1816-yil Shimoliy Hindiston xalqning kuchli norozilik chiqishi bo`idi. Bareyli aholisi mahalliy politsiya la`minoti uchun inglizlar joriy etgan soliqni tulashdan bosh tortdilar. XTX-asrning 20-yillarida Shimoliy Hindistonning musulmonlardan iborat aholisi orasida vahhobiylar harakati paydo bo`idi. Bu harakatga Muhammad Ismoil va Said Ahmad Barelvilar rahnomolik qildilar. Ular nafaqat sof islomga qaytishni balki, musulmon dehqonlari hunarmand va savdogarlarini g`ayridin inglizlar tomonidan asoratga solinishtga qarshi targibot ishlarini olib borish, xalqni muqaddas urush-jihodga chorlaganlar. XlX-asrning 30-50-yillarida Bombcy, Madras va Bengaliya viloyatlari aholisining ozodlik va antifeodal qo`zg`olonlari davom etdi. Bu qo`zg`olonlarni eng yirik 1855-1857 yillardagi Santal qabilalarining qo`zg`oloni edi. Soliqlarni to`lay olmagan santallarning yerlari inglizlar tomonidan tortib olinib bengaliyalik zadogonlar va sudxo`rlarga xususiy mulk" sifatida sotilgan. Inglizlarning soliq talonchiligi va politsiyaning zo`ravonligi oqibatida mazkur qo`zg`olon boshlangan. Birok UK-yoy va nayza Bilan kurollangan qo`zg`olonchilar Bombeydan chaqirilgan inglizlarning yaxshi qurollangan muntazam qo`shini tomonidan shafqatsiz ravishda tor-mor etilgan. 1839-1842 yillardagi anglo-afgon urushi munosabati bilan ingliz qo`shinlari Sind amirligi hududiga kiritildi. Biroq urush tugagandan keyin ham ingliz qushinlari Sind hududiga qolaverdi. Sind amirining ingliz qushinlarini Sinddan olib ketish haqidagi talabi 1843 yil Sind va "Ost- Hindiston" kompaniyasi o`rtasidagi urushga sabab bo`ldi. Inglizlarning harbiy ustunligi amirni mag`lubiyatiga va Sindni kompaniya mulkfariga qo`shib olinishiga olib keldi., Endi inglizlar Panjobdagi Sikx feodal davlatini bosib olishga kirishdilar. 1845-1846- yillardagi birinchi va 1848-1849 yillardagi ikkinchi anglo-sikx urushlarida sikx qushinlarining mag`lubiyati oqibatida Panjob ham inglizlarga bo`ysindiriladi. 1849 yilda Panjobni va 1856 yilda Aud knyazligini "Ost-Hindiston" kompaniyasi mulklariga qo`shib olinishi bilan amalda butun Hindiston xududi ingiizlarga tobe ettirildi. Ingliz mustamlakachililarining yuz yillik talonchiligi oqibati Hindistonda 1857 - 1859 yillardagi xalq ko`zgaloni kutarildi. Ingliz manbalarining guvoxlik berishicha mazkur ko`zg`alon arafasida utgan besh yil davomida ingizlar ikki mingdan ziyod in`om va jigarlarini tortib oldilar. Aud, Nagpur, Jxansi va boshqa bir qator yirik hind kinyazlarini bosib oldilar. Natijada nafaqat dehqonlar va xunarmandlar, balki soliqni tulay olmaslik oqibatida yer mulklaridan mahrum qilingan zamindorlar, maosh tulanadigan politsiya va sinohiylar harbiy qushini tashkil qilinishi oqibatida xizmatlari uchun berilgan yer mulklaridan ayrilgan jagirdorlar ham ingliz mutsamlakachilik tuzumidan aziyat ehekmoqda edilar. Hullas, Hindistonda inglizlarning talonchilik va zuravonliklari xalq kuzg`alonini keltirib chikardi. Kuzg`alon 1857 yilda 140 ming kishidan iborat bo`lgan Bengaliya sipoxiylar qushinida boshlandi. Bengaliya armiyasi asosan musilmonlar, braxmanlar va rejputlar kabi hukumron tabaka vaqillaridan iborat bo`lib. ular kuzg`alon arafasida o`zlarining iqtisodiy va ijtimoiy hukumronlik makomini yuqotgan va inglizlarning soliq talonchiligiga duchor bo`lgan edilar. Kuzg`alonnning muhim markazlaridan bo`lgan Kanpurda ingiiz mutsamlakachiligi urnatilgandan to 1840 yilgacha merosiy yer mulklari 35% ga kamaydi, savdo-sudxurlik katsasi bo`lgan - baniya vakllarining yer mulklari esa 43%ga ko`paydi. Bundan tashqari Bengal sipohiylari noroziligining bir katoq boshka sabablari ham mavjud edi. Masalan, Bengaliya provino`iyasidan o`zga xududlarda xizmat uchun sipohiylarning maoshiga qo`shib berilgan "bitta" deb nomlanuvchi kushimcha maoshni bckor qilinishi, armiyaga yollanuvchilar uchun Hindislondan tashkarida va xalto dengizda xizmat qilish majburiyatini joriy qilinishi, sipohiylarni ingliz ofltsyerlari tomonidan taxkirlanishi va boshka shular jumlasidandir. Ingliz qumondonligi sipohiylar armiyasini ut otar miltiqlar bilan qurollantira boshladi. Sipohiylar orasida miltiq patronlari uralgan kogozlarni chuchqa va sigir yog`lariga. botirganligi tug`risida mish-mish tarqaldi. Sipohiylar patronlarni miltiqqa joylash uchun kog`ozlarni tish bilan yirtar va gunoxga botgan sanalar edilar. Bengaliya sipohiylarining chiqishlariga ayni voqelik baxona bo`ldi. Kuzg`alon 1857 yil 10 mayda Dexli yaqinidagi Mirut harbiy garnizon joylashgan shaharchada boshlandi. Sipohiylar shahar kambag`allari va shahar atrofidagi qishloqlarning dchqonlari yordamida ingliz amaldorlari va ofitsycrlarini qirib tashlab, xibsdagilarni ozod qildilar. Ko`zgalonchitar Dcbliga yo`l olib, 11 may kuni Dehlini egallashga muaffaq bo`ldilar. Sipohiylar Boburiylar davlatining hukmdori ingliz ma`muriyalining nafaqaxuri Baxodirshoxdan inglizlarga qarshi xalqni umumiy kurashga chakirishni va bu kurashga rahbarlik qilishni talab qildilar. Bir oy davomida Dehlidan Patnagacha bo`lgan hududlar deyarli ko`zg`alonchilar quliga o`tdi. Panjobdagi Bengal armiyasi qurolsizlantirildi, ayrim quzg`alon kutargan polklar esa aholi tomonidan qullab quvvatlandi. Madras va Bombeydagi sipohiylar armiyasi Bengal sipohiylaridan farqli xolda ingliz ma`muriyatiga sodiq qoldilar. Buning bosh sababi mazkur hudud sipohiylarning quyi kastalardan chiqqanligi edi. Chunki harbiy xizmat uchun beriladigan maosh ularning ochlikdan o`lmasliklarining yakkayu-yagona katblati va yashash manbai edi. Madras va Bombey sipohiyiarini qo`zg`alon ko`tarmaganligi o ! z navbatida Dekan aholisini umumxalq kurashigajalb qilmadi. Shunday qilib mazkur quzg`alonda feodal asilzodalar ham ishtirok etdilar . Ular ko`zg`alonda o`zlarining siyosiy hokimiyatini tiklash vositasini ko`rib, inglizlardan ozod qilingan hududlarda o`zlarini hokimiyatini urnaldilar yoki urnatishga harakat qildilar. Shu tariqa Dehli, Kanpur va Audda milliy ozodlik kurashining mutsaqil markazlari shakllandi. Dehlida Bahodirshoh hokimyati tiklangach, ta`bib Hakim Axsanul vazirligida- hukumat to`zildi, shahzoda Mirza Mo`g`ol bosh qumondon qilib tayinlandL Bengal armiyasining tajribali ofitsyerlari Baxtixon raisligida ma`muriy palata (parlament) luzildi. Kanpur qo`zg`aloniga Maratx knyazligining merosxo`ri bo`lgan Pana Sohib boshchilik qildi. Kanpur qo`zg`alonchilari armtyasiga esa braxman oilasidan chiqqan ajoyib sarkarda Tantiya Topi qo`rnondonlik qildi. Aud milliy-ozodlik urushiga Ahmad shoh nomi bilan mashhur bo`lgan Mavlaviy Axmadulla qumondonlik qildi. Uning harbiyotryadi Poxlkxanga xujum qilgan ingliz qo`shiniga qarshi muvaffaqiyatli ravishda partisan urushini olib bordi. Ingliz qushinlarining bosh qo`mondoni bo`lgan Qolen Kempbell uning boshi uchun 50 ming rupiya mukofot e`lon qildi. Aud feodallaridan biri mukofotni olish maqsadida 1858 yil 5 iyunda Ahmad shohga xiyonat qilib uni uldirdi. 1857 yil iyun oyida Jxansi knyazligida ham sipohiylar ko`zg`aloni kutarilib, knyazltk inglizlardan ozod qilindi. Kinyaginiya Lakishmi Bay o`zini Jxansi hukmdori deb c`lon qildi. Qo`zg`alonni botsirish maqsadida yuborilgan ingliz qo`shinlariga Lakishmi Bay markaziy, Hindiston hududlarida partisan urusblarini olib bordi. Tantiya Topi ham bir hind zamindorining xiyonati oqibatida 1859 yilning aprelida osib ushlab olindi va o`ldirildi. 1857-1859 yillarda ingliz mulsamlakachiligiga karshi Hindistonda ko`tarilgan sipohiylar qo`zg`aloni shafqatsizlarcha botsirildi. Biroq ingliz mustamlakachilari hind xalqiga ayrim yon berishlarga majbur bo`ldi. 1858 yilda "Ots-Hindiston" savdo kompaniyasi tugatildi, soliq asorati yumshatildi, ayrim soliqlar qisqartirildi. Sipohiylar qo`zg`aloni mag`lubiyatga uchrashiga qaramasdan Hindiston xalqining ingliz muslamlakachilik zulmidan ozod bo`lishidagi muhim voqelik sifatida ahamiyatlidir. XIX asr oxirida Hindiston Hindistonning bu davr tarixi jahonda mustamlakachilik harakatining yangi bosqichi, Angliya tomonidan hind xalqini ekspluatatsiya qilishning kuchayishi va milliy-ozodlik harakatining umum IHndiston miqyosida keng tarqalishi bilan bog`liq kechdi. Hindiston buyuk Britaniyaning mustamlakasiga aylangan edi. Inglizlar Hindislonni vitse-qirol boshchiligidagi amaldorlar va politsiya apparati yordamida boshqarar edilar. Ingliz mus tamlaka chil ik is tibdodi s haroitiga qaramay, H indis tonda ham sarmoyadorlikka asoslangan mahalliy ishlab chiqarish tizimi yo`zaga kela boshladi. Yirik sanoat korxonalari qurishga kirishildi. 1886 yilda to`qimachilikning 95 ta fabrikasi bor edi, konlar soni 1880-1900 yillarda 56 tadan 286 taga yetdi. Temir yo`l tarmoqlari 1900 yilda salkam 40.000 kmni tashkil qildi. Bu xom-ashyo tayyorlash va tashishda ham muhim ahamiyatga ega boTdi. Hindistonda sanoatni Angtiya o`ziga qulay qilib joylashtirishga harakat qildi. Asosiy sanoat korxonalari dengiz bo`yi port shaharlari yaqinida edi. maqsad Hindiston boyliklarini arzon va oson olib chiqib ketish edi. 1873 yildan 1883 yilgacha Hindiston bilan Angliya savdosi 60 foizga o`sdi. Hindiston ingliz burjuaziyasining kapital kiritish zonasiga aylanib qoldi. Ingliz banklaridan Hindistondagi boshqaruv apparati katta miqdorda zayomlar olib turadi. Bu summa 1856 yildagi 4 mln. funt sterlingdan 1900 yilga kelib 133 mln. funt sterlingga ko`tarildi. Britaniya banklari juda katta foiz olardilar. Sanoalga biryoqlama zo`r berilishi qishloq xo`jatigini qiyin ahvolga solib qo`ydi. Dehqonchilikda agrotexnika rnadaniyati past edi. Mustamlakachilik harakati bilan ochilgan sug`orish inshoatlari bor-yo`g`i 20 foiz yerni sug`orishga yetar edi. Bu daraja Boburiylar (1526-1858) davrdagidan ham kam edi. Qishloqda eski feodal mulkchiligi, yarim qaram dehqonlarni ekspluatatsiya qilish davom etdi. Yerni 60-70 foiz hosilni to`lash sharti bilan dehqonlarga ijraga berildi. Qarz hisobiga ishlab berishga majbur qilish odamlar toifasi tobora kupaya bordi. Qishloq xo`jaligining eng syerdaromad tarmoqlariga (choy, kanop, paxta) sarmoya solish katta foyda keltirar edi. Bu sohada ingliz ishbilarmonlari ishchilar yollar va ular qul deb atalar edi. Ularni ezishning barcha usullaridan foydalanilardi. Shunday qilib Hindiston XIX, asr oxirida dunyo bozoriga katta miqdorda sanoat va qishloq xo`jaligi mollari chiqara boshladi. Lekin olingan daromad ingliz mustamlakachilarini boyitdi, xolos. Mehnatkashlar ahvoii esa tobora yomonlashdi, qishloq xo`jaligida monokultura vujudga keldi. Bengaliya kanop, Assom choy, Bombay va Markaziy Hindiston paxta, Panjob bug`doy yetishtirishga ixtisoslashdi. Lekin texnik ta`minotda hech narsa o`zgarmadi. Dehqon yanada qattiq czildi. Zamindorlar, bank cgalari, sudxo`rlar dehqonlarni qarzga botirib, oxirgi parcha nonini ham qoldirmas edi. 1870-1890 yillar davomida Hindistonda 20 martadan ko`p ocharchilik bo`lib, unda 18 million odam ochlikdan qirildi.Sunday ahvot Hindislonda milliy ozodlik va ijtimoiy harkatlarga olib keldi. Dastlab Kalkutta, Bombay, Madras kabi shaharlarda bu harakat uch oqim bo`lib shakllandi. Jumladan, Bombeyda burjua-zamindorlarining konsyervativ «Britaniya-Hindiston assotsiatsiyasi» to`zildi. So`ng nisbatan ilg`or g`oyalar bilan bogMiq (liberal) «Hindiston assotsiatsiya» paydo bo`ldi. Ilg`or (radikal) oqimlar ham bor edi. lekin bu harakatlar keng ommani yetaklashda yirik zamindorlarga xizrnat qilardi. Dehqonlarning stixiyali harakatlari kuchaygan sari Britaniya mustamlakachilari Hindistonda reaktsion kuchlar-knyazlar, pomeshchiklar, kompradorlar bilan yaqinlashib. musulmonlar bilan hindlar o`rtasida dushmanlik, nizo «urug`ini» socha boshladilar. 1870-1880 yillarda ingliz mustamlakachilariga, mahalliy zamindorlarga va sudxo`rlar zulmiga qarshi dehqonlar qo`zg`olonlari boshlanib ketdi. Panjobda Baba Ram Singx boshliq yarim harbiy tashkilot qo`zg`olon ko`tardi. 1872-1873 yillarda Patna, Bogra, Sharqiy Bengaliya dehqonlari, 1875 yili Barod hokimligida, Puna, Ahmadnazar rayonlarida qo`zg`olon boshlandi, 1871 yil 1-yanvarda Angliya qirolichasi Viktoriya Hindiston qirolichasi deb e`lon qilindi. Bu tadbir reaktsiya kuchiarini bir yyerda to`plashga qaratilgan edi. Mustamlaka ma`murlari turli soliqlarni yanada oshirish, ochlarga yordam fondini qisqartirish, davlal xizmatchilariga beriladigan maoshlar miqdorini kamaytirish yo`lidan bordi. Yangi-yangi qo`zg`olon va g`alayonlar boshlandi. 1871-yili Bombay, Madras, Puna, Suratda ish tashlashlar, 1879 yili Marath dehqonlarining qo`zg`olonlari bo`ldi. Lining boshlig`i Vasudev Phadke mustaqii marath davlati to`zish shiorini qo`ydi. Bir yildan so`ng, 1880-yili inglizlar bu qo`zg`olonni bostirishdi. Phandke osib o`ldirildi, 70 kishi badarg`a qilindi. 1877 yitda Dehlida qirolicha Viktoriyani Hindiston qircfichasi qilib ko`tarish marosirni bo`lib o`tdi. Hindistonning turli burchaklaridan kelgan knyazlar Viktoriyaga sodiqlik haqida qasamyod qildilar. Bu narsa knyazlar bilan ingliz mustamlakachilarini yaqinlashtirish lozim edi. 1878 yilda ingliz ma`muriyati «vitse-qirol» deb atalardi. Hindistondagi milliy tillarda chiqadigan matbuot haqida qonun qabul qilindi va bu qonun bo`yicha barcha gazetalar inglizlar nazoratiga o.`tdi. Oradan bir yil o`tgach, o`q otar qurollarni saqlamaslik haqida akt- qabul qilindi va barcha aholining o`q otar qurol saqlashi man qilindi. Ammo, bu narsa yovvoyi hayvonlar ko`p bo`lgan o`rmonlar yaqinida yashovchi dehqonlarning noroziligiga sabab bo`ldi. Inglizlar shu bilan bir vaqtda o`zlarini mahalliy burjuaziyaga «yon berganday» qilib ko`rsatishga harakat qildilar. Shahar ma`muriyatiga boy hindlar saylansa-da, amalga hokimiyat shahar boshlig`i-ingliz qo`lida edi. Ingliz vitse-qiroli Kyerzon Hindistonda zo`ravonlik siyosati o`tkaza boshladi. 1883 yili u kumush rupiya pul zarb qilishni taqiqladi. Rupiyaning valyuta qiymatini sun`iy ravishda ko`tarib qo`yib, yangi qiymatga «mos» keluvchi oltin rupiya chiqardi. Shu yo`l bilan Hindistondagi tarixiy pul to`zimiga barham berdi. Uning chet mamlakatlar bilan an`anaviy savdo aloqalariga zarba berdi. Hindistonni faqat Angliya orqali savdo qilishga majbur etdi. 1885 yili Broche viloyatida Lakx boshchiligida qo`zg`olon bo`lib o`tdi. Lakx inglizlar hukmronligiga barham berdi. Hindiston mustaqil podsholik deb e`lon qilindi. Inglizlar kuch, bilan qo`zg`olonni bostirib, Lakx va uning ikki safdoshni osib o`ldirdi, 57 kishi surgun qilindi. HIndiston milliy kongress partiyasining to`zilishi. tilak va uning inqilobiy faoliyati Xalq harakatiga boshchilik qiladigan darajada kuchga ega bo`lgan, muayyan dasturi bor siyosiy partiya Hindiston Milliy Kongressi 1885 yilda Bombay shahrida to`zildi. Keyinroq «Musulmonlar ligasi» ham to`zildi va shundan e`tiboran inglizlar hind-musulmon raqobatini kuchaytirib yubordilar. Unga Kalkuttada 1884 yili to`zilgan «Hindiston Milliy ittifoqi» tashkiloti ham qo`shilib ketdi. Delegetlarning yarimi hind yuqori tabaqa ziyolilaridan bo`lsa, yarmi sanoatchilar, savdogarlar va katla yyer egalari edi. O`sha davrda qabul qilingan nizomda mamlakatda O`z-o`zini boshqarishda hindlar bilan inglizlarning lengligi aytilgan edi. Yana bir bandi Hindiston sanoatehilari manfaatlarini ko`zlab, chet eldan keltirilgan mollarga bojxona larifi joriy qilishga bag`ishlaridi. Dastlabki vaqtlarda Hindiston Milliy Kongressiga ingliz mustamlaka ma`muriyati qarshilik qilmadi. Bunday munosabatni Angliyaning Hindislondagi vitse-qiroli lord Datfyerin: «Milliy Kongress inqilobdan arzonroq» deb izohlagan edi. Chindan ham 1880 yillarda Hindistonda milliy ruh kuchaygan edi. Xalq mustamlaka zulmi azobidan holdan toygan. hukmron doiralari vaziyatni nazorat qilib turishlari qiyin bo`lib qolgan edi. Shuning uchun ham HMK partiyasi to`zilishini inglizlar xayri hoh bo`lib, ular bu liberial tashkilot vaziyatni yumshatib turadi, deb hisoblar edilar. Lekin ingliz ma`murlari biroz vaqt o`tgach, HMK partiyasi tutgan yo`ldan dahshatga tushib, uni parchalab, zaiflantirib qo`yishga harakat qila boshladilar. HMK partiyasining talablan dastlabki paytlarda juda mo`tadil edi. bu talablar Buyuk Britaniya hukmronligini saqlab qolib, ba`zi islohallarnigina ko`zda lutardi. Masalan, ehetdan keltiriladigan gazlama (tovar)larga bojlarni belgilash, mahalliy vakillik muassasalarining vakolatlarini kengaytirish, hindlarni boshqaruv ishiga jalb etish, texnik ta`limni uyushlirish va- boshqalar edi. Lekin mamlakatda kapitalistik munosabatlar rivojlanib borgan sari metropoliya bilan koloniya o`rtasida kurash, ziddiyat kuchayib hordi. Hind xalqining esa mustaqillikka intilish harakati ham yetilib, ular inglizlarning hiy la-nay ran glarini tushunib yetdilar. Tilak va uning inqilobiy faoliyatida, dastlab HMK ning tepasiga turadigan loyiq kuch topilmadi. Nihoyat 1890 yillarda HMK da ilg`or, xalq chil, so`l radikal-demokratik oqim shakklandi uning rahbari Bal Gandrthara Tilak (1856-1920) edi. Maratxlik, ijtimoiy (til, tarix. huquqiy) bilimlar bilan yaxshi qurollangan Tilak mustamlakachilik to`zumi bilan kelishuvchi HMK dan yo`z o`girdi. U Hind xalqining milliy ongini uyg`otish, milliy g`ururini ko`tarish yo`lidan borib, ayni vaqtda dinga va uning onimani birlashtiruvchi kuchga katta baho bcrdi. Uning sevgan qahramonlari Garibaldi va Madzini edilar. Kollejni tugallash paytida butun kuchini, vatan mastaqilligiga sarflashga, sadoqatli bo`lishga qasarayod qildi. Tezda u Puna shahrida maktab tashkil qilib, unda o`quvchilarga mustaqillik g`oyalarini singdira bos hl ad i. 18 80 yi ld a «K es ar i» ( S h ye r) ga ze ta s i n i ta s h ki l e td i, y os hl ar o `r la s i da v a t a n p a r v a r l i k g ` o y a l a r i n i t a r g ` i b o ` d i . A y n i q s a , m a r a t x l a r q a h r a m o n i , c h e t e l l i k bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib borgan Shivaji xotirasiga bag`ishlab xalq bayramlarini tashkil qildi, «Xudo Hindistonni xorijiy mamlakatlarga hech qachon hadya qilgan emas», -degan edi Tilak, bu harakat katta ta`sirga ega bo`lib, mustamlakachilar undan qo`rqib qoldilar, hatto 1897 yilda Tilak qamoqqa olindi. Biroq xalq talabi bilan u tezda ozod qilindi. Bu voqeamng o`zi Hindistonda mustaqillik harakati jadal rivojlanayotganidan dalolat berar edi. XX asr boshlartda Hindistonning ijtimoiy iqtisodiyahvoli XX asr bos hida H indistonda kapitalizm yanada o`s di. 1910 yilda kanop-tola fabrikalari ikki barobar ko`paydi. Paxta xom-ashyosidan surp mato ishlab chiqish o`sdi. Korxonalar soni 215 taga. ishchilar soni 1 mlnga yetdi. Yangi ijtimoiy qatlam bo`lgan bu sinfning soni ko`payib bordi. Inglizlar Hindistonni boshqarishni agentlikiar va banklar qo`liga topshirib qo`ygan edi. Agentlikiar ingliz kapitalini Hindistonga joylashtirish uchun dallollik qilar edilar. Shunday yo`l bilan mustamlakachilar barcha tarmoqlarni, masalan, ko`mir havzalari, kanop sanoali, choy plantatsiyalari, transport, savdo, sug`urta jamiyatlarini o`z qo`llariga oldilar va bu bilan butun Hindistonda ishlab chiqarish, iqtisodiyot ustidan nazorat o`rnatdilar. Angliyaning sharqda mustamlakalar orasida eng rivojlangani Hindiston edi. Shu sababli bu yyerda Angliya kapitali tez o`sib bordi. Ular 1893-1907 yillarda temir yo`l 53%,, xususiy kompaniyalarda 23, banklarda 95 foizga oshdi. 1905 yilda Hindistonda 165 ta chet el Aktsionyerlik kompanitlari mavjud bo`lib, ular mamlakatni taladilar, xalqning ahvoli og`irlashdi. 1896-1906 yilda 10 mln odam ochlikdan o`Idi. 1904 yilda 1 mln odam vabodan qirildi. 1899-1900 yilda markaziy viloyallarda dchqonlar qo`zg`oloni bo`lib o`tdi. Inglizlar bu qo`zg`olonni kuch bilan bostirdilar. O`z manfaatlari uchun yangi-yangi qonunlar chiqardilar. 1901 yil Kyerzonning «Kon qonunlari» e`lon qilindi. Unga muvofiq 20 fut chuqurlikdagi yyer osti boyliklari Angliyaniki deb e`lon qilindi. Bu hind mulkini lalon-taroj qilish edi. Soliq tizirni murakkablashdi. 44 funt sterling yig`imlarining 37 mini oylik va nafaqalarga va politsiya uchun sarflandi. 1905 yil Kerzon univyersitetlariga kirish haqini 2 barobar oshirdi, ulardagi huquqshunoslik fakultetlari «yopib» qo`yildi. Xalqchil, demokratik, mustaqillik, vatanparvarHk ruhidagi tatabalarga Oliy o`quv yurt eshiklari yopildi. Bu qonun irqchilik va milliy kamsitish ruhi bilan sug`orilgan bo`lib, u xalq nafratini oshirdi. Mustamlakachilikda milliy ozodlik harakatini bo`lib tashlash maqsadida, Hindiston hududini parchalab yuborish siyosatini tutdilar. 1905 yili Bengaliya ikkiga bo`lib tashlandi, chunki bu o`lka mustaqillik markazlaridan biri edi, kalkuttaliklardan 100 ming kishi namoyishga chiqdi. Ular «Bande mataram» (Salom senga Vatanim-onam) qo`shig`ini aytib bordilar. Norozilikning yana bir ko`rinishi xorij mollaridan yo`z o`girish-baykot qilish bo`ldi, bundan ingliz kompaniyalari katta zarar ko`rdi. Inqilobiy harakat. «Svaraj» va «svadeshi» shiorlari. Tilak va tilakchilar harakati. 1906 yil dckabrida Tilakchilar talabi bilan HMK qaror qabul qilib, unda uch narsa ilgari surildi: Birinchisi - «Svaryaji» (o`z hokimiyatimiz), ikkinchisi - Svadeshi» (o`z ishlab chiqarishimiz) va Uchinchisi - ingliz mollariga boyqot e`lon qilish. Tilak nafaqat ingliz mollaridan, balki ingliz boshqaruvidan ham voz kechishga chaqirdi. «Paysa fond» jamiyalini lo`zib, hind sanoati ko`rgazmasini tashkil qildi. 1905 yilda Angliyada hokimiyat tepasiga kelganda ingliz hukumali mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi. 1907 yili qurg`oqchilik va o`latdan 1,5 mln kishi o`ldi. Bengaliya, Ravalpindi, Panjobda qo`zg`olonlar bo`ldi. 1905 yil Bombay da HMK qurultoyi bo`lib o`tdi. Unda «Mo"tadil» oqim bilan «radikal» oqim o`rlasida qattiq lortishuv bo`ldi. «Mo"tadillar» koloniya bo`lib mamlakatni o`zlari Jdora qilmoqchi, Tilak boshliq radikallar mustamlakachilikka qarshi edilar. Radikallar zaldan haydab chiqarildi. Shunday qilib, HMK ikkiga bo`linib ketdi. Qurultoy mustamlakachilarga yon bosuvchi qaror qabul qildi. Asta- sekin boruvchi islohotlar yo`lini tanladi. Tilak va lining izdoshlari «Millatparvar» partiya to`zganliklarini e`lon qilib, ko`plab varaqalar chiqardilar. Ularni butun htnd xalqi quvvatladilar, asosan ishchilar ular tarafida bo`ldilar. 1905 yilda Bombay ishchilari ish tashladilar, martda ularga aloqachilar qo`shildi. Kalkuttada, Madrasda ish tashlashlar boshlanib ketdi. Tijevelli shahrida «Svaraj» harakati tarafdorlari qamaldi. 1908 yil 24 jyunda Tilak qamoqqa olindi va sud qilindi. Sudda so`zlagan nutqida Tilak inglizlarning mustamlakachilik qiyofasini fosh qildi, o`sha nutqi boshdan oyoq mustaqillik ruhi bilan sug`orilgan edi. U 6 yil katorga ishlariga hukm qilindi. Bombay mehnatkashlari bunga qarshi bosh ko`tardilar, dokyer va boshqa 100 minglab ishchilar Tilakni ozod qilishni, talab qildilar. Ma`murlar yon berishga majbur bo`ldilar, biroq jazoning katorga qismigina olindi-yu, u qamoq bilan almashtirildi, xolos. Xalq kurashi davomi ettirdi, qurollana boshladi. 1906-1908 yiilardagi inqilobiy harakat HMK va inglizlarni cho`chitib yubordi. HMK dagi o`ng qanot kelishuvchilari dominionlitkni (o`z-o`zini boshqarish huquqini) berishni talab qildilar. Tilak va uning tarafdorlari to`la mustaqillik nuqtai nazarida turdilar. Panjob xalqi ham ularni quvvatladi, ayniqsa, ishchilar, dchqonlar ular taratida edifar. HMK Tilakchilarni partiya safidan chiqardilar. Hind zamindorlari, rajalar va yirik moliyachilar bu qo`zg`olonlarni bostirishni talab qildilar va qo`zg`olon bostirildi. Inglizlar hindlar o`rtasidagi bu kelishmovchiliklardan ustalik bilan foydalandilar, ularni bir-biriga qarshi qo`yib, adovat o`tini yoqdilar. Shu bilan birga hindilar va musulmonlar o`rtasida nizo chiqarib, mustaqillik kuchlarini zaiflashtirdilar. Inqilobiy harakat so`ndi. Inglizlarning hukmronligi ta`minlandi va ular Hindistonni talab, boyliklarini tashib ketdilar. SHunday qilib, birinchi jahon urushi arafasida Hindiston amalda ingliz mustamlakasi sifatida Angliyani zarur xom-ashyo bilan ta`minlovchi o`lka bo`lib qolaverdi. 1909 yil noyabrda «Hindiston kengashlari haqida qonun» qabul qilindi. Unga muvofiq joylardagi kengashlarning a`zolari soni oshirildi, aholining yarim foizi saylov huquqini oidi, xolos. Saylovlar diniy jamoaga qarab o`tkaziladigan bo`ldi. Bu biian ular o`rtasiga nifoq solindi. 1912 yilda mustamlaka ma`muriyati 12 soatli ish kunini joriy qildi, ilgari u 13-19 soat edi. Bu qonun yirik korxonalarni ko`zda tutgan bo`lib, amalda kichik korxonalari ko`p bo`lgan Hindiston ishchilariga hech bir naf bermadi. Ishchilar harakati o`sib bordi, mustaqillik masalasi nihoyatda o`lkir, ahvol esa tangligicha qoldi. Bundan cho`chigan mustamlaka ma`murlari hind xalqini chalg`itadigan (ovutadigan) tadbirlarni o`ylab topdilar, masalan, Bengaliya 3911 yilda birlashtirildK lord Kerzon poytaxtni Dchliga ko`chirdi, chunki Kalkutta ozodlik markazi edi. XX asr boshlarida Hindiston ana shunday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vaziyatlar girdobida o`z taraqqiyot yo`lidan ilgaritab borar edi. Milliy ozodlik harakatida muvaffaqiyatsizliklar, orqaga ketish ro`y berdi. Sarmoyadorlar, savdo, sanoat va moliyachilar har qanday sharoitdan o`z manfaatlari yo`lida foydalandilar. Hindiston MK, uning ilg`or qanoati shakllanishi ijtimoiy, milliy ozodlik harakatiga kalta ta`sir qildi. Shu yo`Harda Hindislonda mustamlakachilarga qarshi kurashda o`ziga xos kurash usullariga asos solingan edi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998. 2. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 2008. 3. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 4. Glazami dro`zey. Russkiye ob Indin. Sbornik. Sots. A.V.Zanadova i E.P.Proxorova. M.1957 Alaev l.B Sotsial`naya sruktura indiyskoy dyerevni: (Tyeriloriya) Uattar Pradesha XTX v.M.l 976 5. Antonova K.A Angliykoe zavoevanie Indii v XVIII veke. M. 1958. 6. Osipov A.M. Velikoe vostsanie v Indii. 1887-1859. M. 5957. 7. Pavlov V.I. Cotsial`no-ekonomicheskaya stmktura prom`ilennotsi Indii. Us. Predposilki genezisa kapilalizma konets XVIII scredina XIX v) M. 1973 8. Novaya itsoriya Indii. Otv.red. K.A.Antonova i dr. M. 1961 9. Vasilev A.S.Itsoriya Votsoka. V 2x t. M. 1998.t.2. 10. Novaya istoriya Indii M., Nauka, 1981 god. 11. Levnovskiy A.I. Osobennosti razvitiya kapitalizma v Indii. M., Nauka 1963. 12. Yangi tarix. T., «O`qituvchi», 1969 yil.

O'xshashlar

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston
XVIII-XX asr boshlarida Afg'oniston
XX asr boshlarida xalqaro munosabatlar
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya