X асрдан бошлаб Mарказий Oсиё ва Xуросонда ҳукм сурган давлатлар - Tarix - Referatlar

X асрдан бошлаб Mарказий Oсиё ва Xуросонда ҳукм сурган давлатлар

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

X асрдан бошлаб M арказий O сиё ва X уросонда ҳукм сурган давлатлар Режа: 1.Сомонийлар, Ғазнавийлар ва Қорахонийлар давлатининг ташкил топиши 2. Салжўқийлар ва Хоразмшохлар даврида Моварауннахр 3.Темурийлар ва Бобурийлар давлати

Марказий Осиёда ҳукм сурган феодал давлат, пойтахти Бухоро шаҳри бўлган. X асрнинг биринчи ярми бу давлатнинг гуллаган давридир. Мовароуннаҳр, Хуросон, Шимолий ва Жанубий Эронни ўз ичига олган ҳамда Хоразм, Сейистон, Журжон ва Табаристон (Мозандарон) бу давлатга итоат этган. Бухоро, Самарқанд, Нишопур, Марв, Урганч, Ҳирот, Балх сомонийлар даврида энг йирик ва тараққий этган шаҳарлар бўлган. Бу шаҳарларда ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ ривожланган. 992 йили қорахоний турклари Бухорони босиб олади, 996 йили сомонийларнинг Зарафшон ҳавзаси шимолидаги ерларининг ҳаммаси турклар қўлига ўтади, 999 йили турклар Бухорони ишғол қилиб, сомонийлар давлатини тамом тугатадилар ва ҳокимиятни тўлиқ қўлга оладилар. 962 йили сомонийлар лашкарбошиси Алптагин Ғазнада ғазнавийлар давлатини ташкил қилган ва Жайҳун (Амударё) дарёсининг жанубидаги ерлар ғазнавийлар давлатига қўшиб олинган эди. Сомюнийлар даврида мамлакат маданий жиҳатдан юксалган. Кўпгана шаҳарларда мадрасалар қурилган. Илму фан, меъморчилик, наққошлик ва кулолчилик тараққий этган. Қишлоқ хўжалиги ривожланган. Бухорода амир саройида энг йирик кутубхона бўлган. Сомонийлар даврида Абу Наср Форобий (873—950 й.), Ибн Сино (980-1037 й.), Абу Райҳон Беруний (973— 1048 й.), Рудакий (860—941 й.), Дақиқий ва Фирдавсий каби буюк олим ва шоирлар етишиб чиққан. Сомонийлар Ҳазар, Эрон, Булғор, Хитой, Рус билан кенг кўламда савдо- сотиқ қилган. Мол айрибошлашда Шарқий Оврўпо билан қилинадиган карвон савдоси катта аҳамиятга эга бўлган. Шарқий Оврўподан сомонийлар давлатига асосан кундуз ва бошқа ҳайвонлар мўйналари, сомонийлар давлатидан Шарқий Оврўпога шоли, қуруқ мевалар, жун матолар ва шойилар олиб кетилган. Сомонийлар даврида Бухоро Шарқ д а Ислом динининг энг нуфузли марказларидан бирига айланган. Бу ерда кўплаб мадраса, масжид ва бошқалар қурилган.

Ўрта Шаркда ҳукм сурган йирик феодал турк давлати. 962 йил сомонийлар саркардаси Алптакин Ғазна шаҳрини босиб олиб, у ерда ғазнавийлар давлатига асос солган. Бу сулоланинг энг кучайган даври Сабуктакин (977—997) ва унинг ўғли Махмуд Ғазнавий (998— 1030) ҳукмронлигига тўғри келади. 1030 йилга келиб уларнинг давлатига ҳозирги Афғонистон, Эрон ва Марказий Осиёнинг бир неча вилоятлари, Ҳиндистоннинг шимолий ва шимолий-ғарбий вилоятлари қўшиб олинди. Ғазнавийлар давлати равнақ топган даврда сароида ва шаҳарларда буюк олимлар яшаб, ижод этганлар (Беруний, Утбий, Абулфазл Байҳақий, Гардизий, Фирдавсий ва бошқалар). Ғазнавийлар давлати Махмуд Ғазнавий вафотидан кейин заифлаша бошлади. Масъуд I даври (1030—1041)да Хоразм қўлдан кетди, Мовароуннахрнинг Амударё юқори оқимидаги ерларни қорахонийлар тортиб олди. XII аср 70-йилларида ғурийлар ғазнавийларни Шимолий Ҳиндистонга сиқиб чиқардилар, Лаҳор уларнинг пойтахти бўлди. 1186 йили ғурийлар Лаҳорни ҳам босиб олдилар. Шарқий Туркистон, Еттисув ва Жанубий Тангти-тоғ вилоятларида ташкил топган мусулмон турк давлати. Уни барпо қилишда қатор туркий қабилалар иштирок этган, булардан қарлуқ, чигил ва яғмо қабилалари етакчи бўлган. Давлат асосчиси Абдулкарим Сотуқ Тўғрахон яғмо қабиласидан чиққан ва «бўғрахон» унвонига эга бўлган. X аср ўрталарида бу қабилалар Ислом динини қабул қилган. X аср охирларида Сотуқ Бўғрахоннинг набираси Ҳорун ибн Мусо ибн Сотуқ бошчилигидаги қабилилрнинг Мовараннаҳргақарши ҳужумлари натижасида сомонийлар сулоласи тугатилган. 992 йили Ҳорун Бухорони, 996-999 йиллари унинг вориси Наср I бутун мовароуннаҳрни босиб олди. Қорахонийлар давлати пойтахти дастлаб Қашғар, кейин Боласоғун, Ўзган шаҳарлари бўлиб, кейинчалик яна Қашғар қўчирилган. XI аср 60-70 йиллари қорахонийларнинг салжуқийларбилан бошланган тўқнашувлари ўртасида ўзаро тахт учун курашлар натижасида қорахонийлар давлати заифлашиб, салжуқийларга тобе бўлиб қолди, 1212 йили Муҳаммад Ҳоразимшох қорахонийлар давлатини бутунлай тугутди. Қорахонийлар давлати турли ўлкаларнинг бирлашиши санъат ва адабиёт ривожига катта имкон беради. Малик, Масжид Калон, Минораи Калон, Вобкент

минораси, Жарқўрғон минораси, Мағоки аттори масжиди, Шоҳи зинда ансамбили, Хоразимда хом ғишт ва пахсадан қурилган Бўронқалъа, Ноиб қалъа, Қубодқалъа хароблари, Фахруддин Розий мақбараси бу давирда қуриш санъати юксак даражада бўлганини кўрсатади. Қораҳонийлар даврида адабиёт ҳам ривожанган: Юсуф хос Хожибнинг “Қутадғу билик”, Маҳмуд Қоошғарийнинг “Девону луғат ат-турк” асарлари шу даврда ижод этилган. Мавзу баёни: Салжуқийлар давлати номи кўчманчи турк-ўғуз қабиласи бошлиғи Салжуқ номидан олинган. Салжуқий турклар XI аср 30-йилларида ҳарбий хизматлари эвазига Хуросонда ғазнавийлардан мулклар оладилар. 1038 йили улар Нишопурни эгаллаб, ўз раҳбарлари Тўғрулбекни султон деб эълон қиддилар. Салжуқийлар секин-аста бутун Хуросонни (1038—1044), Хоразмни (1043) бўисундириб, Ғарбий Эрон (1042 ва 1051 йил-лар), Озарбайжон (1054) ва Ироқни Бағдод билан бирга (1055) босиб олдилар. Аббосийлар халифаси Тўғрул-бекни султон ҳамда «Шарқ ва Ғарб подшоҳи» деб тан олишга мажбур бўлди. Тўғрулбек Рай шаҳрини, унинг укаси Чағирбек Марвни ўзларига пойтахт қилдилар. Алп Арслон (1063-1072) ва Маликшоҳ I (1072-1092) даврида салжуқийлар Арманистонни эгалладилар, Ви- зантия (Рум)ликларни енгиб (1071), бутун Кичик Осиё-ни (1071—1081), кейинчалик Сурия ва Фаластинни босиб олдилар. Улар Грузия, Ширвон ва Мовароуннаҳр-ни ўзларига бўйсундириб, у ерлардаги ҳукмдорларни ўз вассалларига айлантирдилар. Салжуқийлар қўшин-лари Арабистон яриморолидаги Яман ва Баҳрайн ер-ларини ҳам ўз тасарруфларига олдилар. 1074 йили Тер-миз, Бухоро, Самарқанд, кейинчалик Фарғонани ишғол этдилар. Маликшоҳ I ҳукмронлигида Салжу-қийлар ҳарбий-сиёсий жиҳатдан жуда кучли бўлган. Пойтахт Исфаҳонга кўчирилган. XI аср охирларидан бошлаб, салжуқийлар давлати таназзулга учрай бошлади. Чунки биринчи салб юриш-лари натижасида салжуқийлар Ширвон ва Кичик Осиё- нинг кирғоқ бўйи ҳудудларидан, Сурия ва Фаластин-нинг бир қисмидан ажралди.

Тўғрулбек авлодларининг баъзилари мустақил султонликлар тузиб олдилар: Кер- мон султонлиги (1041—1187), Сурия султонлиги (1074— 1117), Кўня (Рум) султонлиги (Туркия, 1077—1307) Маликшоҳ вафотидан кейин унинг ўғиллари ўртасида тахт учун кураш авж олди. Натижада Салжуқийлар дав-лати иккига бўлинди: Ғарбий Эрон, Ироқ ва Озарбай-жонни Ироқ султонлиги (1118—1194) номи билан Маҳ-муд бошқарди. Ҳамадонни пойтахт қилди. Хуросон, Сийистон, Хоразм ва Мовароуннаҳрда Маликшоҳнинг ўғли Султон Санжар (1118—1157) тахт сўради. Пойтах-ти Марв бўлган. Санжар вафотидан сўнг (1157) салжу-қийларнинг Хуросондаги ҳукмронлиги тугади. 1194 йили Хоразмшоҳ Такаш Ироқ султонлигини тор-мор қилди. Кўня султонлиги эса XII асргача ҳукм сурди. Хоразимда Исломдан олдин ва кейин қуйидаги тўртта хоразимшоҳлар сулоласи ҳкумронлик қилган: африғийлар (305-995), маъмунийлар (995-1017), Олтинтош сулоласи (1017-1034), Ануштагин сулоласи (1077-1231). 305 йили Хоразим тахтини африғийлар сулоласи эгаллади. Пойтахт дастлаб тупроққалъа, кейинчалик Кос (ҳозирги адабиёти Қиёт деб нотўғриёзиб келмоқда) шаҳри бўлган. Абу Райхон Беруний африғийлар суллооласи оид 21 та хоразимшоҳла номини “Қадимги ҳалкларидан қолган ёдгорликлар” асарида тилга олган. Африғийлар маданияти Хоразимда кулдорлик тузими емирилиб, феодал муносабатлар ўрнатила бошланган давр (IV-VI асрларда) вужудга келган. Унинг шаклланишида саҳродаги қабилалар катта таъсир кўрсатган. Хоразим Волаг бўйидан Марказий Осиё орқали Мўғулистон ва Хитойга ҳамда Эронга бориладиган савдо йўлларининг кесишган жойида жойлашгани муҳим аҳамият касб этган. 712 йили Хоразимни араблар босиб олди. 996 йилгача Хоразим икки қсиимга-Шимолий Хоразим (пойтахти Урганч ёки Гурганч) ва Жанубий Хоразим (пойтахти Кос) га бўлгани эди. Шимолий Хоразимда маъмунийлар сулоласи (996-1017) хукум суради. Унинг пойтахти Урганч тараққий қила бошлади. 995 йили Маъмун ибн Муҳаммад ҳар иккала Хоразмни бирлаштириб, хорзимшох унвонини билан идора эта бошлади. Урганч пойтахти бўлади. Маъмун ва Маъмну II ибн Маъмнун даврида

Хоразимнинг қудрати янада ошади. Урганч йирик маданий марказга айланади. У ерда давирнинг йирик олим ва шоирлар Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Саҳл Масҳий, Абу Бакр Муҳаммад Хоразимий, Абу Саъид Шабибий, Абулхасан Маъмнун кабилар яшаб, ижод этдилар. 1017 йили Хоразимини Маҳмуд Ғазнавий босиб олиб, ўзининг бош ҳожиби Олтинтошни хоразимшох унвони билан Хоразим хокими этиб тайинлади. 1043 йили Хоразим салжуқийлар даврига қўшиб олинди. Салжуқийларнинг Хоразимдаги ноиби Отсиз хоразимшох салжуқийлар заифлигидан фойдаланиб, мустақил сиёсат юргиза бошлади ва Хоразимда янги сулолага асос солди. 1172 йили Хоразимга корахонийлар бостириб кирди. Отсиз хоразимшохнинг набираси Такаш 1187 йили Нишопурни, 1192 йили Райин, 1193 йили Марвин босиб олди, 1194 йили салжуқийлар султони Тўғрул II ни енгди. Такаш хоразимшох даврида (1172-1200) Эронниннг Шрқий қисми Хоразимга қўшиб олинди. Унинг ўғли Муҳаммад Ҳоразимшоҳ даврида Ҳоразим Яқин Шарқда энг қудратли давлатга айланди. 1388 йили Хоразм темурийлар давлатига қўшиб олинди. 1413 йилдан Хоразмни Шоҳрухнинг ноиблари идора этди. 1505 йили Хоразмга Шайбонийхон қўшин-лари бостириб кирди. 1512 йили Хоразм тахтини ўзбек-лар сулоласи эгаллади ва Хива хонлиги тузилди. Хоразм жуда қадимий (милоддан бир минг йиллар аввалдан бошлаб) бой санъат обидаларига эга бўлган ўлкадир (бу ҳақда тўхтамаймиз). Ислом даврида Хоразмда жуда катта қалъалар бун-ёд этидди (Тешик қалъа, Якка Порсон, Қават қалъа, Гулдурсун қалъаси диққатга сазовардир). X аср охирла-ридан шимолий Хоразмда Урганчнинг аҳамияти ошди. Бу даврларда анчагина бино ва мақбаралар қурилди. (Султон Такаш мақбараси, Фахруддин Розий мақбара-си), XIV аср II ярмидан бошлаб Урганчда кошин, ёғоч ва ганж ўймакорлиги билан жозибадор безатил-ган мемориал бинолар қурилди (Тўрабекхоним мақба-раси, Қутлуғ Темур минораси). Мавзу баёни:

Амир Темур ибн Тароғой Баҳодир асос солган йи-рик ва қудратли феодал давлати. Пойтахти Самарқанд ва Ҳирот. Чиғатай улусида кучайиб кетган феодал тар-қоқлик (XIV аср 40-йиллари) натижасида Темур ҳоки-мият тепасига келган. Дастлаб Мовароуннаҳр ва Хоразм-да вужудга келган давлат Темурнинг 1380— 1402 йиллардаги урушлари натижасида Эрон, Ироқ, Озар-байжон ва Ҳиндистоннинг шимолий қисмигача ёйил-ди. Темурийлар давлатни майда улусларга бўлинган ҳолда идора қилганлар. Темур ҳукмронлик қилган йил-лари унинг давлатига қарашли ўлкалар тўрт қисмга бўлинган: Хуросон, Журжон, Мозандарон ва Сийис-тон (маркази Ҳирот) — Шоҳрухга, Ғарбий Эрон, Озар-байжон, Ироқ ва Арманистон (Маркази Табриз) — Мироншоҳга, Форс, яъни Эроннинг жанубий қисми (маркази Шероз) — Умаршайхга, Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистон (маркази Ғазна, кейинчалик Балх) — Пирмуҳаммадга суюрғол қилиб берилган. 1500 йили Мовароуннаҳр Шайбонийхон бошлиқ кўчманчи ўзбеклар томонидан босиб олинган. Фақат Хуросон темурийлар қўлида қолади. Ҳусайн Бойқаро (1470—1506), ўғли Бадиуззамон (1506-1507) Хуро-сон ҳокими бўлганлар. Шайбонийлар Ҳиротни эгал-ладилар. Заҳириддин Бобир кўчманчи ўзбеклар таъ-қибидан Афғонистонга қочиб бориб, уни забт қилди ва мустақил давлат тузди. Темурийлар давлати энг кучли турк (ўзбек) давла-ти бўлиб, бу даврда Самарқандда кўплаб ажойиб мад-расалар бунёд этилган. Темурнинг набираси Улуғбек (1447—1449) Самарқандда ўз расадхонасини қуриб, астрономия илмини ривожлантирди. Бобир Амцр Темурнинг набираси Фарғона вилоя-тининг ҳокими Умар шайх Мирзонинг ўғли. Онаси Қутлуғ Нигор хоним Тошкент ҳокими Юнусхоннинг қизи бўлган. Бобир 1504 йили Афғонистонни (Кобулни) забтэтди. Шундан кейин Ҳиндистонга юриш қилиб, 1526 йили Деҳли султони Иброҳим Лўдийни енгиб, Агра ва Деҳлини эгаллади. Бобир олдинги фотиҳлар (Маҳмуд Ғазнавий, Чингиз, Амир Темурлар) каби Ҳиндистон-ни ташлаб кетмай, у ерда қолишга қарор қилди. 1527 йили март ойида Сикри ёнида жангда Рано Сангони ҳам енгиб, бутун Шимолий Ҳиндистонни бўйсундир-ди. 1530 йилнинг декабрида вафот этди. У

бетоб кунла-ри босиб олган мамлакатларни ўз ўғилларига бўлиб берди: Ҳиндистонни тўнғич ўғли — Ҳумоюнга, Пан-жобни — Мирзо Комронга, Кобул ва Қандаҳорни — Мирзо Асқарга, Бадахшонни — Мирзо Ҳиндолга'тақ-симлаб берган эди. Ҳумоюн ўз мулкини кенгайтириш мақсадида 1534 йили Гужорат ва Бихарга юриш қилди, лекин мағлу-биятга учраб, Эронга шоҳ Таҳмос ҳузурига қочди. Ши- молий Ҳиндистон 1555 йилгача Шерхон ва унинг ав-лоди тасарруфида қодди. 1555 йили Ҳумоюн чиғатойлар, афғонлар, эронийлар, туркманлар ва кўчманчи ўзбек- лардан катта қўшин тўплаб, Ҳиндистонга юриш қил-ди ва ўша йилиёқ Искандаршоҳ Сурни енгиб, Деҳли-ни эгаллади. Бир йилдан кейин Ҳумоюн кутубхона зинапоясидан йиқилиб ҳалок бўлди. Урнига 14 ёш ўғли Акбаршоҳ тахтга (1556—1605) ўтқазилди. Акбаршоҳ дав-рида Бобирийлар империяси анча кенгайтиридци, ички ва ташқи савдо ривожланди. Денгиз орқали олиб бори- ладиган савдода Гужорат ва Бенгалия алоҳида ўрин эгаллади. Савдо йўлларида карвонсарой ва қудуқлар қурилиши савдони ривожлантирди. Акбаршоҳ марка-зий давлат аппаратини такомиллаштирди. Унинг ўғли Жаҳонгир (1605—1627) бобурийлар давлатини кенгай-тириб, 1614 йил Меварни, 1615 йил Ассомни ва 1620 йил Кашмирдаги кичик Кештвора князлигани босиб олди. Бобирийларнинг энг машҳур ҳукмронларидан яна бири Аврангзеб Оламгирдир (1658—1707). У Депан ва Бижапурни бўисундирди. Акбар, Шоҳжаҳон ва Авранг-зеб ҳукмронлиги даврида бобирийлар империяси та-раққий этди. Мамлакат бирмунча марказлашди, икти-сод ва маданий ҳаёт ўсди. Аврангзеб вафотидан сўнг ички курашлар кучайди. Бундан ташқари Оврўполик-лар (Португалия, Дания, Голландия ва Англия)нинг босқинчилик сиёсати бошланди. Натижада, мамлакат майда-майда давлатларга бўлиниб кетди. 1858 йил бобирийлар империяси инглиз мустамлакачилари томо- нидан бутунлай тугатилди.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969.

O'xshashlar

X-XI асрларда Германия

X-XI Асрларда Германия, Италия ва Папалик

X—XI Асрларда Германия, Италия ва папалик X—XI асрларда Германияда феодал муносабатларининг ривожланиши

Марказий Oсиё ҳудудида қадимги давлатчиликнинг пайдо бўлиш

Ўрта Oсиё xудудида дастлабки давлат кoнфeдерацияларининг ташкил тoпиши