XIII ( 13 ) asrda mamlakatimiz xalqlarining mustaqillik uchun kurashi Chingizxon imperiyasining tashkil topishi - Tarix - Referatlar

XIII ( 13 ) asrda mamlakatimiz xalqlarining mustaqillik uchun kurashi Chingizxon imperiyasining tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

XIII asrda mamlakatimiz xalqlarining mustaqillik uchun kurashi Chingizxon imperiyasining tashkil topishi XII asrning oxirlariga qadar Mug`ilistonda kupgina kuchnachi qablalar yashar edi, ular orasida tatar deb atalgan kuchli bir qabila ajaralib turar edi, XII asrda Yevropada barcha mug`ullarni tatarlar deb atay boshladilar. Urug` va qabilalar tepasida turuvchi nuyonlar (beklar) chorva mollar podasiga ega edilar, yaylovlar va buloqlarni boshqarar edilar; nuyonlar navkarlar drujinasiga tayangan xolda kuchmanchi chorvadorlar ommasi-qora chuvlarni, «qora xalqni» ekspluatatsiya qilishardi. Ayrim qabilalar kuchli xonlar xokimiyatiga birlashgan edilar. 1206 yilda Opon daryosi yoqasida bulgan mug`il zodagonlari quriltoyida (yig`ilishida) qabila uyushmalaridan birining boshlig`i (xon) Temuchin Chingizxon nomi bilan umummug`ul xoni deb e`lon qilindi. shu tariqa ilk feodal davlati vujudga keldi. Chingizxon davlatining butun axolisi «tumanlarga» (10000) mingliklar, yuzliklar va unliklarga bulinib, ularga qabila zodagonlari orasidan chiqqan yirik feodallar boshchilik qilishardi. Mug`ullar uyg`ur alfavitini qabul qilishdi. Mug`ul davlati kuchmanchi zodagonlar xokimiyati mustaxkamlashga yordam berdi. Shu bilan bir qatorda Chingizxon va Mug`ul feodallari qushni xalqlarni talash va asoratga solish maqsadida aktiv bosqinchilik faoliyatini avj oldirib yubordilar. Yuosqinchilarni eng muxim savdo yullari xam jalb qilar edi, bu yullarga ega bulish katta daromad keltirishi mumkin edi. Mug`ul zodagonlari Chingizxon orqali yirik sarkarda va tashkilotchini maydonga chiqardilar. Mug`ul istilochilari shuning uchun xam muvaffaqiyatga erishdilarki, luraning kuchlari birlashgan edi, xolbuki Mug`ulistonni qurshab turgan xalqlarning bir qismi xali uz davlat tuzumiga ega emas edi, boshqa xalqlarda esa feodal tarqoqlik xukm surgan sharoitda xalqning qarshiligini uyushtiradigan kishi yuq edi.

Mug`ul davlati tez orada Sibir qabilalari va xalqlarini uziga buysundirib, ularga soliq soldi. 1211 yilda Chingizxon Shimoliy Xitoyni istilo qilishga kirishdi, bu istilo faqat 1234 yilda tugallandi. Xitoyga qilingan yurishlar istilochilarga Xitoy xarbiy texnikasi bilan tanish va undan kup narsalarni uzlashtirib olish, tayyor qurol-yaroq, qamal qiluvchi mashinalar va shu kabilarni olish imkonini berdi. Xitoyga qilingan dastlabki xujumlardan keyin mug`ul bosqinchilari Urta Osiyo, Eron va Zakavkazyega bostirib kirdilar, sungra esa Rusga xujum qildilar. Bu xarakatda Mug`iliston kuchmanchi axolisining kup qismi yangidan-yangi boy yaylovlarni qulga kiritdi, shu bilan birga ilgari bu yerlarda kuchmanchilik qilib yurgan chorvadorlarni qirib tashladi, xaydab yubordi yoki ular bilan qushilib ketdi. 1219 yilda Chingizxon Yettisuvni tor-mor qilib, xasis, qurqoq va iste`dodsiz xukmron bulgan xorazmshox Muxammadning davlati territoriyasiga bostirib kirdi. Shox yirik feodallarga ishonmas va xalqni qurollantirishdan qurqar edi. Muxammad Chingizxonga davlat chegaralarida jang qilishga imkon bermasdan, uz askarlarini shaxarlarda tupladi va axolini ximoyasiz qoldirdi. Keyinchalik, odatda faqat xalqning uzigina dushmanga qaxramonlarcha qarshilik kursatdi, maxalliy feodallar va savdogarlar sotqinlik yuli bilan shoxdan qutilish uchun, uz xayotlari va boyliklarini saqlab qolish maqsadida bosqinchilar bilan til biriktirdilar. Chingizxon Buxoroga kirib kelganda ruxoniylar va maxalliy zodagonlar shaxar darvozasini dushmanga ochib berdilar. Shunday bulsa xam bir necha yuz axoli qal`aga bekinib oldi va xammalarini qirib tashlamagunlariga qadar qarshilik kursatdilar. Buxoro ut ichida qoldi, kuplab kishilar qul qilindi. Shunday axvol Samarqandda xam yuz berdi. Xunarmandlardan 30 mingga yaqin kishini istilochilar Samarqanddan olib ketib ularni qullarga aylantirdilar. Chegaradagi Utror shaxrining axolisi besh oy mobaynida dushmanga qattiq qarshilik kursatdi. Shox tomonidan tashlab ketilgan Urganch axolisi xam uz shaxrini astoyidil ximoya qildi. Xujandda maxalliy-xarbiy boshliq Temur Malik shaxarni mardona mudofaa qildi. Muxammadshox qochib ketishni afzal kurdi. Kaspiy dengizidagi orollardan biriga yashirinib, u yerda kup utmay vafot etdi. (1220 yil). Uning ug`li Jaloliddin shox buldi. U xam xalqqa ishonmas va

bosqinchilarga qarshi kurashish urniga Zakavkazyega bosqinchilik maqsadida xujum qilish bilan shug`ullandi. Zodagonlar va savdogarlar tashlab ketgan Marv shaxrining axolisi turkman Buk nomli kishi boshchiligida uzoq vaqt mudofaada turdilar. Ruxoniylar shaxar axolisiga xiyonat qildilar, axoli quzg`olon kutardi. Shundan keyin Marv va butun maxalliy irrigatsiya inshootlari xarob qilindi. Tez orada shaxar va uning voxasi xuvillab qoldi. 1219-1221 yillar mobaynida Chingizxon Urta Osiyoni bosib oldi. 1220 yilning kuzida bosqinchilar Jaba va Subutoy degan sarkardalar boshchiligida Eronni tor-mor keltirib, Ozarbayjonga bostirib kirdilar. Naxichevan va boshqa bir qator shaxarlar vayron qilindi, ularning axolisi esa qirib tashlandi. Faqat xalq ommasi, masalan, Ganja shaxrining (xozirgi Qirovobod) axolisi qarshilik kursatdi. Gruziyada podsho Georgiy IV Lasha askarlari ustidan g`alaba qozongan Jaba va Subutoy Shirvonshoxlar poytaxti SHenaxaga xujum qildilar. Uning axolisi qat`iyat bilan ximoyada turdi, biroq bosqinchilar shaxarni egallagach, uni talontaroj qildilar va axolining kupchiligini qirib tashladilar. Jaba va Subutoy Darband orqali shimoliy Kavkazga chiqdilar, u yerda qipchoqlar va alanlarga zarba berdilar. Bosqinchilar qipchoqlarni quvib borib, Qrimga kirib keldilar va Sudoq qal`asiga yetib bordilar. Qipchoqlarning xoni Kutan rus knyazlariga yordam surab murojaat qildi. Kiyev, Chernigov, Smolensk, Galich, Volin va boshqa ayrim knyazlar qipchoqlar bilan birgalikda bosqinchilarga qarshi kurashdilar. Ittifoqchilar ummumiy umumiy qumondonlikka ega emas edilar, knyazlar urtasidagi yuxtiloflar yurish vaqtida xam tuxtamadi. Shunga qaramasdan dushman bilan dastlabki uchrashuv muvaffaqiyatli utdi. 1223 yil 31 mayda Kalka daryosi soxilida qonli jang boshlandi. Bu jangda xamma knyazlar qatnashdi deb bulmaydi. Galich, Volin va boshqa knyazlar polklarining jangchilari qaxramonona jang qildilar. Biroq qipchoqlar rus polklarini siqib quyib, kutilmaganda qocha boshladilar. Mug`ul qushinlari xujumga utib, ruslarni tor-mor keltirdi. Olti knyaz uldirildi. Galich va Volin knyazlari qochib qutildilar. Shundan keyin dushman jangda qatnashmagan knyazlar lagerini urab oldi. qamal uch kun davom etdi, sungra knyazlar, taslim bulishga rozilik

bildirdilar, chunki mug`ullar ularning qushinini quyib yuborishga va`da bergan edilar. dushman uz va`dasini qasddan buzib rus qushinini qirib tashladi. Rus Qalkaga mag`lubiyatga uchradi, uz tarqoqligi azobini tortdi. Biroq dushmanlar xam xolsizlanib qolgan edilar. ular Kiyevga yurish uchun jur`at qilolmay Sharq tomonga ketib qoldilar. 1235 yildan boshlab Chingizxonning ulimidan keyin (1227) bosqinchilar Shimoliy Ozarboyxon, Gruziya va Armanistonni zabt etishga kirishdilar. Qattiq mudafaadan keyin Ganja shaxri olindi va talontaroj qilindi: shaxar bir necha yil xuvillab qoldi. Zakavkazye shaxarlarini olish uchun ichtilochilarga turt yil kifoya qildi. 1235 yilda yangi imperiyaning poytaxti Qoraqumda quriltoy Yevropani zabt etish uchun G`arbga yurish boshlashga qaror qildi. Bosqinchilar armiyasiga Chingizxonning nevarasi-Botuzon boshchilik qildi; tajribali sarkardalar Subutoy bilan Buranday u bilan birga edilar. 1238 yilning fevraliga bosqinchilarning asosiy kuchlari Vladimirga xujum qildi. Botuxon bu yerda qamal qiluvchi mashinalarni qulladi, shaxarni shturm qilish uchun inshoatlar qurildi. Bosqinchilar Vladimir devorlarini buzib, shaxarga bostirib kirdilar va uni egalladilar. Shaxarga ut quyildi, axolining kupchiligini dushman qirib tashladi, kup kishilarni asir oldi. Dushmanning ayrim otryadlari boshqa kupgina shaxarlarni, qishloq va slobodalarni (Rostov, Suzdal va x.zo) bosib oldi va vayrona qildi, axolini qirib tashladi, knyaz Yuriyga qushin tuplash imkonini bermadi. Istilochilarning Rusga 1237-1238 yillarda qilgan dastlabki yurishi ana shunday tugadi. Rusning anchagina qismi tor-mor keltirilgan bulsa xam, u xali batamom buysundirilmagan edi. G`ayratli Yaroslav Vsevolodovich Vladimirda buyuk knyaz buldi (1230-1246). U uz faoliyatini Vladimir yeri doirasi bilan cheklab quymadi, balki butun Rusning manfaatlarini nazarda tutdi. Mamlakatda qishloq xujaligi va shaxarlar qayta tiklandi. Yaroslav Smolensk ostonasidan litvalik bosqinchilarni xaydab chiqardi; knyazning kursatmasiga kura uning ug`li Aleksandr Novgorod

yerida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi, Ordenga va litvaliklarga qarshi kurashga tayyorgarlik kurdi. 1239 yilda Botuxon Rusga yana yurish boshladi. U Pereyaslav Yujniy, Chernigov, Gluxovga xujum qildi; uning tudalari Mordva va Murom yerlariga bostirib kirib, Klyazma daryosiga yetib keldi. Bu yurishda buysundirilgan xalqlarning qushinlari xam ishtirok etishi lozim edi. Botuxon shunday qilishga majbur bulgan edi, chunki Rusga qilingan yurishlar vaqtida kup talofat kurgan edi. Kiyevliklar Volodya Dmitr boshchiligida uz shaxarini qaxramonona ximoya qildilar. Biroq kechqurunga borib, dushman shaxarga yopirilib kirdi. Tunda kiyevliklar yangi devorlar qurdilar shundan keyin «buyuk jang» qayta boshlandi. 1240 yil 6 dekabrda Kiyev qulga kiritildi va tor-mor qilindi. uning ximoyachilari va kupgina axolisi qirib tashlandi, minglab kiyevliklar asir olinib, qul qilindi. Botuxon yarador bulgan Dmitrini jasurligi uchun uldirishga ruxsat bermadi. Kiyev olingach, bosqinchilarning G`arbiy Yevropaga yurishi yuoshlandi. Ularning Karpatgacha bulgan butun yuli janglar bilan utdi. Ayrim rus shaxarlarini qulga kirita olmadilar. Bu gal xam Rusning kurashi mug`ul-tatar istilochilarining kuchlarini jiddiy zaiflashtirishga yordam berdi va shu yul bilan G`arbiy Yevropani mudofaa qilishni ancha osonlashtirdi. 1241 yilning baxorida mug`ul-tatar qushinlarning bir qismi Polshaga bostirib kirdi, Lyublin va Sandormirni egalladi, xamda tor-mor keltirdi. Krakov axolsi shaxarni mardona mudofaa qildi, lekin shaxar quldan ketdi va butunlay bum-bush bulib qoldi. Botuxonning xujumi munosbati bilan G`arbiy Yevropa mamlakatlarida- Fransiya, Angliya va boshqa mamlakatlarda sarosima boshlandi, xujalik xayoti izdan chiqdi. Biroq 1242 yilning yozida Botuxon yurishni tuxtatdi. Uning qushini Rusda tuxtab qolmasdan Quyi Volga buyiga tomon qaytishga shoshildi. G`arbiy Yevropa Botuxon tudalarining tor-mor keltirishidan omon qoldi. Bunga sabab avvalo shuki, Rusning turt yil mabaynida kursatgan qarshiligi bosqinchilarning kuchlarini zaiflashtirdi va G`arbiy Yevropani buysundirish tug`richidagi rejalarini

barbod qildi. Bunda Polsha, Vengriya, Chexiya, Germaniya, Xorvatiya va boshqa mamlakatlar xam muxim axamiyatga ega buldi. MAMLAKAT TERRITORIYASIDAGI FEODAL TARQOQLIK. XI asrning oxirlari-XII asrning boshlaridan e`tiboran feodal munosabatlar qaror topishi bilan Rusning barcha yerlaridan rivojlangan feodalizm davri boshlandi. Bu davrda qishloq xujaligi va sanoatda ishlab chiqaruvchi kuchlar yuksaldi, yangi markazlar paydo buldi, feodal ekspluatatsiya kuchaydi va sinfiy kurash keskin tus oldi, siyosiy tarqoqlik qaror topdi, qadimgi rus xalqi ichki jixatidan mustaxkamlandi va feodal madaniyat gullab yashandi. Shu bilan bir qatorda mamlakatning siyosiy xayotida markazlashtirish tendensiyasi xam namoyon buldi. Biroq bu taraqqiyot jarayoni mug`ul-tatar istilochilarining xujum qilishi natijasida XIII asrning urtalaida buzildi. Bu vaqtda xalq yangi yerlarning anchagina qismini-Volga bilan Oka urtasidagi, Shimoliy Dvina daryosi xavzasidagi xamda boshqa yerlarni uzlashtirdi va joylashib oldi. Yangi ekinlar, faqat dala ekinlari emas, balki poliz ekinlari va mevalar xam paydo buldi. Ana shunday sharoitda ishlab chiqarish vositalarining, avvalo yerlarning feodal mulkiga xam rivojlanib bordi, albatta. XII-XIII asrlar-yirik feodal yer egaligining gurkirab usish davri, ilgari erkin bulgan jamoachi dexqonlarning yanada talanishi va ezilishi davridir. Mamlakatning turli qismlarida yirik yer egalari bulgan knyazlar, buyuk Kiyev knyazlariga qaraganda ancha boyroq knyazlar (cherkovlik, vladimir-suzdallik va x.zo) paydo buldi. Knyazlar bilan bir qatorda boyarlar xam jamoa yerlarini bosib ola boshladilar. Oqsuyak feodallarining yerlarini va yer xissalarini sotib olish yuli bilan va dexqonlarning yerlarini olish xisobiga cherkov xamda monastir yer egaligi xamda rivojlanib bordi. Knyazla kupincha faqat qishloqlarga emas, shu bilan birga shaxarlarga xam egalik qilishardi. Bularning xammasi yirik feodallarning votchina mulklari xisoblanardi. Mamlakatda monastirlar kupayib bordi. Feodal xujalik uzining natural xarakterini saqlab qoldi. Feodallarning yerlari xaqiqatda dexqonlar

tasarufida edi, yirik yer egaligi dexonlarning mayda xujaligi bilan qushilib ketgan edi. Feodallar eng yaxshi qurol, bezak buyumlari-gazlama, vino va x.zolar sotib olish uchun uzlari olgan ulponning bir qismini shaxarlarda sota boshladilar. Kuproq maxsulot olish uchun feodallar ulpon olishni kupaytira boshladilar, feodal ekspluatatsiya kuchayib bordi. shu bilan birga feodal yer egaligining usishi tufayli erkin dexqonlar soni ancha kamaydi. Palovnik-dexqonlar paydo buldi. XII-XIII asrlarda Ruslar xunarmandchilik ravnaq topdi. Texnika takomillashib bordi. Kulolchilik va quyish xunarlari takomillashdi. Bu vaqtga kelib 60 dan ortiq xunarmandchilik ixtisoslari bor edi. Qishloq xunarmandlari buyurtma bilan bajargan buyumlarning bir qismi sotilar edi. Shaxarlardagi xunarmandchilik xam katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Rus xunarmandlari ayrim buyumlar tayyorlash texnikasi va ularning sifati jixatidan usha vaqtdagi G`arbiy Yevropalik ustalaridan ilgarilab ketdilar. . Bir qator yirik shaxarlarda, chunonchi Kiyev, Novgorod, Smolenskda bozor uchun ishlaydigan ustalar kup eddi, ularning ayrim buyumlari ba`zan bir necha yuz kilometr narida va xatto chet elda (Polsha, Chexiya, Shvetsiya, Bolgariyada) xam sotilardi. Ichki savdoda tuz, g`alla va dengiz ortidan keltirilgan ayrim tovarlar bilan savdo qiladigan savdogarlar xam qatnashardilar. XII-XIII asrlardagi bunday sharoitda shaxarlar soni uch barobar ortib, ularni endi soni 300 ga yaqin edi. Ular orasida yangi shaxarlar soni uch barobar ortib, bunday shaxarlar mamlakatning ayniqsa shimoli-sharqida (Moskva, Zvenigorod, Klyazmadagi Vladimir va b.) va janubiy-g`arbda (Galich, Xolm va bosh.) tez usib bordi. Bunday sharoitda mamlakatning siyosiy xayotida shaxarlardagi savdo-sotiq axolisining axamiyati ortib borishi lozim edi. Shaxarlardagi savdo- xunarmandchilik ishining yuqori tabaqalari yirik feodallarga yaqin turishar edi. XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab ayrim shaxarlar va yerlar shu qadar kuchayib ketdiki, Kiyev uning buyuk knyazi va kiyevlik feodallar ularni boshqara olmay qoldilar. Joylardagi yirik feodallar uz knyazlari atrofiga birlashib, uzlarining

xokimiyat apparatlarini tuza boshladilar, ular endi dexqonlar ustidan xukmronlik qilish uchun yetarli kuch xamda vositalarga ega edilar. Feodallar XI-XII asrlar sharoitida mamlakatning siyosiy jixatidan bulinib ketishi uz sinfiy xukmronliklarini mustaxkmlash yuli deb bildilar. XI asrning ikkinchi yarmida Rusda bulinishga utish davrida Rusning siyosiy birligini saqlab qolishining shunday formasi, chunonchi knyazlar se`zdlari kuzga tashlandiki, bunda se`zdlarda boyarlar xam qatnashar edilar. XI asrning oxirlari-XII asrning boshlaridan e`tiboran garchi Kiyev otagagina mamlakatning poytaxti bulsa xam, buyuk Kiyev knyazi juda kamdan-kam esga olinar edi. Xaqaqiy davlat xokimiyati joylardagi feodallar quliga utgan edi. XII asrdan boshlab Rusning shaxar va qishloqlarida sinfiy antifeodal kurash keskin tus oldi. Dexqonlarning uz egalaridan qochib ketishlari feodallarga qarshi sinfiy kurashning ancha katta formasi bulib qoldi. Qochib ketishdan tashqari dexqonlar kurashning «taba» qaroqchilik qilish va ut quyish kabi formalari tarqalgan edi. 1113 yilda Kiyevda bulib utgan quzg`alon sinfiy kurashning ancha katta namoyon bulishi edi. shu vaqtga kelib, sudxurlik bksak taraqqiyotga erishdi. Boylar shaxar va qishloqlardagi oddiy kishilarni tutqun qilardilar. Kiyevda xukmronlik qilgan ochkuz va xasis Svyatopolk Izyaslavich sudxurlarga xomiylik qilar va uzi xam sudxurlik bilan shug`ullanar edi, ta`magarlik, tuz va g`alla bilan chayqovchilik qilar edi. Zakuplar qarzlarni qaytarish uchun mablag` topish maqsadida Kiyevga ketib qolishardi, lekin xujayinlar ularni buning uchun qulga aylantirishardi. 1113 yil 17 aprelda Svyatopolk vafot etdi. Uning ulimi quzg`alon uchun signal buldi. Quzg`alon kutargan kiyevliklar mingchilar, yuzchilar va sudxurlarning xonadonlari va uylarini fayron qildilar. Qurqib qolgan kiyevlik zodagonlar taniqli Pereyaslav knyazi Vladimir Vsevolodovich Monamaxga murojat qildilar, uni «otalar va bobolar» taxtiga taklif qildilar. Monomax javob berishda shoshilmadi, quzg`alon esa boyarlar va monostirlarga xavf soldi, tobora daxshatliroq tus oldi. Monamax Kiyevga shoshildi va «isyonni bostirdi». Knyaz va

uning maslaxatchilari-boyarlar xalqqa, ba`zi bir yon berishlarga xarakat qilib, «Kesishlar tug`risida ustav» degan yangi ustav joriy qildilar. Buyuk knyaz Vladimir Monamax (1113-1125) ana shu qonun tadbirlari va boshqa bilan xokimiyatini mustaxkamlashga xarakat qildi. U xar bir knyazning meros tariqasida olgan yoki unga knyazlar qarori bilan ajralib berilgan shaxsiy «votchina» (ota mulkiga) ega bulish xuquqini tan olish bilan birga, bu mulklarni tortib olish xavfi ostida knyazlardan uzaro urushlarni tuxtatishni va itoat qilishni talab qilgan edi. Rusdagi uzaro feodal nizolar tuxtatildi; mamlakatda qipchoqlar xam tashvish solmay quydilar. Vladimir Monamax buyuk davlat arbobi va uz davrining yuksak bilimli kishisi edi; u Rusdagi feodallar orasida tanilgan kishi edi. Kiyevda vechening faoliyati jonlandi, u kupgina u yoki bu knyazni taklif qilish masalasini xam xal qilar edi. 1146 yilda Kiyevda xukmronlik qilgan Chernigov knyazi vafot etgandan keyin veche uning ukasi Igorni knyaz deb tan oldi. Knyaz «kishilari» avvalgidek xalqqa zulm utkazib turganliklari sababli kambag`allar knyaz amaldorlari, tig`dorlar va boshqalardan uch ola boshladilar. Shunda shaxar yuqori tabaqalari va feodallar yordam surab boshqa knyazga murojaat qildilar, bu knyaz Kiyevni bosib oldi va knyaz Igorni chetlashtirdi. 1169 yilda Kiyev Yuriyning ug`li, Vladimir knyazi Andrey Bogolyuskiy tomonidan qulga olindi va tor-mor qilindi. Lekin shundan keyin xam XIII asrning urtalarigacha Rusdagi eng kuchli knyazlar-Vladimir Suzdal, Galich-Volin. Chernigov va Smolensk knyazlari urtasida Kiyev uchun xali kurash davom etayotgan edi. XIII asrda tatar-mug`ul istilochilarining kelgunicha Kiyev uzining oldingi siyosiy axamiyatini yuqotgan, Kiyev yerlari esa tula-tukis narsalar uzgardi. XII asrda ayrim knyazliklar va respublikalarga bulinib ketgan edi. XI asrning oxirlaridan boshlab salnoma va boshqa manbalar bizga feodallarning mulklari, ularning boyliklari xaqida endi kuproq ma`lumotlar bera boshlagani bejiz emas. 1146 yilda feodal kurash vaqtida Putivoda chernigovlik knyazlar Olgovichlardan biridan 800 xumcha vino, 500 berkovets asal, 700 xizmatkor, kupgina temir va mis tortib olindi. Boshqa bir Olgovichning qishlog`idagi 900

g`aramli g`alla xirmoni yoqib yuborildi. Qishloqlardan birida 4000 boshdan iborat knyaz podasi qulga kiritildi. Bu boyliklarning xammasi asosan dexqonlarni talash va ekspluatatsiya qilish natijasida tuplangan edi. XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ancha boy va kuchli markazlardan, avvalo shimoli-sharqdagi Vladimir Klyazmada va janubiy g`arbdagi Galich eng kuchli knyazlar boshchiligida buyuk knyazlarning maxalliy sistemalari shakllana bogshladi. Bunday sistemalar Chernigov, Smolensk va Ryazan knyazliklarida kuzga tashlandi. Bu sistemalar Kiyevning buyuk knyazligiga qarshi turar edi va uz navbatida ular maxalliy knyazlar xokimiyatini kuchaytirishga, udel knyazlarini va yirik yer egalari bulgan boyarlarni jilovlab quyishga xamda buysundirishga intilish paydo bula boshladi. XII asrning urtalaridan boshlab bu tendensiya shunbay buyuk knyazlarida, chunonchi Vladimir-Suzdal va Galich-Volin knyazlarida kuzga tashlanadi va tobora aniqroq bulib qoldi. Feodal tarqoqlik uzining boshlang`ich bosqichida xar bir yerning yanada rivojlanish imkoniyatlarini osonlashtirish edi. Biroq, siyosiy tarqoqlik jarayonining chuqurlashuvi va u bilan bog`liq bulgan mamlakat xarbiy kuchlarining bulinib ketishi, ularning tarqoqligi, shuningdek kuchayib borayotgan feodal urushlar va uzaro nizolar bularning xammasi Rusni tashqi dushmanlardan, birinchi navbatda kuchmanchi qipchoqlarning vayronlik keltiruvchi xujumlaridan mudafaa qilishga salbiy ta`sir kursatishi lozim edi. Xamma vaqt dushmanlik qilib yurgan knyazlar va boyarlarning uzlari tashqi dushmanlarning yordamiga murojaat qilar edilar. Qipchoqlarning rUsga xujumlari tez-tez bulib turdi va ayniqsa XII asrda xavfli tus oldi. Rus drujinalarining qipchoqlar dashtiga birlashib qilgan yurishlari Rusni kuchmanchilarning xujumlaridan saqlab qoldi va kuchmanchilarni jiddiy ravishda zaiflashtirdi. Rus janubiy yerlar bilan savdo aloqalarini yana boshladi va Dunay buyida shaxarlar ustidan uz xukmronligini qayta tikladi. Rusning chul-xdasht bilan tinch savdo aloqalari kuchaydi. Qipchoqlar ruslar ta`siriga tushib qoldilar. Rus knyazlari oilalari bilan qipchoq xonlar oilari urtasida nikox bot-bot bulib turdi.

Biroq, shunday sharoitda xam Rusning kurashi tuxtamadi, xolbuki xatto bir necha knyazlik kuchlarini birlashtirishga erishish xam tobora qiyinroq bulib qolayotgan edi. 1185 yilda shunday bulgan edi, bu vaqtda Novgorod-Sever knyazi Igor Svyatoslavich boshchiligidagi bir gruppa knyazlar shatlar ichkarisiga xujum qildilar. Bu yurishda xalq lashkarlari xam qatnashdilar. Dastlab yurish muvaffaqiyatli buldi, biroq dasht ichkarisiga kirilgach, ruslar mag`lubiyatga uchradilar. Igor asirga tushdi. Qipchoq shundan keyin Putivlga xujum qildilar, lekin shaxarni ololmadilar. Qadimgi rus davlatining tashkil topishi Jamiyatning sinflarga bulinishi uchun sharoit yaratilgan joyda va vaqtda paydo buladi. Sharqiy slavyanlarda feodallar munosabatlarining qaror topishi ilk feodal davlatining tashkil topishini shart qilib quymasligi mumkin emas edi. Sharqiy Yevropadagi qadimgi Rus davlati ana shunday davlat bulib, uning asosiy shaxri Kiyev edi. Shimoli-G`arbda skandinaviyalik viking-varyaglarga qarshi, janubiy sharqda va janubda xazarlarga, keyinchalik esa pecheniklarga, turklarga va boshqa kuchmanchi qabilalarga qarshi kurash olib borish qabila ittifoqlari urniga kelgan qudratli territorial uyushmalarining qaror topish jarayonini telashtirdi. Sharqiy slavyanlar urtasidagi savdo aloqalarining rivojlanishi xam ularning ilk feodal davlatiga birlashuviga kup jixatdan yordam berdi. Masalan «varyaglardan greklarga» olib boradigan buyuk yul-Rusning faqat tashqi savdo yuli bulib qolmay, balki ichki savdo yuli xam bulgan. bu yul sharqiy slavyanlarning yerlari va oblastlari aylanadigan uzak, guyo qadimgi Rus davlatining uqi buldi. Qadimgi Rus davlatidan oldin sharqiy slavyanlarning qabilar knyazlari xukm surdi. Solnoma xadi yagona qadimgi Rus davlati bulmagan, qabilalarning yarim patriarxal-yarim feodal zodagonlari knyazlar boshchiligida uz yerlarida. Uz qabilasida xukmronlik qilgan davrlar xaqida xikoya qiladi. Solnoma bir zamonlar

polnlar, drevlyanlar, slovenlar, volochanlar yerlarida ana shunday qabila knyazlari mavjud bulganidan xabar beradi. Qabila knyazlarini drujinaga birlashgan qabila zodagonlari qurshab turardi. Knyazla qabila oqsoqollari kengashiga va vechega eng muxim ishlarning xammasini xal qiladigan qabila yig`iniga tayanib ish kurganlar. Biroq, yuqorida kursatib utilganidek, solnomalardagi «qabila» degan termin kishilarning qarindoshlik aloqalari bilan bog`langan etnik uyushmasi bulgan oddiy qabilada ancha kengroq va murakkabroq uyushmani anglatar edi. Shuning uchun qabila iknyazlari xam (solnoma buyicha) aslida yo qabilalar ittifoqi, yo xud territorial siyosiy uyushmalar xisoblanadi. Qabila knyazlari va ularni qurshab olgan yuqori tabaqaning xokimiyati kabi mashaqqatli emas edi. X asrdagi sharq yozuvchilarning Rusning uchta markazini; Kuyaba, Slaviya va Artaniyani yoki Artsaniyani bilganlar. Kuyaba- bu Kiyevdadir. Slavyaniya slavyanlar oblasti deb xisoblaydilar, Artsaniyani esa kupkina tarixchilar Yerdzyan- morvalar yerlarida vujudga kelgan rus shaxri Ryazan deb bilishga moyildirlar. Sharqiy slavyanlardagi bu siyosiy uyushmalarning xammasi XI asrda, qadimgi Rus davlati tashkil topmasdan oldin qaror topgan edi. Solnomalarimiz, shuningdek sharqiy slavyanlarning ikkita asosiy markazini-Novgorodni Ladoga (Slaviya) bilan va Kiyevni tilga olib utadilar. VIII va IX asrlar chegarasida ibtidoiy jamoa tuzumidan feodalizmga utish davri tugadi. IX asrning boshlarida slavyanlarning diplomatiya va xarbiy aktivligi kuchayyadi. IX asrning eng boshlarida ruslar Qrimdagi Surojga, 813 yilga Egey arxipelagidagi Egina oroliga yurish qildilar; 839 yilda rus elchixonasi Konstantinopldagi Vizantiya imperatori va Ingelgeymdagi german imperatori xuzuriga tashrif buyuradi. Bu xildagi ishga faqat davlat qodir bula olardi. G`arbiy Yevropa (Bertinsk) yilnomasida «ros» degan xalq va unin xukmdori xoqon tug`risida gapiriladi. Rus tug`risida Vizantiyada, G`arbda va Sharqda eshitganlar.

IX asrning boshlarida rus savdogarlari bOg`dodda xam Raffelshtadtda xam, Konstantinoplda xam tez-tez mexmon bulib turishdi. 860 yilda rus qayiqlari Konstantinopl devorlari yonida paydo bulganda Rus tug`risida ayniqsa kup gapiradigan bulib qolishdi. 860 yilgi yurish Vizantiyada ruslarni qiynoqqa solishganiga va imperatorning Rus bilan Vizantiya urtasidagi shartnomani buganiga javob edi. Solnoma bu yurishni Askold va Dir nomlari bilan bog`laydi. Usha vaqtdagi Rusning territoriyasi qanchalik katta bulganligini, u uziga sharqiy slavyan yerlarini qay darajada qushib olganligini bilmaymiz, lekin, aftidan u Urta Dnepr, Kiyev markaz yerlaridan bir-biri bilan zaif bog`langan bir qancha yerlardan va qabila knyazliklardan iborat bulgan. Qadimgi Rus davlati xali qaror topmagan edi. Uning tashkil topishi Dnepr buyining Ilmen buyi bilan, Rusning eng muxim ikki markazi bulgan Kiyev va Novgordning qushilishi bilan tugallanadi. Mamlakat resurslari cheklangani xolda axolining tez usishi, konunglar boshchilik qilgan feodal zodagonlar urtasidagi kurash tufayli quvg`un qilingan normanlar G`arbiy Yevropa mamlakatlariga xujum qildilar. Fransiyada (Normandiyada), Ispaniyada, Italiyada, Angliyada paydo bulib qoldilar, Grenlandiya va Amerikaga kirib bordilar. ular Sharqiy Yevropada xam paydo bulib qoldilar. Bular maxalliy axoliga ulpon solishga intilgan xarbiy va bosqinchilar edi. Biroq Ladoga buyidagi va Fin kurfazi yaqinidagi yerlarning slavyan va fin- ugorlardan iborat axolisi ularga zarba berdi. Normanlar xaydab chiqarildi. Ular keyinchalik xam Rusga keldilar, lekin ularning vazifasi uzgargan edi. voryaglar (normanlarni Rusda ana shunday deb atashardi) savdogarlar, yollangan jangchilar rus knyazlarining elchilari sifatida ish kuradilar. Kiyev va Novgordning qushilishi bilan qadimgi Rus davlatining tashkil topishi tugallanadi. Bu voqeani solnoma Olegning nomi bilan bog`laydi. 882 yilda Oleg boshchiligidagi drujinachilarning Novgorddan Kiyevga yurishi natijasida «Voryaglardan greklarga» borish yulida Rusning xar ikkala eng muxim markazi birlashdi. Kiyev knyazi shariy slavyanlarning yerlarida tayanch punktlari tashkil etib, ulardan ulpon tupladi va yuriglarda qatnashuvlarini talab qila boshladi. Lekin

sharqiy slavyanlarning kup yerlari xali Kiyev bilan bog`liq emas edi. Balki qadimgi Rus davlatining uzi shimoldan janubga qarab Dnepr, Lovatiy, Volxov buylab buyuk suv yuli orqali nisbatan tor tasma bulib chuzilib ketgan edi. Qadimgi Rus davlatining poytaxti Kiyev bulib qoldi. Bunday bulishga sabab shuki, Kiyev sharqiy slavyan madaniyatining eng qadimgi markazi, chuqur tarixiy an`analariga va aloqlariga ega edi. Urmon va dasht chegarasida joylashgan, yumshoq, bir xil iqlimga ega bulgan qora tuproqli yerlarga, qalin urmonlarga, ajoyib yaylovlar va temir rudasi konlariga, usha davrlarning asosiy aloqa vositasi bulgan kup suvli daryolarga ega bulgan Kiyev sharqiy slavyan dunyosining uzagi edi. Kiyev Vizantiyaga, Sharqqa va G`arbga bir xilda yaqin edi, bu xol Rusning savdo, siyosiy va madaniy aloqalarining rivojlanishiga imkon berardi. Solnoma Ruslarning 907 yilda Konstantinopolga dengiz orqali muvaffaqiyatli yurish xaqida xikoya qiladi. Bu yurish natijasida Vizantiya bilan Rus urtasida shartnoma imzolandi, bu shartnoma Rus uchun juda foydali buldi. 941 yilda Igor (912-945) knyazligi vaqtida ruslar Vizantiyaga yangi yurish qiladilar, bu gal yurish muvaffaqiyatsiz chiqadi. Yurish 944 yilda takrorlanadi. Vizantiya bilan yana shartnoma tuziladi, lekin u oldingi shartnomaga qaraganda Rus uchun kamroq foydali buladi. Ruslar Zakavkazyega yurishlar qilganlar (80-yillar, 909-910, 913-914, 943- 944 yillar) bunda Kaspiy dengiziga chiqish uchun Don va Volgadan foydalanganlar. Odatda ilk feodalizm davrida bulib turganidek, diomiy va tobora rivojlanib borgan aloqlar xarbiy tuqnashuvlar bilan almashinib turgan. Svyatoslav Igorevichning knyazlik qilgan davrida (964-972 yillar) Ruslar dushman Xazar xoqonligiga qaqshatqich zarba berdilar. Vyatichlar xazarlarga ulpon tulashdan ozod qilindi. Kiyevning yer-mulklari Donning quyilish joyigacha shimoliy Kavkaz, Taman va Sharqiy Qrimgacha chuzilib ketgan edi. Sharqiy Qrimda rus Tmutarakan knyazligi vujudga keldi. Rus sostaviga Yaslar, Kosoblar, obezlar-xozirgi osetinlar, bolkarlar, cherkaslar, kabardinlar, abazinlar va boshqalarning ajdodlari yerlari kirgan edi. Donda Simlyansk yaqinidagi ruslar Xazar qal`asi Sarkelga ruslarning Belaya Veja degan qal`asiga urnashdilar.

968 yilda rus drujinalari Svyatoslav boshchiligida Dunayga yurish qildilar. Yurishdan maqsad Markaziy Dunayning quyi oqimida bulgan keng slavyan, Rus- bolgar davlati tashkil etish edi. Qisqa vaqt ichida Sharqiy Bolgariya buysundirildi. Svyatoslavning uzi esaPereyaslavsda (Malaya Preslavada), Dobrujda makon qurdi usha vaqtda Vizantiya ruslarga qarshi xarbiy xarakatlarni boshlab yubordi. Svyatoslav Bolgar podshosi Borisni uz tomoniga jalb qildi va Bolgariya rusning ittifoqchisi bulib jang qildi. Qadimgi Rus davlati IX-X asrlarda uzining sotsial tabiatiga kura ilk feodal davlati edi. knyazlar ixtiyorida drujinachilarning xarbiy tashkiloti bor edi Drujinachilar knyazlarni qurshab turar kupincha ular bilan birga tom ostida yashar bir dasturxondan ovqatlanar, ularning barcha manfaatlarini barobar baxam kurar edilar. Knyaz urush va tinchlik masalalarida, yurishlar uyushtirish ulpon yig`ish, sud boshaqrish masalalarida drujinachilar bilan maslaxatlashadi. U drujinachilar bilan birgalikda qarorlar, qonunlar qabul qiladi. Drujina uch guruxga bulinadi Birinchi urinda «Katta» drujina turadi. Unga boy va obruli boyarlar kiradilar, ular yer, xovli kup xonali uylarga, malaylarga, uz drujinachilariga ega buladilar. Ular knyazning eng muxim topshiriqlarini bajaradilar. «Kichik» drujinachilar knyaz xonadonida yashaydilar, xujaligida xizmat qiladilar, tinch vaqtlarda kichik mulozimlar va xizmatkorlar vazifasini bajaradilar. Uchinchi guruxni axolning turli qatlamlaridan tanlab olinadigan jangchilar tashkil etadi. Bir vaqtlar bunday jangchilar kup bulgan. juda qadim zamonlarda ular aloxida xarbiy tashkilotlar tarkibiga kirganlar. Bu tashkilot xar-bir erkak jangchi xisoblangan davrlardan saqlanib qolgan edi. Bu «minglik» tashkiloti degan tashkilot bulib, usha vaqtlarda qadimgi Rus qabilalari va yerlarning jangchilari unchilar, yuzchilar va mingchilar boshchiligida unlik, yuzlik va mingliklarga birlashadilar. Sharqiy slavyanlarning minglik xarbiy tashkiloti tobora drujina tashkilotiga buysunib boradi. Kiyev xokimiyati slavyan yerlariga tarqalishiga qarab knyaz drujinasi tarkibiga maxalliy yuqori tabaqa kirar edi. rusda davlat tuzumining kuchayishi xuquqiy normalarning yulga quyilishi va rivojlanishiga sabab buldi. Rusda oddiy

xuquqdan tashqari «Rus qonuni» deb atalgan qonun xam mavjud edi. Bu butun xuquqlar sistemasi bulib, Vizantiya ruslar bilan munosabatda bulganda bu sistema bilan xisoblashishga majbur edi. Knyazlar butun qish mobaynida uz qul ostilaridagi yerlarida drujina bilan aylanib chiqib, ulpon tuplashar edi. Bunday tartib «odamlar orasida» deb atalardi. Bularning xammasi Rusdagi ayrim yerlarning kuproq jipslashuviga xamda Kiyev knyazining qudrati va ta`siri ortishiga, rus qurolining yangi muvaffaqiyatlariga erishuviga va xalqaro munosabatlarida Rusning salmog`i kuchayishiga yordam berdi.

O'xshashlar

Rim davlatining tashkil topishi

Turk xoqonligining tashkil topishi

Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi

Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi

XIII (13 ) асрда мамлакатимиз халқларининг мустақиллик учун кураши Чингизхон империясининг ташкил топиши