XIII—XV асрларда Италия ва Папалик - Tarix - Referatlar

XIII—XV асрларда Италия ва Папалик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

211.5 KB

Ko'chirib olish

XIII — XV асрларда Италия ва Папалик Режа: 1. XIII — XV асрларда Италиянинг иқтисодий ва сиёсий тараққиёти. 2. Венеция республикасининг сиёсий тузуми. 3. Флоренциянинг сиёсий тузуми. 4. Чомпи қўзғолони. 5. Медичилар истибдоди. 6. Италия маданиятини равнақ топтиришда Флоренциянинг роли 7. Урта асрлардаги итальян деҳқонлари аҳволининг хусусиятлари. 8. XIV — XV асрларда папаликнинг орқага кетиши.

XIII — XV асрларда Италиянинг иқтисодий ва сиёсий тараққиёти. Кейинги ўрта аср давридаги Италия ғоят нотекис ривож-ланган бир мамлакат эди. Унинг энг ривожланган қисми шимо-лий районлар, яъни Л о м б а р д и я Q ,6 ласти ва Тоскания шаҳарлари эди. Бу ерда энг йирик савдо шаҳар-республи-калари — Генуя ва Венеция бор эди. Энг юксак саноат тарақ-қиёти даражасига эришган шаҳарлар орасида Милан ва Фло ренция ажралиб турарди. Италия маркази — Папа область ёки Папа давлати деб аталган ер — қолоқ бир район эди. Бу ерда ривожланган ҳунармандчилик ҳам, савдо-сотиқ ҳам йўқ эди. Маҳаллий аҳолининг бир қисми деҳқончилик билан кун кў-рарди, бир қисми зиёратчиларга ва Рим черковининг кўп сонли руҳонийларига хизмат қиларди. Италиянинг жануби — Иккала Сицилия короллиги — Штауфенлар ҳалокатидан ке йин француз феодаллари ҳукмронлиги остига ўтган эди. Уларга француз Қапетингларидан бири бўлган Карл Анжуйский (1268 йилдан) бошчилик қиларди. Маҳаллий аҳоли учун бу ҳол шу аҳолини эксплуатация қилишни янада кучайтириб юборган янги ажнабий феодалларнинг кўплаб оқиб келишини билдирар-ди. Очкўз «француз келгиндилари» ер мулкларни босиб олар ва турли йўллар__билан феодал рентасини оширардилар. Фран цуз феодаллари Шарқ мамлакатларига нисбатан тутган ўз сиё-сатлари натижасида Жанубий Италиянинг араб мамлакатлари билан олиб борган савдосига катта путур етказдилар, ҳолбуки илгари Штауфенлар бу мамлакатларни қўллаб- қувватлаган эди-лар. Босқинчи-француз феодалларига нафрат кўзи билан қара-ган сицилияликлар 1282 йилда қўзғолон кўтариб, оролдаги француз ҳарбий кучларини қириб ташладилар. Қўзғолон 1282 йил 31 март купи кечқурун Палермода бошланди. Бу қўзғолон «Сицилия оқшоми» номи билан тарихга кирган, чунки оқшом-да чалинган қўнғироқ қўзғолонни бошлаш учун сигнал бўлиб хизмат қилган эди. Апеннин ярим оролини ҳамон ўз қўлида сақлаб турган французларнинг жазо чораларидан қутулиб қолмоқ учун сицилиялик феодаллар Арагон ҳокимияти остига ўтдилар (1302 йилдан). 1445 йилда Арагон Неополь короллигини ҳам босиб

олишга муваффақ бўлди. Шундай қилиб, Италиянинг бутун жануби узок вақтгача ана шу ажнабий давлат составига киритилди. XIII — XV асрларда Италиянинг шимолий шаҳарлари энг кўп равнаққа эришдилар. Бу шимолий шаҳарлар ижтимоий ва сиё сий тузумининг ўзига хос хусусиятлари тўғрисийа қуйидаги иккита шаҳар: шаҳар-республика доирасидан айча ташқарига чиққан йирик савдогарлар денгиз давлати намунасини кўрсатг ан Венеция ва энг ривожланган саноат маркази, энг кескин син фий кураш майдони бўлган ва айни замонда янги итальян Ре - нессанс (Уйғониш) маданиятининг асосий маркази ҳисобланган Флоренция айниқса равшан тушунча беради. Венеция республикаси. «Адриатика маликаси» бўлган Вене ция XIII асрдаёқ улкан денгиз давлати бўлиб олган зди. XIV — XV асрларда унинг ерлари янада кенгайди. Италиядаги Адриа тика денгизи соҳиллардан ташқари, у Мореянинг (қадимги Пе-лопоннеснинг ўрта аср замонидаги иоми) жанубий қисмини, Эгей денгизидаги Эвбея оролини, Киклад оролларининг бир қис мини, шунингдек, Крит оролини ва XV аср охиридан бошлаб Кипр оролини эгаллаган эди. Венециянинг жуда катта савдо флоти бор эди. Унинг Урта денгизнинг шарқий ярмидаги савдоси XV асрга келиб деярли монопол характерга эга бўлди. Визан тия, Миср, Сурия, Эгей денгизи ороллари савдо-сотиқ масала-сида тамомила Венецияга қарам эдилар. Аммо Венеция кема-лари Ғарбий Европа—Испания, Португалия, Жанубий Франция, Англия ва Нидерландия гаванларига ҳам мунтазам қатнаб ту-рарди. Венециянинг ўзи 200 минг аҳолига эга бўлган улкан ша-ҳар бўлиб, бу аҳоли савдо-сотиқдан ташқари, саноат билан ҳам шуғулланарди. Венеция мовутлари ва ипак газламалари, Венеция ойнаси, қурол-яроғи, қаҳрабодан ишланган буюмлари (тасбеҳ, маржон ва ҳоказолар) бутун Европа бўйлаб тарқалар-ди ва Шарқ бозорларида кўплаб сотиларди. Яқин Шарқнинг Ғарбий Европа билан олиб борган савдосида асосий даллол бўлган Венеция Европада пул муомаласининг ривожланишига катта таъсир

кўрсатган эди. Венециянинг олтин дукатлари кўп-гина асрлар давомида Европада халқаро тамға бўлиб қолган эди. Венеция ўзининг энг хавфли рақобатчиси — Генуя билан узоқ вақтгача шиддатли кураш олиб борди. Урта денгизнинг ғар бий ярмида ҳукмронлик қилган Генуя савдо республикаси шу денгизнинг шарқий ярмига, Венециянинг «таъсир доираси»га ҳам ўтиб киришга интилар эди. Генуя Венецияга қарши Византияни қўллаб-қувватларди ва венецияликлар иштирокида- салибчилар томонидан барпо этилган Латин империясининг ўзини қула-тишга кўп ёрдам қилган эди." Қора денгиз соҳилида Генуянинг кўпдан-кўп мулклари бўлиб, Қримдаги Кафа, Балаклава ва Судак шаҳарлари унга қарар эди. Генуя Адриатика денгизига ҳам киришга уриниб кўрди. 1298 йилдаёқ генуяликлар Адриа тика денгизидаги Курцол ёнидаги денгиз жангида Венеция фло-тини яксон қилдилар. Шундан кейин ҳам кураш яна бутун бир асргача давом қилди, XIV аср ўрталарида генуяликлар Адриа тика денгизи соҳилида Венециядан унча узоқ бўлмаган жой-даги Кьожа портипи босиб олдилар. Аммо пироварди, Венеция нинг ҳар ҳолда қўли баланд келди. 1380 йилда Кьожа портига яқин жойда қатъий жанг бўлиб, Венеция флоти Генуя флотини тамомила янчиб ташлади. Illy вақтдан бошлаб генуяликларнинг Урта денгизнинг шарқий қисмидаги ҳукмронлиги барҳам топди. Венеция кемалари ҳатто Қора денгизга ҳам кирадиган бўл-дилар. Генуяликларнинг Қримдаги савдо колонияларидан сал нарироқда, Дон мансабида, XIV аср бошларида венециялик-ларнинг Тана факторияси (ҳозирги Азовга яқин жойда) таш-кил этилган эди. Апеннин ярим оролининг ўзида Венеция анча катта терри-торияни босиб олган эди. XV асрда Верона, Падуя, Брешия ва Равенна шаҳарлари Венецияга бўйсунардилар. Болқон ярим оролининг шимоли-ғарбий Далмация соҳилини ҳам Венеция назорат қилиб турарди. Венеция республикасининг сиёсий тузуми. Бутун ўрта аср давомида Венеция савдо-олигархия республикаси бўлиб қола-верди. Қудратли шаҳар патрициати (унда савдогарлар, банкир ва

дворянларнинг оилалари ўз манфаатлари жиҳатидан бир-бировлари билан чирмашиб кетишган эди) ўз ҳокимиятини қиз-ғанчиқлик билан қўриқлаб, бу ҳокимиятда ҳатто аҳоли ўрта та-бақаларининг қатнашишига ҳам йўл қўймас эдилар. Венеция бошқармасининг ғоят мураккаб системаси ана шу мақсадга хизмат қилиши лозим эди. Венеция республикасининг тепасида дож (латинча айнан «герцог» демакдир) турган бўлиб, у Ве нециянинг энг зодагон патрициат хонадонларига мансуб одам-лар орасидан умрбод сайлаб қўйилар эди. Дожнинг ҳукумати сенат эди, сенат эса кичик кенгаш ёки синьория томонидан расмийлаштириларди. Сеньория, ўз навбатида, республиканинг олий қонунчилик ва назорат қилиш органи ҳисобланган Катта кенгаш тарафидан сайланарди. 1297 йилда Катта кенгаш «ёпиб қўйилди». Катта кенгаш аъзоларини сайлаш ҳуқуқи маълум аристократик хонадонларга (жами бўлиб бир неча ўнлаб оилаларга)гина берилди. Бу хона-донларнинг ҳаммаси алоҳида «олтин китоб»га ёзиб қўйилган эди. Венецияда 1310 йилда катта фитна фош этилди, фитначи-лар олигархия режимини ағдариб ташлашни мақсад қилиб қўй-ган эдилар. Фитна бостирилди. Шундан кейин Венеция давлат тузуми янада тор доирадаги олигархия диктатураси хусусият-ларга эга бўлди. Олигархия ўз ҳукмронлигини сақлаб қолиш учун фавқулодда органлар барпо этди, бу органлар дўқ-пўписа қилиш, зимдан ўлдириш ва қийноқ-азобга солиш йўли билан ўша вақтдаги мавжуд сиёсий режимни демократлаштирмоқчи бўл ган одамла.рни қаттиқ жазоладилар. «Қирқлар кенгаши» ва «Унлар кенгаши» ана шундай органлар ҳисобланарди. Бу фав қулодда трибуналлар баъзан якка бир шахе ҳокимиятини ўрна- 4 тишга уринган зодагонларнинг вакилларини ҳам бурдалаб таш-ларди. Дожларнинг ўзлари ҳам ана шу даҳшатли органлар назорати остида ишлардилар. Давлат тўнтариши ясамоқчи бўлган дож Марино Фальерининг 1355 йилда бошини танасидан жудо қилдилар. Урта аср Венециясининг авахталари мудҳиш бир зиндон бўлиб, уларнинг томлари қўрғошин тахта билан ёпилар-ди. Ёзнинг жазирама офтобида қизиган бу «қўрғошин авахта-

$\ лар»да ётиш маҳбусларни бетўхтов қийнаш-азоблашдан бошқа нарса эмас. Венеция республикаси актив агрессив ташқи сиёсат юрги-зарди. Дастлаб Византия, кейин эса Генуя билан, ниҳоят, Тур-кия билан олиб борилган кураш Венеция ҳукуматидан жуда катта молиявий маблағни ҳарбий ва дипломатик воситаларни талаб қилди. XVI асрда ва ундан кейинги асрларда Урта ден-гиз савдосида ҳукмронлик вазиятни сақлаб қолиш, Венеция рес-$

публикасига янада қийинроқ бўлди. Чунки XVI асрда ва ундан кейинги асрларда Ғарбий Европада йирик марказлашган дав-латлар таркиб топиб, бу давлатларнинг бир қисми энди улкан мустамлакаларни қўлга киритган ва жаҳон бозоридаги савдога қатнаша бошлаган эди. Бундай шароитлар дипломатик Венеция республикаси учу'н катта аҳамиятга эга бўлди. Венециялик-лар Европада биринчи у ёки бошқа саройга тайинланган доимий элчилар (резидентлар) юбора бошладилар. Элчилар ўзлари яшаб турган мамлакатда нималар бўлаётганлигини Венецияга батаф-сил хабар қилиб туришлари лозим эди. Венеция элчиларининг бизнинг замонамизгача етиб келган архивлари- фақат Венеция-нинг ўзининг тарихи (унинг савдоси ва ташқи сиёсати тарихи) учун қимматли материал берибгина қолмайди, балки у Вене-циянинг дипломатик ёзишмаларида акс этган Европадаги бошқа мамлакатларнинг ташқи ва ички сиёсатини ўрганиш учун ҳам кенг маълумотлар беради. Флоренция. «Италия Афинаси» ҳисобланган Флоренция Арно дарёси соҳилларида жойлашган. V асрдагина юзага келган ва VII аср охиридан сал бурунроқ анчагина катта шаҳарга айлан-ган Венециядан фарқ қилиб, Флоренция антик даврдаёқ мавжуд эди. Бироқ у ўрта аср даврига келибгина йирик саноат маркази бўлиб қолди. Урта аср Флоренциясннинг асосий бойлиги 'мовут эди. XIII асрдаёқ Флоренцияда мовут тўқиб чиқариш учун унинг маҳаллий жуии кифоя қилмас эди. Жунни чет эллардан — Испа ния, Жанубий Италия, ҳатто Англия ва Шотландиядан ташиб келтириларди. XIV аср ўрталарида Флоренцияда юқори сифатли мовутдан бир йилда ўн минглаб тўп ишлаб чиқарадиган ма нуфактура типидаги йирик мовут ишхоналари сони 200 дан ортар эди. Флоренцияда мовут ишлаб чиқарадиган саноатдан ташқари, ипак газламалари тўқиш, мўйначилик, заргарлик ҳу-нарлари тараққий этган эди. Ниҳоят, Венеция ва Генуяга қара-ганда Флоренция кўпроқ савдо-судхўрлик ва банк операциялари маркази ҳисобланарди. Рим билан қўшничиликда яшаган фло-ренциялик банкирлар папа курияси билан эртароқ яқинлашди-лар. Папаларнинг ақлга сиғмайдиган даромадлари асосан

Флоренция банкларига келиб тушарди. Папалар фақат Италия-дагина эмас, балки бутун Европада ҳам ўзларининг черков да-ромадларини йиғишни кўпинча флоренциялик банкирларга топ-шириб қўйдилар. Италия шаҳар республикалари орасида Фло ренция биринчи бўлиб олтин танга зарб қила бошлаган эди (1252 йилдан). Флоренция флоринлари ўзининг салмоғига кўра халқаро савдода жуда кенг тарқалиб, Венеция дукатлари билан муваффақиятли рақобат олиб борди. Флоренциянинг ижтимоий-иқтисодий ва профессионал қиё-фаси унинг ўзига хос цех системасида акс этди. XIII ва XIV аср ларда Флоренцияда жами 21 цех бўлиб, улардан еттита катта цех бошқа мамлакатлардаги сингари ўрта аср ҳунармандлари-нинг оддий бирлашмаларидаи иборат бўлмай, балки таркиб то-паётган капиталистларнинг: саноатчилар, савдогарлар, банкир- ларнинг союзлари, қисман энг юқори ҳақ олувчи интеллигент касбли вакилларнинг корпорациялари эди. Флоренциянинг етти та катта цехи составига: мануфактурачилар — мовутсозлар, жун билан кўтара савдо қилувчи савдогарлар, ипакчилар, мўйначи- лар, банкирлар, дорихона врачлари ва юристлар (нотариуслар, адвокатлар ва ҳ. к) кирар эди. Савдогарлар ва саноатчилар, цех ташкилотларидан ташқари, Урта денгиз бўйидаги турли бозор-ларда асосан.товарни пуллаш муддаосида юрган корхона эгала-рининг айрим группаларини бирлаштирган яна кўпдан-кўп ком-панияларга эга эдилар. 1330 йилдаёқ Флоренция аҳолиси 90000 киши ҳисобланарди. Бу аҳолининг асосий қисмини кўпинча ўз уйида мануфактура-чиларга ишловчи мануфактура ишчилари ташкил қилар эди. Ишчилар бирор-бир цех ташкилотларига эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум этилган эдилар ва уларни ўз хўжайинлари — мануфакту-рачилар энг шафқатсиз эксплуатация қилардилар. Жун титувчи ишчиларнинг аҳволи айниқса оғир эди. Флоренциянинг сиёсий тузуми. XII — XIII асрлардаёқ Флорен-цияни кескин сиёсий кураш ич-ичидан кемира бошлади. Гибел-линлар дворянлар тўдасини ташкил қилардилар.

Гвельфлар йирик буржуа тўдасига кирардилар. 1250 йилда гвельфлар ги- беллинлар устидан тамомила ғалаба қозондилар. Шунинг 'нати-жасида дворянларнингбир қисми Флоренциядан ҳайдаб юборил-ди, бошқа қисми сиёсий жиҳатдан анча чеклаб қўйилди. «Адолат ўрнатиш» деган дабдабали ном остидаги 1293 йилги консти туция Флоренцияда йирик буржуазия ҳукмронлигини узил-кесил расмийлаштирди. Республиканинг олий органи — синьория — составига катта цехлар еттита (ҳар цёхдан биттадан) вакил сай- ладилар, кичик цехлар (гарчи улар 14 та бўлса ҳам) сеньорияга ҳаммаси бўлиб атиги икки вакил сайладилар. Синьория бош-лиғи—«адолат гонфалопьери (байроқдорн)» ҳисобланарди. Усиньория вакили ва айни замонда шаҳар лашакарининг қўмон-дони эди. Чомпи қўзғолони. XIV асрнинг иккинчи ярмида Флоренцияда айниқса танг вазият юз берди. Шаҳар катталар — грандлар-дво-рянлар билан бевосита ҳокимият тепасида турган савдогар-са-ноатчилар қатлами ўртасида ҳам ҳокимият учун кураш кескин-лашди. Гвельфлар тўдаси ичида грандларга ҳеч қанақа ён бермай, 1293 йилги конституцияга қаттиқ риоя қилишни талаб қилган пополам (халқ) ажралиб чиқди. Аммо катта ва кичик цехлар ўртасида, яъни йирик буржуазия билан майда буржуа ҳу-иармаид элементлар ўртасида ҳам кураш кескинлашди. Ниҳоят, мазлум на ҳуқуқсиз майда ҳунармандлар ва мануфактуралар-нинг ишчилари аҳолининг қуйи табақаси учун—«ориқ халқ» учун реформалар ўтказишни талаб қилдилар. Ана шу заминда 1378 йилиинг ёзида Флоренцияда чомпи қўзғолони остида маш-ҳур бўлгап жуда жўшқин воқеалар бўлиб ўтди. Бу қўзғолонда уч асосий босқнчпи кўриш мумкин. 1378 йил 18 и юн да Флоренцияда ҳукмрон синьорияга қарши катта халқ намойиши бўлди. Кичик цехларнинг вакиллари ва Флоренция мануфактураларининг ишчилари, жумладан, чомпи деган умумий ном остида машҳур бўлган, айниқса «семиз»ларии (бой гвельф буржуазиясини халқ

шундай деб атарди) ёмон кур ган жун титувчилар ва уйида ишловчи бошқа ишчилар бу халқ намойишида қатнашдилар. 18 июндаги чиқишлар катта цехларнинг кичик цехлар фой-дасига ён бериши билан тамом бўлди, кичик цехларнинг синьо-риядаги ҳукумати анча кенгайтирилди. Аммо чомпи ҳеч нима олмади. Шундан кейин, 1378 йилнинг 20 июлида, Флоренция халқ оммасининг янги чиқиши бўлди. Бу сафар чомпи ҳаракатда асосий роль ўйнади ва баъзи бир ён беришларга эришди. Ҳа-ракат қатнашчиларидан бирининг — ишчи Микель Ландо 1 ишти-рокида янги синьория ташкил этилди, Микель Ландо гонфалонь-ер, яъни синьориянинг раиси қилиб сайланди. Кейин маълум бўлишича, Ландо ҳаракатга хиёнат қилган. Лекин бошда ишчи лар Ландога ишониб, унга катта умидлар боғлаган эдилар. Янги ҳукумат бир қанча реформалар қилди. Жумладан, май да ҳунармандлар ва чомпиларнинг ўзлари учун учта янги цех (улар орасида жун титув цехи) вужудга келтирилди. Мол-мулк ва даромадларга прогрессив принципда солиқ солинадиган бўл ди, қарзларни тўлаш муддати чўзилди. Халқ энг ёмон кўрадиган кўпгина гвельф хонадонлари давлат мансабларини эгаллаш ҳу қуқидан маҳрум қилиндилар. 1378 йил июлида халқ қозонган ғалаба кейинчалик мустаҳ-камланмади. Иирик буржуазия ишчиларга иш бермай, ишлаб чиқаришни вақтинча қисқартиб қўйиб, уларни оч-яланғоч қол-дирди. Бойларнинг бу курган тадбирларига қарши курашга янги демократик синьория кучсизлик қилди. Синьориянинг бошлиғи Микель Ландонинг ўзи ҳийла-найранг ишлатиб, буржуазия би лан очиқдан-очиқ келишувчилик томонига ўтиб кетди. Ишчилар 1378 йил 31 августда янгидан бош кўтариб чиққанларида, Ландо очиқдан-очиқ буржуазия томонига ўтди ва у билан биргаликда қўзғолонни бостиришда иштирок қилди. Чомпиларнинг енгилиши натижасида уларпинг цехи тугатилди. Солиқ солиш ҳукмрон синфга фойдали эски формаларга кўчирилди, ҳокимият яна бур жуазия қўлига ўтди. XV асрнинг 30- йиллари ўрталаригача сиё сий ишларга раҳбарлик қилишни ўз қўлида сақлаб келган

Аль-биццининг бой гвельф хонадонлари хусусан катта қулайликларга эга бўлдилар, XVacprnmr 30- йиллари ўрталарига келиб гвельф хонадонлари Медичилар идора ишларидан сиқиб чиқарилди. Медичилар истибдоди. 1378 йил Флоренция буржуазияси учун беному нишон ўтмади. Флоренция буржуазиясининг республика-даги ҳокимияти бундан буен фавқулодда тадбирлар кўриш йўли билангина сақланиб қолиши мумкин эканлигини у ана шу пайтдан бошлаб тушунди. Альбиццилар энди ана шундай «қат тиқ қўллик» сиёсатини ўтказдилар. 1378 йилги воқеаларни ҳали эсидан чиқармаган халқ оммаси Альбицциларни жуда ёмон кў-рар эди. Аммо Флоренцияда бошқа бой оилаЛар ҳам бор эди. Бу оилаларнинг баъзилари эски гвельф патрициат уруғларига ман-суб бўлиб, улар анча кейинроқ бойиб кетган «янги кишилар» эдилар. Ана шундай йирик буржуазия оилаларидан бири, лекин келиб чиқиши жиҳатидан янги оилаларга мансуб Медичиларнинг банкирлик хонадони эди. Медичилар XIV асрнинг иккинчи ярми-да папа банкирлари сифатида майдонга чиқдилар. Аммо у маҳал-да Медичилар ҳали шаҳ-арнинг энг бой кишилари деб ҳисоблан-мас эдилар. Медичилар оиласининг вакили бўлмиш Сальвестро Медичи XIV асрнинг 70- йилларида «семизлар» билан курашда энг актив қатнашган ва чомпилар билан маълум даражада дўст-лик муносабатларини сақлай билган эди. Демагогии мақсадлар-1Ш кўзда тутган Медичи қўзғолончиларни тор-мор этган август воқеаларида қатнашмаган эди. Шунинг ўзи билан Медичилар халқ оммаси орасида маълум шуҳрат қозонган эдилар. Шунинг-дек, Альбиццилар ҳукмронлиги замонида ҳам Медичилар оппо-зициячилик ролини ўйнаган эдилар. Медичиларнинг тарафдор-лари Флоренциянинг қуйи халқ оммаси орасида Медичилар фой-дасига тарғибот юргиздилар. XV асрга келиб Медичилар тез бойидилар. Сальвестронинг невараси Козимо Медичи XV асрнинг 30- йилларида Флоренция нинг энг бой кишиси ҳисобланарди, шу сабабли Европадаги баъ-зи банкирларгина бойлик жиҳатдан Козимо Медичи билан тенг-лаша олардилар, холос. Альбиццилар

Флоренция билан рақо-батлашувчи қўшни Лукка шаҳари билан урушда ютқиздилар, бу фурсатдан фойдаланган Козимо Альбицциларни Флоренциядан ҳайдаб юборишга муваффақ бўлди. Козимо Медичи синьория-нинг аъзоси сифатида 30 йил давомида (1434—1464) Флоренция республикасига амалда бошчилик қилди. Унинг ҳеч қанақа ун-вони йўқ эди ва расман у Флоренция "республикасининг оддий граждани дёб юритиларди, лекин давлат миқёсида аҳамиятга эга бўлган бирорта чора-тадбир унинг розилигисиз қабул қилин-мас эди. Синьория кўпинча Козимо Медичининг шаҳар ташқари-сидаги вилласида (боғида) мажлис қиларди. Аслида буистибдод-нинг худди ўзгинаси бўлса ҳам лекин ҳали хаспўшланган форма- да эди. Демагогик мақсадларни кўзлаган Козимо камбағаллар тўлаб келган солиқни камайтирди, аммо бунинг ўрнига ўзининг рақобатчилари бўлмиш Флоренциядаги бошқа банкирларни шафқатсиз хонавайрон қилиш мақсадида, шунингдек, ўзининг сиёсий рақибларини ҳокимиятдан сиқиб чиқариш муддаосида Козимо молняпий сиёсатдан беандишалик билан фойдаланди. Медичи диктатураси Козимонинг невараси Лоренцо Ҳаша-матли даврида (1469—1492) очиқ, сурбетлик характерига эга бўлди. Унинг дабдабали князлик ҳаётидаги образига кенг ме-ценатлик келиб қўшилди. Угрек ва латин қўл ёз-маларини, антик ҳайкалтарошлик ёдгорликларини ва бошқаларни сотиб олар ва йиғарди. Медичининг ҳашаматли ва сахийлигини шеърларда ва прозада шунингдек, тасвирий санъатда кўкларга кўтариб мақ- таган кўпгина гуманистлар — ёзувчилар, шоирлар, рассомлар унинг нафақаси ҳисобига кун кўрардилар. Банк операцияларини кенг миқёсда олиб бс*рган Лоренцо бирор молиявий қийинчилик-ка тушиб қолган маҳалида, ҳеч қандай тап тортмай давлат ха-зинаси маблағларидан ҳам фойдаланарди. Айни замонда Медичи папалик билан тобора яқинлашиб, папалар сайловига бевосита аралашадиган бўлди. XVI аср бошларида Лоренцонинг ўғилла- ридан бири Лев X номи остида папа бўлиб олган эди.

Италия маданиятини равнақ топтиришда Флоренциянинг роли. Бир неча асрлар мобайнида Италиянинг асосий саноат, савдо ва банк марказларидан бири бўлган, ўзининг сиёсий тузумида мураккаб эволюцияни бошидан кечирган, ўзининг тез-тез юз бе-риб турадиган кескин ижтимоий низо-жанжаллари билан замон-дошларининг эътиборини ўзига жалб этган Флоренция, айни вақтда, XIII аср ва айниқса XIV — XV асрлар давомидаги Ита лиянинг йирик маданий марказй ҳам эди. Италиянинг шуҳратига шуҳрат қўшган ва кейинги ўрта аср Европасининг бошқа мамлакатларига ана шу ердан тарқалган буюк гуманистик ҳаракат худди шу ерда вужудга келган ва таркиб топган эди. Илк буюк гуманистлар Данте, Петрарка ва Боккаччо Флоренция респуб ликасининг гражданлар'и эди. Уйғониш даври санъати биринчи марта порлоқ натижаларга эришган жой Флоренция эди. Бу ҳақда « XIV — XV асрларда Италияда илк Уйғониш ва гума низм»— деган бобда батафсил гапирилади. Италиянинг бошқа шаҳарларидаги истибдоди. Медичи истиб-доди XV аср Италиясида якка-ю ягона эмас эди. Бундай давлат тўнтаришлари Шймолий Италиянинг бошқа шаҳарларида ҳам бўлиб ўтган эди. Бу ерда фарқ фақат шунда эдики, Шймолий Италия шаҳарларининг мустабидлари кўпроқ дворян оилаларидан чиққан одамлар бўларди. Миландаги Висконтлар, Феррардаги Эсте, Верондаги Скалигерлар ана шундай одамлардан эдилар. 1450 йили Миланда ҳокимиятни Франческо Сфорца бо-сиб олди, у ўз замонасининг кондотьери (яъни ёлланма қўшин-ларнинг бошлиғи) эди. Бу барча давлат тўнтаришларига сабаб, бойиган буржуазия билан мазлум шаҳар плебей оммаси ўртасида синфий кураш ғоят кескинлашган бир вазиятда шаҳар рес- публикалари сиёсий тузумининг кризисга учраши эди.

Урта асрлардаги итальян деҳқонлари аҳволининг хусусиятлари. Италия деҳқонларининг аҳволи Европанинг бошқа мамлакатлардаги деҳқонлар аҳволидан анча фарқ қилар эди. Ита лияда шаҳарлар ғоят илк даврда ривожланганлиги туфайли, бу ерда крепостной ҳуқуқ Франция, Англия ва Германиядаги сингари классик бир формада тараққий эта олмаган эди. Италияда деҳқонлар феодалларга шахсий қарам бўлмай, балки кўпроқ ер туфайли уларга муте эдилар. Деҳқон истаган пай- тида ердан воз кечиб, истиқомат қилиб турган жойини ташлаб кета оларди. Унинг ер учун тўлайдиган ҳақи одатда ёзиб қўйил-ган бўларди. Аммо бу, асосан Шимолий ва Урта Италияда шун-дай эди. Жанубий Италияда, норманнлар замонида, крепостной ҳуқуқ жуда-ривожланган ва даҳшатли эди. XIII асрда Штау- фенлар даврида Сицилиядаги баршчина йилига 140 ишчи кунига етган эди. Жанубий Италияда крепостной деҳқонлар билан бир қаторда қуллар ҳам эксплуатация қилинарди. Император Фридрих II ер-мулкларида қисман устахоналарда, асосан қиш-лоқ хўжалик ишларида фойдаланиладиган минглаб қуллар бўларди. Италияда деҳқонларни озод қилиш жараёни ҳам бир хилда бўлмади. Шимолда деҳқонларни озод қилиш XIII асрда шаҳар республикаларининг кўпчилигида содир бўлди. Шаҳарликлар-нинг- қўшни феодаллар билан кураши умуман деҳқонлар аҳволи-га яхши таъсир этди. Шаҳарлар феодалларни енгганларидан ке-йин, одатдагича деҳқонларни шахсий крепостной қарамликдан албатта озод қилинсин, деб декрет чиқардилар. Бир қанча ҳо-дисаларда ер учун тўланадиган ҳақларнинг ўзи ҳам қонуний тартибда камайтирилди. Деҳқонлар эркин майда ишлаб чиқарув-чиларга айланиб, ердан ворислик ҳуқуқларида фойдаланишни сақлаб қолдилар (ижара олинган ер учун тўланадиган ҳақ ол-диндан ёзиб қўйиларди). Аммо орадан сал вақт ўтмай, ернинг анчагина қисмини буржуазия сотиб олди. Деҳқонларга қарашли чек ерлар майдони жуда қисқарди. Нормалаштирилган

ижара билан бир қаторда, янгича ижара, яъни балаид (бозор) нарх-лардаги ижара ёки ҳосилнинг бир қисмедни тўлаш шарти билан ижара олиш (чорикорлик ижараси) авж олди. Бундай шароитда деҳқонларнинг катта бир қисми пролетарлашди. Шимолий ва Урта Италияда кичкина далалар, бир қисмига полиз экинлари экиладиган ва боғли участкалар деҳқон ер эгалигининг уступ-лик қилувчи типига айланди. Урта Италияда, Папа давлат тер-риториясида, озиқа маҳсулоти билан рента тўлаш деҳқонларни эксплуатация қилишнинг энг тарқалган формаси бўлиб келмоқ-да эди. Руҳоний синьорнинг ижарачи деҳқони ердан ундирган ҳосилининг ярмини унга тўларди; баъзан ҳосилнинг бу улуши бутуилай ёки қисман пулга чақиларди (коммутация). Жанубда деҳқонларни озод қилиш анча кечроқ — фақат ХШ аср охиридан эътиборан содир бўлди. Ундан кейинги асрларда, яъни XIV ва XV асрларда деҳқонлар бу ерда ҳам шахсан озод бўлдилар, лекин помешчик ерларининг ижарачилари бўлган бу озод деҳқонлар аҳволи Шимолий Италия деҳқонларининг ахво-лига қараганда анча оғир эди. Юқори даражадаги феодал пул рентаси ва ҳали тамомила йўқолмаган озиқа маҳсулотлари рен- таси сақланиб қолган баршчинанинг баъзи бир қисми билан, шунингдек, феодал давлати ундирган ва асосан келгинди ара-гон-испан феодалларини боқишга сарфланган юқори давлат солиқлари билан қўшилиб кетган эди. Аммо Италия шимолининг ҳамма жойида ҳам деҳқонлар XIII асрда озод бўлолмаган эдилар. Италия шимоли-ғарбининг фео дал князликларида (Савойя герцоглиги, Пьемонт герцоглиги, Монферат маркизати ва бошқалар'да) крепостной ҳуқуқ ҳали бекор қилинмаган эди. Шимолий Италия шаҳарларининг бир қисмида, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, деҳқонлар масаласида феодал сиёсатини ўтказиб келган феодал хонадонларининг ва-киллари ҳокимият тепасига мустабидлар сифатида келдилар. Дольчино қўзғолони. Ана шу заминда XIV аср бошларида Ита-лиянинг шимолида йирик деҳқонлар қўзғолони бўлиб, унга собиқ монах Дольчино

бошчилик қилди. Дольчино қўзғолони 1303 йили Парм областида бошланиб, то 1307 йилгача давом қилди. Доль чино ҳаракати ўрта аср замонидаги бир ереслик (даҳрийлик) ҳа-ракати билан боғланган эди, бу даҳрийлик ҳаракати мухлислари «Апостоллик ака-укалар» 1 деган ном билан юритиларди. Дольчи - но, хусусий мулк билан бойлик — дунёда ҳукмронлик қилувчи ёвузликнинг асосий сабабларидир, деб таълим берарди. Энг кам-бағал деҳқонларнинг патриархал-жамоатчилик кайфиятларини акс эттириб, Дольчино ер-мулкини умумлаштиришга чақирарди. У ер юзида минг йиллик «худойи таоло ҳукмронлиги» бошланиб, унда ижтимоий адолат тўла-тўкис ҳукмрон бўлади, деб каромат қиларди. Аммо Дольчино ҳам зўравонлик тадбирларини рад эт- масди. Ер юзида «худойи таоло ҳукмронлиги» ни Дольчино фикри. ча, мазлумларнинг ўзлари тайёрлашлари лозим эди. Дольчино тарафдорлари фақат Парм областидагина эмас, Шимолий Ита-лиянинг бошқа областларида ҳам бор эди. Деҳқонлар ҳаракати шу қадар кенг қулоч ёйдики, Авиньон папаси Климент V бу ҳа-ракатга қарши салиб юриши эълон қилди. Феодалларнинг қў-шинлари қўзғолончиларни тоққа суриб чиқариб, ўша ерда қириб ташладилар. Дольчинонинг ўзи оғир қийноқ-азоблардан сўнг қатл этилди. Ғарбий Европа тарихида Дольчино қўзғолони шу билан қи-зиқарлики, у кейинги ўрта аср давридаги буюк деҳқои қўзғолон-ларининг бутун бир сериясига йўл очиб бергандек бўлди: Фран-циядаги Жакерия, Англиядаги Уот Тайлер қўзғолони, Чехияда гусчи деҳқонларнинг урушлари, Венгрияда Куруцлар ҳаракати, ниҳоят, Германиядаги Буюк деҳқонлар уруши. XIV — XV асрларда папаликнинг орқага кетиши. Италия та рихида папалик кейинги ўрта аср даврида ҳам катта роль ўй- найверди. Аммо француз короллари тазъйиқи остида папалар Авиньонга кўчиб ўтганларидан кейин папаликнинг сиёсий обруси анча даражада путурдан кетди. Папаларнинг «Авиньондаги асирлиги» натижасида Рим оз бўлмаганда уларнинг (папалар нинг) қўлидан кетаёзган эди 2 . 1347 йилда

Римда республика ташкил топиб, гуманист Кола ди Риенцо деган одам унга бошчилик. қилди. Рим шаҳарликларининг асосий оммасига таянган Кола ди Риенцо маҳаллий баронларни тинчитиб, қолоқ феодал-кле-риал папа давлатини тартибга солган бир қанча молиявий-маъ-мурий реформалар ўтказди. Аммо Кола ди Риенцонинг Италияда Рим бошчилигида эркин шаҳарлар федерациясини барпо қилиш ҳақидаги орзу-умидлари натижасиз бўлиб чиқди. Рим баронларв билан янгидан бошланиб кетган курашда Кола ди Риенцо ожиз-бўлиб чиқди. Римдан сиқиб чиқарилган Кола ди Риенцо Гер- манияга қочди ва император ёрдамида Италиянинг эркинлигшш қайта тикламоқчи бўлди. Аммо уни аччиқ қисмат кутарди. Им ператор Карл IV Кола ди Риенцога ёрдам кўрсатишгина эмас, балки уни ҳатто қамоққа олди ва папага тутиб берди. Папанинг ишончини қозонган Риенцонинг айби кечилди. Фақат бугина эмас, Авиньон курияси уни ҳатто Рим ноиблигига ҳам тайин қил ди. Бироқ унинг Римда иккинчи марта пайдо бўлиши жуда ҳам қулай бўлиб чиқмади. Солиқ сиёсати заминида шаҳарликлар билан Риенцо ўртасида чиққан можаро ҳалокатга олиб келди. 1354 йилда Риенцо янги қўзғолон маҳалида ўлдирилди. Кола ди Риенцонинг Римни ва Рим областини озод қилиш йўлидаги уриниши муваффақиятсиз бўлиб чиққан бўлса-да, ле-кин папалар резиденцияси борди-ю бундан кейин ҳам Авиньонда қоладиган бўлса, улар «абадий шаҳар» ни қўлдан бой беришла-рига очиқ-ойдин ишондилар. Еттинчи Авиньон папаси Григорий XI 1377 йили Римга кўчиб келди ва тез орада (1378 й.) шу ерда вафот этди. Янги папа сайлаш маҳалида кординалларнинг фикр-лари бўлинди. Италия кординаллари италиялик Урбан VI ни папа қилиб сайладилар. Унга қарама-қарши ўлароқ, француз, кординаллари француз Климент VII ни папа қилиб сайладилар.. Шу тариқа католик черковининг бирлиги бузилди. Бир вақтда папалар иккита бўлди — бири Римда, иккинчиси Авиньонда эди„ улар бир-бировларини ўзаро қарғаганлари қарғаган эди. Евро-панинг бир хил мамлакатлари бир папани, 'бошқалари иккинчи папани тан олган эдилар. Урбан VI билан Климент VII

вафот этгаиларидан кейин, уларнинг ворислари ҳам худди шу^зайилда сайландилар. Католик черковининг ажралиши доимий ажра-лишга айлаииб қолиш хавфини туғдирар эди. XV асрдаги католик соборлари. Черков бирлигини қайтз тиклаш учун 1409 йили Пиза шаҳарида катта черков собори ча-қирилди. Авиньон папаси ҳам, Рим папаси ҳам ўз ҳокимиятла-ридан ихтиёрий равишда воз кечишдан бош тортпанликлари са-бабли Александр V ни янги папа қилиб сайланди, лекин у тез орада вафот қилди. Шундан кейин унинг ўрнига Иоанн XXIII сайланди. Аммо бу папанинг ҳали унчалик обруси йўқ эди. Ҳа-қиқатан черковдаги ажралиш кучаяверди. Икки папа ўрнига эн-ди учта папа бўлди. Пиза собори, шундай қилиб, папаларнинг ажралиш проблемасини ҳал қилмади. Шундан кейинги, 1414— 1418 йилларда мажлис ўтказган Констанц собори ниҳоят, католик черковидаги ажралишни тугатишга муваффақ бўлди. Собор, черков бирлиги ҳақидаги ақидани бузганликлари учун рақиб-лашиб юрувчи учала папани ўринларидан ағдариб ташлади, деб эълон қилди. Мартин V (1417—1431) папа қилиб сайланди. Шун дан кейингина Рим папаларнинг яна доимий резиденцияси бўлиб қолди ва «Буюк ажралиш» га ниҳоят барҳам берилди. Папаларнинг Авиньонда бўлиши ва ундан кейинги черковда ги ажралиш фақат Италиядагина эмас, балки бутун Ғарбий Ев-ропада ҳам папаликнинг обрўсини тушириб юборди. Миллий давлатларнинг ўсиши папалар олдида янгидан-янги қийинчи-ликлар туғдирди. Бирор йирик марказлашган давлат (Франция, Англия, Испания сингари) кучайган сари, бу давлатларнинг ко- роллари папалар назоратидан ва аввало, уларнинг пул тама қилишларидан озод бўлиб, ўзларининг черковларига миллий мустақиллик беришга интилардилар. Короллар ўз мамлакатларида епископлартайинлаш ҳуқуқини ўз қўлларига олишга интилдилар; сўнгра улар папа курияси фойдасига тўлаиадиган тўловларни ҳар қанақа йўллар билан чеклаб қўйдилар. Папа ҳокимиятни чеклашга ва маҳаллий ка толик черковларига кўпроқ автономия бериш

тенденцияси XV асрда Базель шаҳарида бўлиб ўтган учинчи йирик черков собо-рида айниқса очиқ-ойдин намоён бўлди. Базель собори 16 йил давомида (1431 — 1447) мажлис қилди. Усобор пападан юқори туради ва собор папани суд қилиши ва уни ўрнидан тушириши мумкин, деган расмий қарорни ўтказишга уринди. Папа Евге ний IV (1431—1447) бошчилигидаги папалик «еретиклар» собо ри билан қатъий кураш олиб борди. Собор тарқатилган деб эълон қилинди. Аммо собор аъзолари папага бўйсунишни иста-май, Евгений IV ўрнига Феликс V ни янги папа қилиб сайла дилар. Янги ажралиш черковларни. хавфга солиб қўйди. Аммо мил лий давлатнинг ўзлари орасидаги рақибликдан фойдаланган па палар бу хавф- хатардан қутулиб қолдилар. Папа француз ко-ролига, герман императорига, унинг Габсбурглардан мерос қол-ган ерларида ва бошқаларда епископлар тайинлаш масаласида ён бериб, шунинг ўзи билан папа Базель соборида тантана қил-ган миллий оппозицияни заифлаштирди. Собор состави камайиб, кейин ўз аҳамиятини йўқотди. 1438—1439 йилларда папа Фер-рарда бошқа собор чақирди, кейин тез орада бу соборни Флорен-цияга кўчирди. Туркларнинг Византияга хавф сола бошлаши му-носабати билан папа ана шу соборда Шарқий (проваслав) чер-кови билан уния тузиш масаласини қўйди. Грек аҳолисининг кўпчилик оммаси папанинг бошлиқ бўлишини тан олишдан -бош тортганлигидан Флоренция унияси Шарқда реал бир аҳамият касб этмасди. Москвада ҳам бу уния тан олинмади. Рус про васлав черковининг вакили сифатида Флоренция соборида қат-нашган митрополит Исидор (келиб чиқиши грек) Москвага қай-тиб келганидан кейин улуғ князь томонидан қамоққа олинди ва черков ишларини бошқаришдан четлатилди. Бироқ уния тузит масаласи папалар учун ўз ролини ўйнади, чунки бу билан улар Базель соборида кўтарилган реформация масалаларидан ка-толиклар Европасининг эътиборини четга тортмоқчи бўлган эдилар. XV асрнинг биринчи ярмида католик черкови бағрида юзага келган собор ҳаракати Европадаги бундан кейинғи реформация ҳаракатининг муқаддимаси эди, гусчилар ҳаракати эса унинг дастлабки босқичи бўлди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

XII—XIII асрларда Германия, Италия ва Папалик Штауфенлар империяси

X-XI Асрларда Германия, Италия ва Папалик

XIII-XV асрларда Византия. Константинополнинг қулаши

X—XI Асрларда Германия, Италия ва папалик X—XI асрларда Германияда феодал муносабатларининг ривожланиши

ХVI-ХVII асрларда Италия