Вазири Акбар Ислом Хужа - Tarix - Referatlar

Вазири Акбар Ислом Хужа

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Вазири Акбар Ислом Хўжа XIX аср охири ХХ аср бошларида Хоразм тарихида муҳим ўрин тутган тарихий шахслар қаторидан Иброҳимҳўжа ибн Сайид Муҳаммадхўжа ва унинг авлодлари вазири акбар Сайид Исломхўжалар ақлли, доно ва ишбилармонлиги билан ажралиб турардилар. Улар халқ осойишталиги учун жавобгар эканликларини ҳис қилиб сидқидилдан хизмат қилганлар. Муҳаммад Раҳимхон саройида нуфузли лавозимлардан бирига кўтарилган арбоблар орасида Иброҳимҳўжа Сайид Муҳаммадхўжа алоҳида ажралиб турарди. Хонқадаги Сайид Отойи хўжалар авлодидан бўлган ушбу серҳаракат йигит хоннинг хотини тарафидан жияни бўлиб, отаси Сайид Муҳаммадхўжа мутавалли вазифасида ишлаган. Табиатан чаққон бўлган Иброҳимхўжани хон човдир туркманлари сардори Холмуҳаммад эшоннинг шубҳали ҳаракатларини назорат қилиш учун юборган эди. Иброҳимхўжа Ғозавот, Анбар, Қиличбой ва Тошҳовузга бориб эшоннинг барча ишларини таҳлил қилиб қайтди. Унинг ҳаракатларидан мамнун бўлган хон Иброҳимхўжага меҳтар ва қушбеги юритадиган ҳисоб дафтарларининг барини ишониб топширди. 1882 йилда Россияга йўл олган хон ўрнига иниси Тўрамурод тўрани тайинласада, жумлат мулкни (барча мамлакат мулки) вазир Иброҳимхўжага топшириб кетганди, чунки Иброҳимхўжага хон ҳаддан ортиқ ишонган ва қизига уйланган, қайнотаси хонга сидқидилдан хизмат қилишига ишонарди. Сафарда хонга Мутмурод девонбеги, Юсуф ва Муҳаммад маҳрамлар ҳамроҳ бўлдилар. Уч ойдан кўпроқ муддатда Қўнғирот устидан ўтиб Россияга бориб келган хон узоқ сафардан яхши кайфият билан қайтиб Иброҳимхўжани вазири жумлат ул -мулк лавозимига тайинлади. “Аммо Иброҳимхўжа бағоят муддабир ва кардон (ишбилармон, тадбиркор) киши эрди, - деб ёзганди у ҳақда Баёний. Вилоятга яхши низомлар берди. Хон ҳазратлари онинг раъйи била бурунги подшоҳларга хизмат этиб ўтган қадим ул-хизмат

www.arxiv.uz давлатҳоҳларининг авлодларин топиб, ота-боболарининг ўринларинда барқарор этди”. Натижада кўпгина кўзга кўринган, обрўли, аммо руслар келгандан кейин ва саройдаги баъзи фисқу-фасодлар натижасида лавозимларидан бенасиб қилинган айрим арбоблар ўз мансабларига қайтарилди. Шу аснода Иброҳимхўжанинг амакизодаси Сайид Абдуллахўжа Ҳазораспга ҳоким этиб тайинланди. Ҳазорасп ўша пайтда Хивадан кейинги иккинчи катта шаҳар бўлиб, унинг ҳокими хоннинг энг яқин кишилардан тайинланган. Чунки хонликда тўрт киши иноқ унвонига эга бўлиб, улардан иккитаси хоннинг яқин қариндоши, бошқа иккитаси эса ана шу уруғга мансуб одамлардан тайинланган. Улардан бири, анъанага мувофиқ Ҳазораспга ҳоким бўлган. Шу йили Сайид Абдуллахўжа Хоразмнинг ўтин ва кўмир тайёрлаш учун Қорақумга борган бир гуруҳ фуқароларини така туркманлар асирлигидан қутқариб қайтди. 1888 йилда амакиси Иброҳимхўжа вафотидан сўнг (Иброҳимхўжа ҳижрий 1307, милодий 1889 йилда вафот этади. Бу вақтда Сирчали ёпи бўйида, Қаландархона рўпарасида, “Моҳирўйи жаҳон” мақбараси қурилган эди. Мухаммад Раҳимхон буйруғига биноан, Иброҳимхўжа ана шу жойга иззат-икром билан қўйилади. Ундан 4 ўғил қолган бўлиб, Исмоилхўжа, Исломхўжа, Исҳоқхўжа ва Муҳаммад Яқубхўжалар ақлли, доно ва илмли йигитлар эдилар), бош вазир лавозимига тайинланган Саййид Абдуллахўжа ўрнига жияни Исломхўжани ҳоким қилиб юбордилар. Муҳаммад Раҳимхон ўғилларининг ҳали ёшлигини ҳисобга олиб, таомилга мувофиқ, Сайид Абдуллахўжани Ҳазораспдан чақиртириб Иброҳимхўжа ўрнига бош вазир қилиб тайинлайди. 1896 йилда Муҳаммад Раҳимхон Матмурод девонбеги, Муҳаммад маҳрам ва Юнус ясовулбоши ҳамроҳлигида Россияга кетди. Хон ўз вазифасини ишониб Убайдулла тўрага топширди, аммо давлатни бошқариш ишларини Сайид Абдуллахўжа давом эттирди. Шу йили Россия империяси тахтида отаси вафотидан кейин икки йил давомида ўтирган, Николай II рус подшолари одати бўйича Москва Кремлидаги черковда тож кийди. Ушбу

www.arxiv.uz тантанали маросимда қатнашган хиваликлар ўз юртига катта таассуротлар билан қайтдилар. 1898 йилда йилда Сайид Абдуллахўжа вафоти муносабати билан унинг лавозимига Ҳазорасп ҳокими Исломхўжа тайинланди. Илгари бош вазир бўлган Иброҳимхўжанинг иккинчи ўғли бўлган Исломхўжа (1872- 1913) ўзининг тадбиркорлиги ва давлатни бошқаришдаги қобилияти билан Хива хонлиги амалдорлари орасида бетакрор из қолдирган арбоблардан бири ҳисобланади. Исломхўжа Иброҳимхўжанинг иккинчи ўғли бўлиб, 1872 йилда туғилган. Бадавлат ва обрўли оилада ўсган Исломхўжа ёшлигидан яхши тарбия олди. Олдин у махсус ўқитувчилар ёрдамида савод чиқарди, кейинчалик эса мадрасада ўқиди. Отаси 1882 йилда вазир лавозимига тайинланиб, оиласи Хивага кўчгандан сўнг, ёш Исломхўжа хоннинг фарзандлари билан бирга саройда тарбияланди. 1889 йилда вазир Иброҳимхўжа вафот қилган вақтда унинг ўғли 15 ёшлик Исломхўжа хонликнинг Бош закотчиси ҳисобланарди. Амакиси Сайид Абдуллахўжа вазир қилиб тайинлангач, Исломхўжа Ҳазораспга ҳоким қилиб юборилди. Ҳазораспдаги 10 йиллик фаолияти давомида Исломхўжа етук давлат арбоби сифатида танилди. Оқибатда 1898 йилда Муҳаммад Раҳимхон уни яқинда вафот қилган бош вазир Сайид Абдуллахўжанинг ўрнига тайинлади. 26 ёшида бош вазир бўлган Исломхўжа кейинги 15 йил давомида жуда катта ишларга бошчилик қилди. Исломхўжа хон билан муносабатини янада яхшилаш мақсадида Муҳаммад Раҳимхон II билан қуда бўлган, қизи Азизпошшабикани Муҳаммад Раҳимхон II нинг ўғли Исфандиёр тўрага турмушга берган. ХХ аср бошларидаги ўта мураккаб сиёсий шароитда Сайид Исломхўжа хонликда саноат ва қишлоқ хўжалик ишларини йўлга қўйиш, савдо-сотиқни ривожлантириш ва маданий ҳаётни жонлантириш ишларига катта эътибор берди. У 1903, 1907, 1911, 1913 йилларда Россия шаҳарларига сафар қилган вақтида рус маъмурлари билан фойдали музокаралар олиб борди ва кўплаб шартномаларни имзолади. Натижада Урганч ва Хонқа шаҳарларида янги ёғ

www.arxiv.uz заводлари қурила бошланди. Урганчда “Рус-Осиё банки” бўлими очилди. Хонликнинг Хива, Янги Урганч, Тошҳовуз, Хонқа, Ҳазорасп ва бошқа шаҳарларида капиталистик саноат ишлаб чиқариш корхоналари қурила бошланди. 1885 йилда рус ишбилармони К.М.Черников маҳаллий бой Авазбой қози Мадиёров билан шерикчилик асосида пахтага ишлов берувчи завод қурди. 1890 йилда Хонқада рус ишбилармони Мануйлов яна бир пахта тозалаш заводи қурдирди. Бундан бироз олдин, 1888 йилда “Большая Ярославская мануфактура” савдо - саноат ширкати вакили И.Д.Кузин хон қабулида бўлиб, пахта тозалаш заводи қуриш учун рухсат олганди. Шу мақсадда Янги у рганчлик Ёқуб Иброҳимбойдан 2,5 таноб ер сотиб олиниб, пахта тозалаш ва мой заводи қурила бошланди. Буғ билан ишлайдиган ва АҚШдан келтирилган 5 та жин, 2 та ярим автомат тарзда ишловчи пресс билан жиҳозланган корхона 25 минг пуд пахтани тозалаш қувватига эга бўлганди. 1891 йилда Хивада х усусий пахта тозалаш заводи қурилди. 1893 йилда ҳ азорасплик маҳаллий Мадраҳимбой ҳам х усусий пахта тозалаш заводи қурди. Заводга 3 та жин ускунаси, 1 та пресловчи дас т гоҳ, 2 та электр энергияси етказиб берувчи дизел ўрнатилган эди. Исломхўжа билан бирга Россияга борган Муҳаммад Расул Мирзабоши, Худайберган Девонов ва бошқалар хонликнинг манфаатлари учун зарур бўлган алоқаларни ўрнатдилар. Хусусан, Худайберган Девонов Исломхўжанинг розилиги билан Петербургда қолиб сураткашликни ўрганди ва дастлабки кинофильмларни ярата бошлади. Шу билан у Туркистонда илк бор кино саноатига асос солди. Исломхўжанинг хонликда обрўси ва салоҳияти кундан – кунга ошиб борди. У кўп марта Муҳаммад Раҳимхоннинг топшириғига кўра туркман сардорлари билан музокаралар юритди. Хусусан солиқларнинг кўплигидан ва хон амалдорларининг зулмига қарши бош кўтарган туркманлар билан тинчлик шартномаларининг имзоланиши натижасида Тошҳовуз, Кўҳна Урганч ва Хўжайли вилоятларида осойишталик таъминланди, лекин эзилган халқ вақтинчалик ён беришига қарамай хонликда қўзғолонлар тез-тез бўлиб

www.arxiv.uz турди. 1905 йил о х ирига келиб аҳвол шу даража ёмонлашдики х он ва унинг амалдорлари уйларида тинч яшай олмай қолдилар. Қашшоқлашган ва норози халқ аввал бошда маҳаллий бойларнинг танобини тортиб қўйиши, уларнинг мол-мулкини толон-тарож этиб, ўзларини жазолаши оддий ҳ олга айланди. Хон ҳам исёнлар туфайли таборо бўшаб қолаётган ха з и на тақдирини ва ўз тахтини тинчини ўйлади. Натижада 1910 йилга келиб рус маъмурлари Туркистонда баъзи бир исло ҳ ий ҳ аракатларни ўтказишга мажбур бўлдилар. Шу асосда Хива хони ҳам 1910 йилда беш бандли махсус қарорни имзолади, уларда қуйидаги чекинишлар ўз аксини топганди. 1. Бегор мавсумида қазувчилардан йиғиладиган 50 тийинлик салкам 3 танга солиқни бекор қилиш. 2. Қазув даврида қатнашган кишиларга хон хазинасидан ҳар одамга икки танга 40 тийин хизмат ҳақи тўлаш. 3. Бегор даврида деҳқонлар ва ишчиларнинг қазувдан бошқа ишларга, бой аъёнларнинг шахсий х ўжаликларига мажбурий ишга жалб қилиш ҳам бекор қилинди. 4 . Мансабдор шахсларга маълум миқ д ор мояна тайинланди, пора олиш қатъий тақиқланди. Ҳ укумат одамлари, ҳ окимлар ўз олдига иш юзасидан келган кишилардан хизмат ҳ ақи олиши шариат қоидаларига зи д деб эълон қилинди. 5 . Ер солиғини аниқ белгилаш мақсадида ерларни ва вақф ерларни қайта ҳ исобга олиш ва қайта ўлчаб чиқиш белгилаб қўйилди. Юқоридаги тадбирлар хоннинг ўлими туфайли амалга ошмай қоғозда қолиб кетди. 1910 йил 17 август куни Исфандиёрхонни мамлакатни идора қилишга киришиши муносабати билан Паҳл а вон Маҳмуд макбарасида қасамёд қилиш маросими бўлиб ўтди. Бу му қ аддас жойга Хивани барча уламолари йиғилди. Исфандиёрхон ва генерал Глушановский ва ҳ укумат аъзолари Паҳл а вон Маҳмуд қабрини зиёрат қилдилар. Шундан сўнг Исфандиёрхон уламоларга қарата шундай деди: - “ Биз учун энг муқаддас ҳисобланган Паҳл а вон

www.arxiv.uz Маҳмуд пиримизнинг гувоҳлигида сизларнинг ҳар бирингизга буюраман: - Агарда мен бирон - бир гуно ҳ иш қилиб қўйиб, сизлар уни сезиб қолиб ў з вақтида мени огоҳ этмасангизлар , бирча гуно ҳ лари охиратда сизнинг гарданингизга тушажакдир ”. Шундан сўнг барча тарқалди, маросим тугади. Давлат бошқарувида Исломхўжа жонбозлик кўрсатиб халқни кўнглини кўтаришга , у ларга ҳар томонлама ёрдам беришга интилди, аксига олиб 1910- 11 йилларда қурғоқчилик бўлиб, халқ қашшоқлашди, қаҳатчилик шу даражада кучайдики, х он ва унинг амалдорлари солиқларда белгиланган миқ д ордаги дон-дунни талаб қилиб, тортиб олишга ўтдилар. Хоннинг солиқ тўламаган кишиларни жазоларга тортиш ҳақидаги фармони хонликнинг барча ҳ удудларида халқ ғалаёнларини авж олишига туртки бўлди. Қўзғолонларни омм а вий тус олишини олдини олиш учун Вазири Акбар Ислом хўжа хоннинг янги фармонини эълон қилдирди. “ Бозордаги солиқлар тартибга солинсин, кўприклар қурилсин, йўллар обод бўлсин, вақф ерлари қайта ҳ исоблансин, фуқ а р о ларимизнинг бундан кейинги осойишта, фаровон турмуш кечириши билан боғли қ масалалар ўрганиб, тез фурсатда ҳал қилинсин. Биз т о монимиздан амалга оширилиши лозим бўлган бу ишларга ҳеч ким тўсқинлик қилмаслиги шарт. Ушбу ишларни амалга оширишни ҳ урматли Исломхўжа Иброҳимхўжа ўғлига топширдик ” дейилади фармонда. Исфандиёрхон шахс сифатида ким эди? У Муҳаммад Раҳимхоннинг ўғли, отаси сингари шоир, яъни “ Фарру х” та х аллусида шеърлар битган, соатсоз ва қиличсоз уста, эл кезган савдогар, рус-тузем мактабида ўқиган, ўрта бўйли, сарғиш сақолли, қозо қ юзли киши бўлган. Исломхўжа куёви Исфандиёрхонни отаси сингари салтанатни одилона бошқаришига ишонарди. Исфандиёрхон фармони кучга кириб, солиқлар бир мунча камайтирилган, ободончилик ишлари олиб борилган ўша йилнинг ўзида Исломхўжа хонликда олиб борилиши зарур бўлган ислоҳат режасини ишлаб чиқди. Ислоҳат дастури 10 банддан иборат бўлиб, ўша вақт учун тараққийпарварлик мезонлари асосида ишлаб чиқарилганди. Исфандиёрхон дастурни кўздан кечириб, 10 бандни ҳам тасдиқлади.

www.arxiv.uz Хонликдаги барча мансабдор шахслар давлат томонидан маош оладилар. Олдинги қоида бўйича солиқлардан тушган даромаднинг бир қисмини маош тариқасида харажат қилиш бекор қилинди. Деҳқонлардан олинадиган ер солиғи, қазув пули бекор қилинди. Солиқ тўловчиларнинг тоифаси қатъий белгилаб қўйилди. Закот қорамол солиғи, бож ва хирож солиқлари қайта кўриб чиқилади, савдо-сотиқ солиқлари мувофиқлаштирилади. Шариат қоидалари “қўлёзмада бўлган кейинги ёзувларни ўқиб бўлмади”. Ерларни суғориш яхшиланди. Йўл қурилиши ва ариқлардаги кўприкларни яхшилашга киришилади. Барча шаҳар ва нойибликларда беморларни даволаш учун замонавий касалхоналар қурилади, алоҳида тиббий хизмат кўрсатиш яхшиланади. Барча турдаги вақф ерлар қайта ҳисоб-китоб қилинади ва улардан тушган даромадлар маданият-маорифни ривожлантиришга сарфланади. Барча мактабларда ўқитиш дастурига кўра, шунингдек, янги усул мактабларида рус тили, жўғрофия, тарих дарслик сифатида ўқитилади. Хон хазинасида ҳисоб-китоб қаттиқ назорат қилиниб, алоҳида кирим- чиқим дафтарлари юритилади. Ушбу ислоҳатларни ўтказилиши хонликда қатъий тартиб интизом ўрнатиш, давлат мулкини толон-тарож қилмаслик, солиқ тўловчиларнинг уни ўзлаштириши, авваллари солиқ туфайли келиб чиқадиган исёнларнинг олдини олишга сабаб бўларди. Шу каби бу ислоҳатлар Хоразмдаги жадидлар орзусидаги тараққий этган давлатларнинг илм-фан, техника ютуқларини олиб киришига хизмат қиларди. Ислоҳат хон томонидан тасдиқлангач, ҳаётга жорий қилина бошланди. Авваллари солиқ ундирувчиларнинг халқдан йиғиб олинган солиқнинг маълум бир қисмини ўзига олиб қолиши каби толон-тарожликка чек қўйилди. Солиқ тўлашнинг қаттиқ назорат остига олиниши туркман ва қорақалпоқларнинг доимий равишда бўлиб турадиган исёнларини олдини

www.arxiv.uz олди. Давлат ер эгалиги, мулк ер эгалиги, вақф ер эгалигининг аниқ ҳисоб- китобини қилишга киришилди. Россиядан қурувчи муҳандислар, ер тузувчилар Хоразмга олиб келиниб, ишга жалб қилинди. Улар билан биргаликда хонликдаги каналларга темир кўприк ўрнатиш лойиҳаси тузилди, мавжуд барча майдонларни ўлчаб чиқишга киришилди. Хива шаҳрининг янги лойихаси тузилиб, унга кўра, шаҳар энига 3 баробар кенгайиши керак эди. 1910-1913 йиллар оралиғида Хиванинг ўзида ислоҳат дастурига кўра почта-телеграф биноси, Нуруллабойда Қишги сарой, замонавий ёзги қабулхона, замонавий шифохона, жадид мактаби барпо этилади. Шу тарзда ислоҳат дастурининг бажарилиши аста-секин бўлсада, амалга оша бошлади. Юқоридаги ислоҳатларни ҳаётга тадбиқ қилиш учун Вазири Акбар Исломхўжа кечаю кундуз жон куйдириб ишлади. Мазкур ислоҳатни амалга ошириш учун Россиядан малакали му ҳ андислар, ер тузувчилар, шифокорлар чақирилди. Тез кунда хонликда мавжуд бўлган экин майдонлар, тўқайзорлар, кўллар, масжид, мадраса ва мозорларга қарашли вақф ерлар ўлчаб олинди. Шовот, Ғ о з а вот, Полвон каналларига темир кўприклар буюртма қилинди. Эски зиндон тугатилиб, шаҳарни шимолий қисмида Қўша дарвоза олдида замонавий ҳ ибсхона (турма) қурилди. 1912 йилда Исломхўжанинг 30 минг сўмлик х аражатлари эвазига Хивада икки қаватли Е вропа услубидаги бино қурилди. Бинога рус - тузем мактаби жойлаштирилган бўлиб, унда таҳсил олган 100 дан ортиқ болаларга Россиядан таклиф этилган икки ўқитувчи таҳсил берди. Мактабда жадидчилик ғоялари асосида дунёвий билимлар берилиши билан бир қаторда таълим олаётган ўқувчиларга китоб, қоғоз, қалам ва бошқа ўқув қуроллари бепул тарқатиларди. Янги Хива шаҳрини тар ҳ и (плани) ишланди. Бу тар ҳ га асосан шаҳарни шимолий чегараси Ғовук кўлигача узайиши, жанубдан По л вон ёп канали бўйлари, шарқий томони Гандимён қишлоғини ўз ичига олиши ва ниҳоят ғарбий қисми Тақир қишлоғигача узайиши лозим эди (бу режа 90 йилларга келиб амалга ошди). Шунингдек, почта - телеграф биносининг жанубий қисмида (ҳозирги ёдгорлик ўрнида) ҳунармандлар мактаби биносининг

www.arxiv.uz плани чизилди. Исломхўжа шаҳарда маъмурий бинолар қуришга ҳам бошчилик қилди. Унинг ташаббуси билан 1910 - 12 йилларда янги усул мактаби, почта - телеграф биноси, мадраса ва минора , фельдшер - акушерлик пункти ва шаҳар касалхонаси қурилди. Исломхўжа 1912 йили Россия императори Николай II билан учрашиб, унинг ўғли шаҳзода Алексей номига касалхона қуриш ҳақида келишиб олган ва бу касалхона рус меъмори Ропа режасида қурилган. Касалхона қуриш ва жиҳозлаш бўйича 1912 йили апрел ойида махсус қоида ишлаб чиқилган. Қоидани муаллифи ҳам Исломхўжа нинг ўзи бўлган. Вазири Акбар амалга ошираётган янгиликлар фақат авом халқ, майда ҳунарманд-косибларга, чоракору яримчи деҳқонларга манзур эди. Катта ер эгалари, руҳонийлар ва савдогарларга бу янгилик ёқмас эди. Шу боис хонликдаги баъзи олий мансабдорлар бу ислоҳатга қаттиқ қаршилик кўрсатар эдилар. Ҳар хил найранглар билан хон ва вазир орасига нифоқ солишга уринар эдилар. Шунга оид бир ҳужжат фикримизга далил бўла олади. Амударё бўлимини бошлиғи Ликошиннинг 1913 йил июл ойида Туркистон генерал-губернаторига юборган ҳисоботида қуйидагиларни ўқиш мумкин: - “Рамазон байрами арафасида хон бир кишини катта вазифага тайин этиб, уни ойлик маошини 500 тилла қилиб белгилайди, бундан хабар топган Исломхўжа хонга учрашиб, “Аъло ҳазратлари, хазинамиз ночор аҳволда, энг керакли нарсаларни сотиб олишга ҳам қурбимиз етмай турган бир пайтда, сиз бир кишига шунча катта ойлик маош белгилаб чакки қилибсиз”, деб танбеҳ беради. Ҳалиги амалдор олдида изза бўлган хон вазирига қарата:- “Агарда сизни ўлдирмасам мен Хива хони эмасман” дейди. Шундан кейин вазир билан хон орасидаги муносабат бузилади. Натижада, 1913 йил 9 август куни кечқурун саройдан уйига кетаётган Исломхўжа Рофаник боғининг шарқий қисмида жойлашган “Ўғлон азизбобо” қабристони яқинида чавақлаб ўлдирилади. Бу ишни бир неча йиллардан буён хон ҳибсхонасида сақланётган Қурбонбой бўзчи амалга оширади.

www.arxiv.uz 1913 йил 9 августда Туркистон генерал-губернатори номига юборилган 791 сонли телеграммада қуйидаги сўзлар битилган эди: - “9 августдаги Хива хонининг энг яқин кишилардан бири Сайид Исломхўжани фожеали ўлими сарой аҳли орасида катта шов-шувга сабаб бўлди”. Воқеа аслида мана бундай бўлган эди. Вазири Акбар билан хон ўртасида бўлиб ўтган гап сўздан кейин хоннинг мулозимларидан Матвафо карвонбоши, Ашир маҳрам ва Рўзмат маҳрамлар хон билан овлоқда учрашиб, вазири акбарни йўқ қилиш ҳақида яширин режа тузадилар ва бу ишни амалга оширишни Қурбонбой бўзчига топширадилар. Ни ҳ оят, 1913 йили Рамазон ойининг 21 (жума) куни кун ботган дан икки соатлардан кейин Исломхўжани уйига олиб кетиш учун аравакашини яқин қариндошларидан бири келиб, аравакашни зарур иши борлиги учун мен келдим деб айтади. Икковлон аравага миниб, қабристонга яқинлашганда арава олдини бир неча киши тўсади. Қурбонбой бўзчи Исломхўжани аравадан тортиб олиб, пичоқ билан сўяди, аравакашни бошқа бир киши бир неча жойига пичоқ уриб ўлдиради ва кўздан ғойиб бўладилар. Бу воқеани хон дарҳол Амударё бўлими н и бошлиғига хабар қилади. Эрталаб етиб келган рус офицерлари воқеани ўрганиб чиқадилар, вазирни ўлдирганлар уни тунамай ғойиб бўлишган эди, марҳумнинг ёнидан учта 10 сўмлик олтин танга, брилиант қошли олтин узук, брилиантлар қадалган олтин тамакидон ва олтин соат чиқади . Бундан келиб чиқадики, Исломхўжа талаш мақсадида ўлдирилмаган , балки уни жонига суиқасд қилишган. Жуда қийнаб, азоблаб ўлдирилган. Бу эса мусулмончилик урф - одатига кўра шаҳид ҳ исобланади. ( Қ аранг ЦГВИА. Ф. 400.оп.1.хр.4276, 68 – в). Эртаси куни Исломхўжани кўмиш маросими бўлиб ўтган. Хон таъзия билдириш мақсадида уни жанозасида иштирок қилган. Исломхўжани жасади кичик Сайид Моҳирўйи жаҳон қабристонига, ўзи тириклигида қурдирган х илхонага,отаси ёнига дафн қилинган. Ниятига етган хон сал фурсатдан кейин Қурбонбой бўзчини ҳ ибсдан озод қилади, Абдукарим маҳрамни ясовулбоши лавозимига тайинлайди. Шундан кейин сал фурсат ўтмасдан

www.arxiv.uz Исломхўжани ўғли Абдусаломхўжа ҳам фожеали равишда ўлдирилади. Вазир и Акбар Сайид Исломхўжадан битта қиз ва иккита ўғил қолади: Азизапошшабика, Абдусаломхўжа, Абдулазизхўжа. Исфандиёрхон Исломхўжани қатл эттиргач, мендан ота хунини олмасинлар деган мақсадда унинг катта ўғли Абдусаломхўжани ҳамда энг содиқ шогирди Раҳимберган маҳрамни ҳам турли баҳоналар билан йўқ қилдирган. Исломхўжанинг фожеали ўлими хонликда бошланган ислоҳатларнинг тў х таб қолишига сабаб бўлди. Ўз эсдаликларни Исфандиёрхоннинг хотини, Исломхўжани қизи Азизапошшабика шундай х отирлайди : - “ Хон отамни қатл эттиргач, иним Абдусаломхўжани ҳам ҳозирги Дошоёқ қишлоғи ҳ удудига туташ “ Туячи ” қумтепасида оттирди. Кўп ўтмай хонни ўзини ҳам сўйиб кетдилар… Абдусаломхўжадан Ҳ амиджон, Узробика, Анабиби, Сайидахон, Марямбиби исмли фарзандлар қолди ” . Юқоридаги эсдаликларни музей фонди учун ёзиб қолдирган Азизапошшабика 1980 йили 92 ёшида вафот қилган. Абдулазизхўжани ўғиллари Ҳ усайин ҳамда Қозим Хўжаевлар Хоразм халқ театрида ишлаганлар. Кичик ўғиллари Эркинбой ҳамда Комилжон Хўжаевлар Хонқа туманида истиқомат қилишади. Исломхўжанинг ҳаёт йўлларини ўқиб ўрганар эканмиз, унинг ўз замонасининг энг илғор кишиси, ҳақиқий ислоҳатчи эканини гувоҳи бўламиз. Исломхўжа номи бугунги кунда абадийлаштирилиб, у қурдирган мадраса ва минора Ичон қ алъадаги мў ъ жизаларнинг аълоси ҳисобланиб, ушбу иншо о т ёнидаги кўчалардан бирига унинг номи берилди. Исломхўжа мадрасани уста Худойберганҳожи қурган, мадраса ва миноранинг кошин безакларини Эшмуҳаммад Худ о йбердиев ишлаган , нақшлар асосида Хонқанинг Мадир қишлоғидаги усталардан Болта Ваисов ва Мадаминовлар ишлаганлар. Мадраса 42 та ҳужрадан иборат бўлиб, 50 н а фар талаба ўқиган, унинг олд қисми 2 қават қилиб қурилган. Кираверишда ўнг томонда масжид қурилган. Бош фасади билан минорага боғлиқ бўлган

www.arxiv.uz мадраса ташқи тузилиши ва безаклари билан бошқа мадрасалардан фарқ қилмайди. Пештоқининг ён қанотлари икки қаватли равоқлар қатори ва бурчак гулдасталаридан иборат. Равоқлар тепаси айрим ҳошиялар ва сиркор кошинлар билан чиройли қилиб безатилган. Кичик ҳовли бир қаватли ҳужралар билан ўралган. Деворларида ҳеч қандай безак йўқ. Пештоқнинг орқа томонида, ҳужраларнинг устида оддий ёғоч устунли айвон қурилган. Мадрасанинг энг йирик хонаси катта гумбазли масжиддир. Масжид мадрасанинг бутун жануби-ғарбий томонини эгаллаган, масжиднинг ички кўриниши Хива усталари ижодига хос катта гумбазли хона типида ёпилган. Масжиднинг жанубий томонида жойлашган бурчакдаги гумбаз остида ва меҳробда сиркор ҳамда ганчкори безаклар ишлатиб чиройли манзара яратилган, мадраса учун вақф сифатида Ислом Хўжа ўз еридан 14 минг 451 таноб ер ажратган. Мадрасада ҳозирги вақтда “Хоразм амалий санъати” музейи фаолият кўрсатмоқда. Минора ҳам мадраса билан бир вақтда қурилган бўлиб минора қурилишида қадимги усталарнинг меъморчилик услубидан фойдаланилган. Миноранинг юқори қисми жуда ингичкалашиб, тепаси бежирим карниз ва қуббали фонус билан тугалланган. Фонус юзаси турли шаклдаги сопол- ғиштчалар билан ҳошияланган, уларнинг ораси эса ранг-баранг сиркор кошинлар билан тўлдирилган. Фонус ва карниз яшил-зангори, ложувард (мовий) ва оқ рангдаги сиркор ғиштчалар билан қопланган. Шунинг учун ҳам миноранинг юқори қисми алоҳида бўлиб ажралиб туради. Сиркор безакли ҳошиялар миноранинг конус шаклидаги танасини бир неча жойидан ҳалқасимон доира қилиб айланган. Мана шуларни ҳисобга олган қариялар “Хўжани минорасида тўрт фаслни ва ўн икки ойнинг безаги бор” – деб айтадилар. Миноранинг оддий ва аниқ формасида, безакларида Хива меъморчилигига кириб келаётган янги услубларни кўриш мумкин.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ислом дини

Ислом цивилизацияси

Ислом ва давлатчилик

Ислом ва Марказий Осиё халклари

Марказий Осиёлик машҳур ислом олимлари