Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida idora usuli va boshqaruv

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida idora usuli va boshqaruv Reja: 1. Chor Rossiyasining mustamlaka boshqaruv usuli. 2. Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy boshqaruvi. 3. Milliy ozodlik harakatlari.

Siyosiy tarix. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya podsholigi o‘z hududlarini kengaytira borib Qozon, Ashtarxon (Astraxan) va Sibir xonliklarini bosib oldi. Shundan so‘ng rus podsholarining O‘rta Osiyo hududlariga qiziqishi kuchaya boshladi. Podsho hukumati bu hududlar haqida ma’lumot to‘plash uchun 1558 yil aprelida “Moskva savdo kompaniyasi” vakili Antoni Jenkinsonni Richard va Robert Jonsonlar bilan birgalikda 1589 yil sentabrigacha, 1620 yilda Ivan Xoxlovni, 1669 yilda B.A. Pazuxin va S.I. Pazuxinlarni, 1675 yilda V.A. Daudov boshchiligidagi elchilarni Buxoro, Xiva, Samarqand, Urganch va Balxga jo‘natgan edi. Bu elchilarning asosiy maqsadlari O‘rta Osiyo xonliklari va unga qo‘shni bo‘lgan hududlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va harbiy ahvoli, xalqaro aloqalari haqida ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Ammo, O‘rta Osiyo hududlarini bosib olish uchun to‘g‘ridan to‘g‘ri amaliy harakatlar XVIII asr boshlarida, ya’ni, Pyotr I hukmronligi davrida boshlandi. Mang‘ishloqlik turkman savdogari Xo‘ja Nafas orqali Amudaryo sohili oltin qumlariga boyligi haqida xabarni eshitgan Pyotr I 1717 yilda knyaz Bekovich- Cherkasskiy ekspeditsiyasini 3000 dan ortiq qo‘shin bilan Xiva xonligiga jo‘natadi. Ammo, bu ekspeditsiya muvaffaqiyatli chiqmay, uning qo‘shinlari Xiva xoni SHerg‘ozixon tomonidan qirib tashlanadi. Shundan so‘ng Pyotr I 1721 yilda Florio Beveni boshchiligidagi elchilarni Buxoroga jo‘natadi. Italiyalik Rossiya josusi F. Beveniga elchilik niqobidagi o‘z safari chog‘ida iqtisodiy va geografik ahamiyatga molik yerlarni buxoroliklarga sezdirmasdan eslab qolish, Kaspiyga quyiladigan katta-katta daryolar va mavjud kemalar, shaharlar va istehkomlar haqida ma’lumotlar to‘plash topshirilgan edi. Bundan tashqari F.Beneveni Buxoro xonligi qal’alari va qo‘shinlarining umumiy soni, armiyasining tuzilishi va ahvoli, boshqarish usuli, Buxoroning Eron, Xiva va Turkiya bilan munosabatlari haqida to‘la ma’lumot to‘plashi hamda Rossiya bilan Buxoro davlati o‘rtasida savdo-sotiqni rivojlantirishda mavjud imkoniyatlarni aniqlash bilan birga, O‘rta Osiyo daryolaridagi oltin zahiralari haqida ma’lumot to‘plashi ham lozim edi.

F Beneveni Buxoroda uch yildan ortiq yashab Buxoro va Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati, iqtisodiyot, tabiiiy boyliklari haqida ma’lumotlar to‘plab 1825 yilda Rossiyaga qaytadi. XVIII asrning birinchi choragida ko‘chmanchi qozoqlar Ural daryosi va Kaspiy dengizidan Xiva xonligi chegarasigacha bo‘lgan hududda Katta, O‘rta va Kichik juzga bo‘lingan holda yashar edilar. Qozoq sultonlari o‘rtasidagi urushlar ustiga, qalmoqlarning hujumlari qo‘shilib, o‘zaro qonli to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Undan tashqari 1723 yilgi ocharchilik qozoqlarni qiyin ahvolga solib qo‘ydi. O‘zaro urushlardan charchagan qozoq sultoni (Kichik juz) Abulxayrxon 1730 yilda Rossiyaga murojjat qilib, qozoqlarni Rossiya himoyasiga olishini so‘radi. XVIII asrning birinchi yarmida barcha ko‘chmanchi qozoqlar Rossiya tobeligiga olindi. Rossiya hukumati o‘zbek xonliklarini bosib olish maqsadida butun XVIII asr mobaynida qozoq juzlari yashab turgan hududlarda 150 ga yaqin katta va kichik qal’alar qurdirib, platsdarm sifatidagi yangi shaharlarga (Omsk, Semipalatinsk, Ust-Kamenogorsk, Orenburg va boshq.) asos soldilar. XIX asr boshlariga kelib Yevropaning ba’zi davlatlari o‘rtasida harbiy- siyosiy vaziyat keskinlashib ketganligi bois, 1806-1812 yillarda rus-turk, 1808- 1809 yillarda rus –shved, 1805-1813 yillarda rus –fors, 1805-1812 rus-fransuz urushlari bo‘lib o‘tdi. Buning natijasida Rossiya hukumatining o‘zbek xonliklariga bo‘lgan e’tibori kamaydi. Nikolay I (1825-1855 yy.) rus taxtiga o‘tirgach vaziyat yana o‘zgardi. Qozoq dashtlaridagi harbiy istehkomlar vositasida Rossiya imperiyasi Xiva xonligi hududlariga yaqinlashib kela boshladi. Rossiyaning o‘zbek xonliklariga nisbatan siyosatini izchil amalga oshirish tarafdorlaridan biri bo‘lgan Orenburg general-gubernatori V.A.Perovskiy podsho Nikolay I farmoniga ko‘ra 1839 yilda 5 mingdan ziyod qurollangan qo‘shin bilan Xiva xonligi ustiga yurish boshladi. Ammo, yo‘ldagi og‘ir shart-sharoitlar rus qo‘shinlarining ahvolini qiyinlashtirdi. 1840 yilning boshlarida Xiva chegaralariga yetib kelgan Perovskiy qo‘shinlari Xiva xoni Olloqulixonning o‘zbek, qozoq va turkmanlardan iborat birlashgan qo‘shinlari tomonidan tor –mor etildi.

XIX asrning o‘rtalarida jahonning yirik davlatlari o‘rtasida yangi mustamlakalar uchun kurash qizib ketgan bir sharoitda Rossiya imperiyasi ham bu kurashlardan chetda qolmadi. Shu jihatdan bu davrda Angliya va Rossiya manfaatlari O‘rta Osiyoda to‘qnashdi. Rossiya imperiyasi hukumati Angliyaning Turkiston va Kaspiy dengizining sharqiy tomonlarini egallab olishidan xavsirayotgan edilar. Chunki Angliya Afg‘oniston va Hindiston orqali o‘zbek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borar edi. Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga urinayotgan Rossiyaning rejalarini barbod qilish, o‘zbek xonliklarini Rossiyaga qarshi birlashtirish hamda O‘rta Osiyo bozorlarini egallash edi. 1. Angliya o‘z maqsadini amalga oshirishni tezlatish uchun turli yillarda Stoddart, Konolli, Byorn, Archi Todd, Abbot, SHekspir, Iosif Volf kabi ko‘plab fors va turk tillarini yaxshi bilgan josuslarni o‘zbek xonliklariga jo‘natdi. Shuningdek, Angliya hukumati Turkiya bilan hamkorlikda O‘rta Osiyo davlatlarini birlashtirishga ko‘p harakat qildi. Ammo, ularning barcha harakatlari zoye ketdi. Chunki, o‘zbek xonliklari o‘rtasida nizolar kuchli edi. Undan tashqari Rossiya hukumati o‘zbek xonliklarini bir-biriga qarshi gij-gijlatish siyosatini olib bordi. 2. Rossiya hukumati O‘rta Osiyo hududlarini bosib olishdan ko‘proq manfaatdor bo‘lib, bu manfaatdorlik bosqinchilik harakatlarini tezlashtirishga undar edi. Olimlarning fikrlariga ko‘ra, quyidagi sabablar Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olishni tezlashtirgan edi: 3. Rossiyaning yengil sanoatini ta’minlab beruvchi arzon hom ashyo bazasining O‘rta Osiyoda mavjudligi. 4. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz portlarining Rossiya qo‘lidan ketishi hamda uning o‘rniga O‘rta Osiyo xonliklarini egallash hisobiga to‘ldirish. O‘rta Osiyo orqali Eron, Afg‘oniston, Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini yo‘qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish.

Rossiyaning Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulot uchun O‘rta Osiyo bozorlarini egallashi lozim edi. Rossiyada o‘tkazilgan yer islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan aholini ko‘chirib keltirish hamda ularni yer-suv bilan ta’minlash. Shuningdek, Angliyaning O‘rta Osiyo bozorlariga intilishi ham Rossiya hukumatini tashvishga solib qo‘ygan edi. Shu bois ham xonliklarga bevosita chegaradosh bo‘lganligidan foydalangan Chor Rossiyasi harbiy harakatlarni boshlab yubordi. 1853 yilda Orenburg general-gubernatori V.A.Perovskiy qo‘shinlari Qo‘qon xonligining strategik ahamiyatga ega bo‘lgan Oqmachit (hozirgi Qizil O‘rda) qal’asini kuch bilan egalladi. Qrim urushi tufayli to‘xtab qolgan harbiy harakatlar 1860 yilning yozida yana jonlanib, polkovnik Simmerman boshchiligidagi rus qo‘shinlari To‘qmoq, keyin esa Pishpak (hoz. Bishkek) qal’alarini egalladilar. 1864 yilning may oyida Verniy qal’asidan (1854 yilda Almati ovuli yonida ruslar tomonidan qurilgan) yo‘lga chiqqan polkovnik Chernyayev Avliyoota, Suzoq qal’alarini, iyul oyida Turkiston shahrini bosib oldi. Shundan so‘ng Chimkent shahri qamal qilinib, bu yerda rus qo‘shinlari Qo‘qon sarkardasi Alimqul Amirilashkar zarbalariga duch keldilar. Ammo, harbiy-texnik jihatdan ustunlikka ega bo‘lgan Chernyayev qo‘shinlari 22 sentabrda Chimkentni egallashga erishdilar. 1864 yilning oktabrida Chernyayev qo‘shinlari Toshkentga hujum boshladilar va shaharning sharqidagi Darvishak qopqa degan joyda mag‘lubiyatga uchradilar. 1864-1865 yilning qishida Chernyayev Toshkentga yurish uchun harbiy tayorgarlik ko‘rib, o‘z qo‘shinlarini Sibir va Orenburgdan yetib kelgan qurol- yarog‘, qo‘shimcha harbiy kuchlar bilan to‘ldirdi. 1865 yil 28 aprelda Chernyayev Chirchiq daryosi bo‘yidagi Niyozbek qal’asini egallab, bu yerdagi Toshkent shahrini suv bilan ta’minlab tutuvchi to‘g‘onni bo‘zib tashladi. Toshkent mudofaasini tashkil etishda Alimqul sarkardaning xizmatlari katta bo‘ldi. 8 may kuni Alimqul katta lashkar bilan Qo‘qondan yetib 9 may kuni ruslar bilan jangga

kirishdi. Ammo, Alimqul qattiq yarador bo‘lib, halok bo‘lgach toshkentliklar orasida sarosimalik boshlandi. 1865 yil 15 iyun kuni Toshkent zabt etildi. Shundan so‘ng Chor Rossiyasi qo‘shinlarining harbiy harakatlari Buxoro amirligiga qaratildi. 1866 yilda olib borilgan bosqinchilik urushlari natijasida (general Romanovskiy boshchiligida) amirlik hududlari egallana boshlandi. 1866 yil may oyida Erjarda bo‘lgan jangda amir Muzaffar yengilib Jizzahga qochdi. 19- 22 may kunlari bo‘lgan janglardan so‘ng Romanovskiy qo‘shinlari Xo‘jandni egalladilar. Oktabr oyida O‘ratepa va Zomin bosib olindi. Jizzax shahri uchun qattiq janglar bo‘lib 11-18 oktabr kunlari bu shahar ham bosqinchilar tomonidan egallandi. 1868 yil 1 may kuni fon Kaufman boshchiligidagi rus qo‘shinlari amirlikning yirik shaharlaridan biri bo‘lgan Samarqandga yurish boshladilar. Cho‘ponota tepaligida bo‘lgan jangda amir qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi va 2 may kuni Samarqand shahri egallandi. Amir Muzaffar asosiy kuchrlarni to‘plab Samarqand tomon yurdi. Kaufman ham katta kuchlar bilan Buxoroga tomon harakatlandi. 2 iyun kuni Zirabuloqda har ikkala qo‘shinlar o‘rtasida jang bo‘lib amir mag‘lubiyatga uchradi. Amir Muzaffar va Kaufman qo‘shinlari Zirabuloqda urushayotgan bir paytda Shahrisabz va Kitob beklari Jo‘rabek va Bobobek hamda amirning o‘g‘li Abdumalik to‘ra boshchiligida Samarqandda qoldirilgan rus qo‘shinlariga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib bu harakatni bostirdi va Samarqandni talon-taroj qilishga buyruq berdi. 1868 yil 23 iyunga kelib, chorasiz qolgan amir Muzaffar Turkiston general –gubernatori fon Kaufman bilan sulh tuzishga majbur bo‘ldi va Rossiya imperatorining vassaliga aylandi. Bu sulhga ko‘ra, Buxoro amiri Rossiyaga katta miqdorda tovon puli (125 ming tilla) to‘lab, Rossiya hukumatining roziligisiz tashqi aloqalar olib borishdan mahrum bo‘ldi va Zarafshon daryosining yuqori qismidagi yerlar, Samarqand va Kattaqo‘rg‘on Rossiya tarkibiga kiritildi. Shunga qaramasdan, amirdan norozi bo‘lgan kuchlar chor hukumatiga qarshi urushni davom ettirdilar. Amirning katta o‘g‘li Abdumalik to‘ra, Jo‘rabek,

Bobobek va Sulton Sodiq kuchlari birlashib Karmana, Qarshi va Chiroqchi bekliklarini egalladilar hamda Amdumalikni amir deb e’lon qildilar.

1868 yilning kuzida amir Muzaffar o‘z o‘g‘liga qarshi fon Kaufmandan harbiy yordam so‘radi. Unga javoban amir huzuriga general Abramov boshchiligidagi qo‘shinlar jo‘natildi. 1868 yil 21 oktabrda bo‘lgan jangda Abdumalik To‘ra boshchiligidagi qo‘shinlar mag‘lubiyatga uchradi. 1872 yilning oxirlarida Rossiya hukumati Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlar boshlashga jiddiy qaror qabul qildi. Xivaga qarshi Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodsk va Kavkaz okrugi qo‘shinlari ham jalb etildi. 1873 yilning bahorida 12 mingdan ortiq qo‘shin va 56 ta to‘p-zambaraklarga umumiy qo‘mondonlik Kaufman zimmasiga yuklatilib, Xiva xonligiga yurish boshlandi. Xiva hukmdori Muhammad Rahimxon II masalani tinch yo‘l bilan hal etishga urinishi behuda ketgach, harbiy kengash chaqirib, mudofaa rejalarini tuzadi va dushman istilochilariga qarshi kuchlarni safarbar etadi. Ammo, kuchlar va harbiy tayyorgarlik nisbati teng emas edi. 1873 yil 18 may kuni Amudaryo bo‘ylaridagi qattaq janglardan so‘ng Xazorasp egallandi. Shundan so‘ng rus qo‘shinlari Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Mang‘it qal’alarini egallab 29 may kuni Xivaga kirib keladilar. Xon Izmiqsho‘r tarafdagi turkman ovuliga qochib ketadi. U Xivaga qaytib kelguniga qadar xon saroyidagi qimmatbaho buyumlar va 300 ta nodir qo‘lyozma asarlar Peterburgga jo‘natildi. 1873 yil 12 avgustda Xiva yaqinidagi Gandimiyon qishlog‘ida fon Kaufman bilan Muhammad Rahimxon o‘rtasida sulh shartnomasi (“Gandimiyon shartnomasi”) imzolandi. Bu shartnomaga ko‘ra, Amudaryo quyi oqimining o‘ng qirg‘og‘idagi yerlar Rossiya ixtiyoriga o‘tdi. Rus kemalarining Amudaryo bo‘ylab suzishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratildi. Rus savdogarlari xonlik hududida erkin savdo qilish, Amudaryoning chap qirg‘og‘ida savdo omborlari qurish huquqini oldilar. Xiva xonligi Rossiyaning ruxsatisiz tashqi aloqalar olib borishdan mahrum etilib, vassalga aylandi. Xonlik zimmasiga 2.200 ming so‘m tovon to‘lash (20 yil muddatga) majburiyati yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida boj va majburiyatlardan ozod etilib, ularga xonlikda ko‘chmas mulk sotib olishga ruxsat berildi.

Chor Rossiyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarshi urush olib borayotgan davrda Qo‘qon xonligida chuqur siyosiy va iqtisodiy inqiroz hukm surayotgan edi. Chunki, 1868 yil 13 fevralda Kaufman va Qo‘qon xoni Xudoyorxon o‘rtasida shartnoma imzolangan bo‘lib, shu paytgacha Rossiya bosib olgan hududlar imperiya tassarrufiga o‘tgan edi. Oradan ko‘p o‘tmasdan bunday vaziyat Farg‘ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi norozilik harakatlarini keltirib chiqardi. Bu harakatning katta qismiga o‘zini Qo‘qon xoni Olimxonning nabirasi Po‘latxon deb e’lon qilgan Mulla Ishoq Hasan o‘g‘li boshchilik qildi (Namangan va uning atroflarida). Xudoyorxonning obro‘li amaldorlari Iso Avliyo, Abdurahmon oftobachi, xonning ukasi, Marg‘ilon hokimi Sulton Murodbek, xonning o‘g‘illari Nasriddinbek (Andijon hokimi), Muhammad Aminbeklar Po‘latxon tomonga o‘tib ketadilar. 1873 yilga kelib qo‘zg‘olon butun Farg‘ona vodiysini qamrab olgan edi. O‘sha yili Xudoyorxon qo‘zg‘olonchilarni qisman mag‘lub etgan bo‘lsa-da, ahvol o‘zgarmadi. !875 yilning o‘rtalariga kelib qo‘zg‘olonchilar O‘sh, Namangan, Andijon, Asaka, Marg‘ilon shaharlarini egalladilar. Xonlikdagi norozilik harakatlarining bunday tus olishi Rossiya hukumatini sarosimaga solib qo‘ydi. Shu bois ham polkovnik M.D.Skobelev qo‘zg‘olonni bostirish uchun Turkiston o‘lkasiga yuborildi. Bu orada Xudoyorxon Kaufmandan yordam so‘rab murojaat qildi. 1875 yilning yozida Xudoyorxon Xo‘jand orqali Toshkentga qochib ketdi. Kaufman Xudoyorxonning 40 ta aravadagi mol-mulkini musodara qilib, o‘zini Orenburgga surgun qildi. Hali Xudoyorxon Qo‘qondan chiqib ketmasidan oldinroq uning katta o‘g‘li Nasriddinbek Abdurahmon oftobachi boshchiligidagi guruh rahbar-ligida Qo‘qon xoni deb e’lon qilindi. Yangi xon Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadi borligini bildirib fon Kaufmanga maktub yo‘llagan bo‘lsa-da, amalda Rossiya hukumatining bosqiniga qarshi kuch to‘plashga kirishgan edi. Shu maqsadda Nasriddinbek Buxoro amiri va Toshkentning nufuzli kishilaridan biri bo‘lgan Saidazimboyga yordam so‘rab noma jo‘natadi. Ammo Buxoro amri ham, Saidazimboy ham o‘zlariga yuborilgan nomalarni Kaufmanga topshiradilar. Nasriddinbekning harakatlari puchga chiqdi.

Undan tashqari, Xudoyorxon qochib ketgach ayrim guruhlar Nasriddinbek, ayrimlari esa Po‘latxon tomonga bo‘linib ketdilar. Qo‘qon xonligidagi xalq harakatlari hamda Xudoyorxonning qochib ketishi natijasida yuzaga kelgan og‘ir vaziyat rus bosqinchilariga qo‘l keldi. 1875 yil avgust oyining boshlarida Qo‘qon xonligi qo‘shinlari Toshkent tomonga (Qurama tumani) yurish boshladi. Bunga qarshi Kaufman ham katta qo‘shin bilan qarshi hujumga o‘tdi. 22 avgustda Mahram qal’asi (Xo‘janddan Qo‘qonga yurish yo‘lida) rus qo‘shinlarining g‘alabasi amalda xonlik taqdirini hal qildi. 26 avgust kuni Kaufman Mahramdan Qo‘qonga yo‘lga chiqdi. Nasriddinbek Kaufman bilan kelishuv yo‘li bilan borib 1875 yil 22 sentabrda u bilan shartnoma imzoladi. Nasriddinbekning Kaufman bilan kelishuvi xalqning yana qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Bu safar harakatning markazi Andijon bo‘ldi. Po‘latxon atrofiga to‘plangan nufuzli amaldorlar Andijonning Bo‘taqora qishlog‘ida uni xon deb e’lon qildilar. 1875 yilning oxiriga qadar Andijon, Namangan, Baliqchi shaharlarida qattiq janglar bo‘lib, ular qo‘ldan-qo‘lga o‘tib turdi. Qo‘qonning o‘zida ham qo‘zg‘olon ko‘tarilib, Nasriddinbek qochib ketdi. Po‘latxonning Kaufman bilan muzokaralar olib borish harakati zoye ketdi. 1876 yil 28 yanvarda Po‘latxon Oloy vodiysida so‘nggi kuchlari bilan tor-mor etildi. Po‘latxon qo‘lga olinib, 1 mart kuni Marg‘ilonda osib o‘ldirildi. Nasriddinbek va Abdurahmon oftobachi Toshkentga jo‘natildi. 1876 yil 19 fevralda Qo‘qon xonligi tugatilib, uning o‘rniga Farg‘ona viloyati harbiy gubernatorligi tashkil etildi. General M.D.Skobelev Farg‘ona viloyatining harbiy gubernatori etib tayinlandi. Chor Rossiyasining bundan keyingi asosiy harbiy harakatlari turkmanlar yashaydigan hududlarni bosib olish bilan bog‘liq bo‘ldi. 1877 yilda Kaspiy ortining Axaltaka vohasidagi Qizil Arvat rus qo‘shinlari tomonidan egallandi. 1881 yilda Skobelev boshchiligidagi rus qo‘shin-larining nihoyatda dahshatli qirg‘inidan so‘ng Ko‘ktepa qal’asi, undan so‘ng Asxabad (Ashxobod) shahri egallandi. 1884 yilda rus qo‘shinlari Marv vohasini ham bosib oldilar. Bosib olingan hududlarda Kaspiyorti viloyati tuzilib, u Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi.

Shu tariqa Chor Rossiyasi 20 yildan ziyodroq davom etgan bosqinchilik urushlari natijasida juda katta hududlardan iborat bo‘lgan O‘rta Osiyo xonliklarini bosib oldi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarining chegaralarini aniqlash va mustahkamlash choralarini ham ko‘rdi. 1881 yilda yangi Rossiya va Rossiya- Eron o‘rtasida, 1885-1887 yillarda Rossiya-Afg‘oniston, 1895 yilda Pomirdagi chegaralar belgilandi. Chor Rossiyasining mustamlaka boshqaruv usuli. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rdilar. Chunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig‘ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.Chernyayev gubernator etib tayin-lanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan. Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan.

Shuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan”. Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga yetkazishdan iborat bo‘lgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko‘rilgan. 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish.

Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o‘lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko‘rsatilgan yerlarda, o‘lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko‘rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o‘lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko‘rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general-gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil

etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general-gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o‘lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga yerlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o‘lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o‘lkaning ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Tadqiqotchilarning (S.Tillaboyev) ta’kidlashicha, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bo‘lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining turmush tarziga katta o‘zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi.

Undan tashqari, yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o‘z odamlari bo‘lmaganligi, mahalliy sharoitni to‘liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan. 1868 yilda imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan Turkiston general- gubernatoriga ikki yil ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab taqdim qilinishi to‘g‘risida ko‘rsatma beriladi. 1871 yilda fon Kaufman rahbarligida Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risida “Nizom” loyihasi tayyorlanib taqdim etilsada, muhokamada tasdiqlanmay qaytariladi. Ushbu loyiha 1873 yilda qayta ishlanib, ikkinchi marotaba Ministrlar kengashiga jo‘natiladi. Ammo, bu safar ham “Nizom” loyihasida kamchiliklar mavjud bo‘lib, “qoniqarsiz, yer masalasi tartiblari esa siyosiy jihatdan xavfli” bo‘lganligi tufayli 1874 yilda tasdiqlanmay, qaytariladi. Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom” loyihasidagi tartiblar 1876 yilda yangi tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga joriy etiladi. 1882 yil 8 mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilinadi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. 1883 yilda Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning ahvoli to‘g‘risidagi hisobotni, “O‘lkani boshqarish to‘g‘risidagi nizom loyihasi”ni qo‘shib taqdim etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr III ning ko‘rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-adyutant, graf N.Ignatyev raisligida “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi nizomning qayta ishlangan so‘nggi loyihasini ishlab chiqish” bo‘yicha komissiya tashkil qilinadi. Chorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi – “O‘lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo‘yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to‘g‘ri keladigan nizom” tuzilishini amalga oshirishdan iborat edi.

Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o‘lkasini booshqarish to‘g‘risidagi Nizom” 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan bo‘lsada, ma’muriy tizim bo‘yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o‘lkasida sobiq general- gubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o‘zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to‘ldirilib, o‘zgartirilib turildi. Chunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan- pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general-gubernatorligini boshqarish bo‘yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy vaziyat” omili hal qiluvchi bo‘lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O‘rta Osiyo xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga kelgan va aynan shuning uchun ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik” xarakterga ega bo‘lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom” (1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan bo‘lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo‘limini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg‘ona viloyatini boshqarish bo‘yicha vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to‘g‘risida ham shunday deyish mumkin (N.Abduraximova). Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy boshqaruvi. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olganidan so‘ng bu hududlaprda ko‘p asrlardan buyon shakllanib, mavjud bo‘lib kelgan, o‘troq va ko‘chmanchi aholining diniy hamda mahalliy xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan boshqaruv tizimi o‘rniga imperiya manfaatlariga xizmat qiluvchi boshqaruv tartiblari o‘rnatiladi. Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib, uning general- gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan.

General-gubernator bir vaqtning o‘zida podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Yettisuv kazak qo‘shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod etilgan bo‘lib, u harbiy vazirga bo‘ysungan. Turkiston general-gubernatorligi boshqaruv tizimi markaziy, viloyat, uyezd (tuman), uchastka (volost), shahar, qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo va markazi Verniy (Olmaota) bo‘lgan Yettisuv viloyatlaridan iborat bo‘lgan. Sirdaryo viloyati hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo‘lgan yerlar va Qo‘qon xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Yettisuv viloyati esa Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Toshkent, Xo‘jand, Jizzax uyezdlariga bo‘lingan bo‘lsa, Yettisuv viloyati Sergiopol, Kopal, Verniy, Issiqko‘l va To‘qmoq uyezdlariga bo‘lingan. Rossiya hukumati yangidan bosib olingan yerlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo‘shimcha ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro amirligiga qarashli bosib olingan yerlarda markazi Samarqand bo‘lgan Zarafshon okrugi, Xiva xonligiga qarashli yerlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi Petro-Aleksandrovich (To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo bo‘limi, 1876 yilda Qo‘qon xonligi hududlarida markazi Yangi Marg‘ilon (Skobelev, Farg‘ona) bo‘lgan Farg‘ona viloyati tashkil etilgan edi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy-hududiy jihatdan Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo‘limidan iborat edi. Viloyatlar uyezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk, Turkiston, Chimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general-gubernatorga bo‘ysungan; Amudaryo bo‘limi ham Sirdaryo tarkibida bo‘lgan;

Yettisuv viloyati – Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To‘qmoq; Farg‘ona viloyati – Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan, O‘sh, Chust va Chimyon; Samarqand viloyati – Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyati – Mang‘ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uyezdlari. Viloyatlar boshqaruvi1 harbiy gubernator va viloyat boshqarmasi tomonidan amalga oshirib borilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, harbiy gubernator harbiy va harbiy fuqarolik xususiyatiga ega bo‘lgan. Harbiy gubernator qoshida amaldorlar va viloyat boshqarmasi mavjud bo‘lib, viloyat boshqarmasiga harbiy gubernatorning yordamchisi raislik qilgan. Bu yordamchi harbiy gubernator bilan kelishilgan holda imperator yorlig‘i bilan vazifasiga tayinlangan va ozod etilgan. Harbiy gubernator bo‘lmagan paytlarda uning vazifasini yordamchisi bajargan. Viloyat boshqarmasi uchta bo‘lim – farmon beruvchi, xo‘jalik va sud bo‘limlaridan iborat bo‘lgan. Bo‘lim boshliqlari general-gubernator tomonidan tayinlangan hamda vazifasidan ozod etilgan. Uyezdlarni uyezd boshliqlari idora qilgan. Ular general-gubernator tavsiyasiga binoan oliy yorliq bilan vazifasiga tayinlangan va ozod etilgan. Uyezd boshliqlari ma’muriy va politsiya vazifasini bajargan hamda qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilgan. Mahalliy boshqaruv ko‘chmanchi aholini boshqarish va o‘troq aholini boshqarishga bo‘lingan. Har bir uyezddagi ko‘chmanchi aholi viloyatlarga, volostlar esa ovullarga bo‘lingan. Volost (bo‘lis)lar – volost boshqaruv-chilari, ovullar esa oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Viloyat boshqaruvchilari va unga nomzodlar harbiy gubernator tomonidan, ovul oqsoqoli va unga nomzodlar uyezd boshlig‘i tomonidan tayinlangan. Volost boshlig‘i politsiya va ma’muriy hokimiyatni amalga oshirgan. O‘troq aholini boshqarish qishloqlarda ma’muriy va politsiya vakolatlariga ega bo‘lgan oqsoqollar tomonidan amalga oshirilgan. O‘troq aholi uyezdlarda volostlarga, volostlar esa qishloq jamoalari (oqsaqolliklar)ga bo‘lingan.

1886 yilgi “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston o‘lkasini boshqarish quyidagicha bo‘lingan: 1. Bosh boshqarma. 2. Turli tarmoqlarning alohida qismlarini boshqarish. 3. Mahalliy ma’muriy boshqaruv: viloyat – uyezd –volost – qishloq. 4. Sud boshqaruvi. Turkiston general-gubernatori huzurida Kengash, maxsus topshiriqlarni bajarish uchun amaldorlar, tarjimon va devonxona mavjud bo‘lgan. Kengash vakolatlariga barcha qonunchilik masalalari, general-gubernator topshirgan vazifalarni ko‘rib chiqish kirgan. Ammo u, o‘lkani umumiy boshqarish bo‘yicha maslahat ovoziga ega bo‘lgan. Uyezd boshqaruvi bo‘yicha Amudaryo bo‘limi alohida maqomga ega bo‘lgan. Amudaryo bo‘limi boshlig‘i uyezd boshlig‘i maqomiga ega bo‘lib, ma’muriy va politsiya boshqaruvi uning ixtiyorida bo‘lgan. Bo‘lim boshlig‘i huzurida yordamchi va devonxona mavjud bo‘lgan. Volost boshliqlari va ularning yordamchilari aholi tomonidan uch yilga saylangan hamda harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. Volost boshqaruvchilari sud hukmlarini ijro etgan, aholining kelib-ketishini nazorat qilgan hamda soliqlarning o‘z vaqtida yig‘ilishini ta’minlagan. 1867 yilgi “Muvaqqat Nizom” ga ko‘ra, Turkiston o‘lkasining sud va politsiya tizimi – harbiy sud, imperiyaning umumiy qonunlari asosida sud va xalq sudidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 1886 yilgi “Nizom” ga ko‘ra, ularga o‘zgartirishlar kiritilib, quyidagicha bo‘lgan: sudlov palatasi, okrug sudlari, qo‘shimcha mirovoy (sulhparvar) sudyalar, faxriy mirovoy sudyalar. Mahalliy aholining sudlari alohida tartibga asosan tuzilib, xalq sudlari deb nomlangan. Xalq sudlari alohida rus sudlariga tegishli ishlardan tashqari sodir etilgan ishlarni, biror xalq sudiga tegishli bo‘lgan hamda rus hujjatlari asosida bo‘lmagan fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqqan. Xalq sudlari – xalq tomonidan saylanib qo‘yilgan biylar tomonidan amalga oshirilgan.

Ular harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. O‘troq aholi uchun qozi sudlari amal qilgan bo‘lib, ular aholi tomonidan saylangan hamda harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. Turkiston o‘lkasida viloyat va uyezd (tuman) boshqarmalari shaharlarda joylashgan. Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Namangan, Ashxobod, Chimkent, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabilar mavqega ega bo‘lgan asosiy shaharlar edi. Shaharlar ichida general-gubernatorlikning siyosiy, ma’muriy va madaniy markazi bo‘lgan Toshkent shahriga alohida e’tibor berilgan. Xususan, 1865 yilda general – mayor Romanovskiy rus zobitlari va amaldorlari uchun shaharning sharqiy qismidan joyni tanladi va qisqa muddat (1866-1868 yy.) rus aholisi yashaydigan “Yangi shahar” barpo etildi. 1868 yil 27 fevralda Toshkentning “Yangi shahar” qismida harbiy – xalq boshqarmasi tuzilib, statistik maslahatchi Rossitskiy uning boshlig‘i etib tayinlandi. Ushbu boshqarmaning dastlabki qaroriga ko‘ra Toshkentning “Yangi” qismida quyidagi ishlarni amalga oshirish ko‘zda tutildi: 1. Reja tuzish, uy qurishga yer ajratish, ko‘cha va maydonlar barpo etish. 2. Soliqlar va turli tushumlarni tartibga keltirish hamda undirish, shuningdek, shaharning daromad va xarajatlar smetasini tuzish. 3. Shahar irrigatsiya tizimi va obodonchiligini boshqarish. Ma’lumki, 1870 yilda Rossiyaning ichki guberniyalarida “Shahar nizomi” qo‘llanila boshlangan edi. Sirdaryo viloyati boshqarmasining umumiy rayosati 1872 yilda Toshkentda ham ushbu nizomni qo‘llash masalasini ko‘tarib chiqdi. Shunga ko‘ra, “Shahar nizomi” ni mustamlaka boshqaruv ma’muriyati manfaatlariga mos ravishda o‘zgartirish, qo‘shimchalar kiritish asosida Toshkentda joriy etish uchun loyiha tayyorlandi. Ushbu loyiha maxsus komissiya tomonidan atroflicha muhokama etilgan bo‘lsa-da, bu masala 1877 yildagina hal bo‘ldi. Ta’kidlash lozimki, Rossiya imperiyasida shaharga oid ikkita nizom (1870, 1892 yy.) qabul qilingan bo‘lib, ular Turkiston o‘lkasining Toshkent va Verniy (Almati) shaharlaridagina qo‘llanilib, boshqa shaharlarga joriy etilmagan.

1877 yilda Toshkent shahar Dumasi tashkil etilib, Sirdaryo harbiy gubernatori boshchiligida maxsus hay’at tuziladi. Hayo’at saylovchilar ro‘yxatini tuzish, shahar jamoatchilik boshqaruviga saylov o‘tkazish bo‘yicha ish olib bordi. Saylovda 25 yoshga to‘lgan, shaharda ko‘chmas mulki bo‘lgan rus fuqarolari, savdo va kosibchilik guvohnomalari bo‘yicha shahar solig‘ini to‘laydigan, qarzlari bo‘lmagan va sudlanmagan shaxslar ishtirok etishlari mumkin bo‘lgan. Dumada ovoz beruvchilar soni 72 kishidan oshmasligi kerak edi. Ularning uchdan bir qismi mahalliy aholi, qolgani esa “Yangi shahar”da istiqomat qiluvchi aholi vakillari bo‘lishi shart edi. Saylovlar to‘rt yilda bir marta bo‘lib o‘tgan va unda asosan savdogarlar, yirik sanoat korxonalari hamda uy egalari ishtirok etgan. Tadqiqotchilarning fikricha, yangi tashkil etilgan Duma birinchidan, shaharni mustamlakachilar qo‘lida saqlab turishni, ikkinchidan, Dumaga saylangan mahalliy aholi vakillarini hokimiyat tayanchiga aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan edi. General – gubernator tomonidan tayinlangan Toshkent shahri boshlig‘i bir vaqtning o‘zida Duma raisi va shahar hokimi (hokim to‘ra) vazifalarini ham bajargan. Shahar hokimi vazifasini turli yillarda quyidagi shahar boshliqlari bajarganlar: 1. В.Ю.Мединский – 1874-1877 йй. 2. Е.Т.Пукалов – 1877-1883 йй. 3. С.Р.Путинцев – 1884-1890 йй. 4. А.Т.Тверитинов – 1891-1898 йй. 5. И.А.Ладиженский – 1898-1901 йй. 6. В.Ф.Киселёв – 1901-1904 йй. 7. В.Н.Рибушин – 1904-1905 йй. 8. С.Р.Путинцев – 1905-1907 йй. 9. Н.Г.Маллицкий – 1907-1917 йй.

Turkistondagi mustamlaka boshqaruvi 1898 yilgacha “harbiy-xalq boshqaruvi”, undan keyin esa “ma’muriy politsiya boshqaruvi” deb atalgan bo‘lsa ham uning mohiyati mazmunan o‘zgarmagan. Barcha vakolatlar avvalo, genral- gubernator, qolaversa, u boshchiligidagi rus ma’muriyati qo‘lida to‘plangan bo‘lib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda o‘zbek davlatchiligi va boshqaruvining barcha ko‘rinishlarini butunlay yo‘qotish va ruscha idora usulini qat’iy joriy etish bo‘yicha izchil faoliyat olib bordi. Ma’muriy boshqaruv tizimi ana shu maqsadga qaratilib, buning uchun barcha choralar ko‘rilgan edi. Turkiston o‘lkasida 1867 yildan 1917 yilgacha o‘n beshta general – gubernator hukmronlik qilgan bo‘lib1, ular quyidagilar edi: 1. К.П.Кауфман – 1867-1882 йй. 2. М.Г. Черняев – 1882-1884 йй. 3. Н.О. Розенбах – 1884-1888 йй. 4. А.Б.Вревский – 1889-1898 йй. 5. С.М. Духовский – 1898-1901 йй. 6. Н.А. Иванов – 1901-1904 йй. 7. П.Н. Тевяшов – 1904-1905 йй. 8. Д.И. Суботич – 1906 й. 9. Н.И. Гродеков – 1907-1908 йй. 10. П.И. Мишенко – 1909 й. 11. А.Б. Самсонов – 1909 -1913 йй. 12. Флуг, Мартсон ва Ерофеевлар – 1913-1916 йй. 13. А.Н. Куропаткин – 1916-1917 йй. Milliy ozodlik harakatlari . Turkiston o‘lkasida imperiya ma’murlarining mustamlaka siyosatiga qarshi harakatlar (turli ko‘rinish va miqyoslarda) Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni bosib olayotgan paytlardayoq boshlangan bo‘lsa-da, ular shafqatsizlarcha bostirilib borildi. 1873-1876 yillar Qo‘qon xonligidagi Po‘latxon boshchiligidagi qo‘zg‘olondan so‘ng o‘lkaning bir qancha hududlarida xalq ommasining norozilik harakatlari bo‘lib o‘tdi.

Rossiya imperiyasi bosqiniga qarshi hozirgi O‘zbekiston va Qirg‘iziston respublikalarining tog‘li hududlarida “Oloy malikasi” nomi bilan mashhur bo‘lgan Qurbonjon dodxox 1876 yilning oxiriga qadar bosqinchilarga qarshi kurashib kelgan. Uning qo‘shinlariga qarshi yuborilgan general Skobelev boshliq rus qo‘shinlari qo‘zg‘olonchilarga qarshi harakatlarda yengilganligi bois, mustamlakachi ma’murlar Qurbonjon dodxox bilan sulh tuzishga majbur bo‘ldilar. Ana shunday harakatlardan yana biri 1878 yilda Mingtepa (Andijon) da Yetimxon boshchiligida bo‘lib o‘tgan isyondir. Bu isyondan so‘ng Farg‘ona viloyati general- gubernatori viloyatdagi mahalliy aholidan g‘ayriqonuniy soliq undiruvchilarni ishdan olib tashlashga majbur bo‘lgan. 1885-90 yillarda Andijonning Qo‘rg‘ontepa uyezdida Darveshxon to‘ra boshchiligidagi xalq harakatlari bo‘lib o‘tdi. Ammo, bu harakatlar rus ma’murlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. “Vabo isyoni” nomini olgan 1892 yilgi Toshkent qo‘zg‘oloni X1X asr oxiridagi muhim harakatlardan biri bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon ko‘plab tarixiy adabiyotlarda o‘lkada vabo kasali tarqalishi oldini olish uchun bo‘lgan harakat deb ta’riflangan bo‘lsa-da, aslida bu qo‘zg‘olon Rossiya imperiyasining o‘lkadagi mustamlakachilik siyosatiga qarshi qaratilgan harakat bo‘lib, mustamlakachilik zulmiga qarshi qaratilgan milliy ozodlik kurashining bir bosqichi edi. 1898 yil may oyida Andijonda mustamlakachi ma’murlarning zulmiga qarshi yana bir ozodlik harakati bo‘lib o‘tdi. Andijonning Mingtepa qishlog‘ida boshlangan bu qo‘zg‘olon tarixda “Andijon qo‘zg‘oloni” deb nom olgan bo‘lib, unga Muhammadali Eshon – “Dukchi Eshon” boshchilik qildi. Mustamlakachilar qo‘zg‘olonni shafqatsizlarcha bostirib, uning rahbarini dorga osgan bo‘lsalarda, Farg‘ona vodiysining Asaka, Quva, Shahrixon, O‘sh, Marg‘ilon kabi shahar va qishloqlarida norozilik harakatlari keng yoyildi. Ammo, rus qo‘shinlari barcha harakatlarni vahshiylarcha bostirdilar. XX asrning boshlariga kelib o‘lkadagi xalq harakatlari yangi bosqichga ko‘tarildi. Ayniqsa, 1900-1903 yildagi iqtisodiy inqirozlar o‘lkadagi mahalliy aholining ahvoliga salbiy ta’sir etishi dehqonlarning omaviy noroziliklariga sabab bo‘ldi.

Ana shunday norozilik harakatlaridan biri 1904-1907 yillarda Samarqand viloyatida bo‘lib o‘tdi. Bu harakatga rus mustamlakachilari orasida “Namoz o‘g‘ri”, xalq orasida “Namoz botir” deb nom olgan Namoz Pirimqulov boshchilik qilgan. Bu harakat Samarqand viloyatining Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax va Xo‘jand uyezdlarida keng tarqalib, general-gubernator mahkamasi Namoz botir operatsiyasi uchun maxsus qo‘shimcha mablag‘ ajratganligi bu harakat rus ma’murlarini ancha tashvishga solganligidan dalolat beradi. Birinchi jahon urushining iqtisodiy asoratlari mehnatkash aholi bo‘ynida og‘ir yuk bo‘lib turgan vaqtda 1916 yil 25 iyunda Nikolay II ning “Imperiyadagi rus bo‘lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonlarida mudofaa inshootlari va harbiy aloqa yo‘llari qurish uchun olib boriladigan ishlarga, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo‘lgan boshqa har qanday ishlarga jalb qilish haqida” farmoni (mardikorlikka olish) e’lon qilindi. Ushbu farmonga ko‘ra Sibir, O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Kavkazorti xalqlaridan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan 400 ming kishi safarbar qilinishi rejalashtirilgan edi. Turkiston general-gubernatoriga ushbu farmonni zudlik bilan amalga oshirilish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 88 ming, Farg‘onaga 50 ming mardikor yuborish vazifasi yuklatildi. Natijada 1916 yilning 4 iyulida savdo va hunarmandchilik markazi bo‘lgan Xo‘jand shahrida, undan keyin Samarqand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Toshkent, Qo‘qon, Andijon uyezdlarida norozilik harakatlari avj oldi. Bu harakatlarning eng yirigi Jizzaxda bo‘lib o‘tdi. Tarixda “Jizzax qo‘zg‘oloni” deb nom olgan bu harakatga Nazirxo‘ja Eshon boshchilik qilgan. Dahshatli tus olgan ushbu qo‘zg‘olonni bostirish uchun Turkiston general-gubernatori Jizzaxga ikki yarim ming kishilik jazo otryadini yubordi. Ayovsiz qirg‘inlar evaziga qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirildi. Xullas, chor Rossiyasi mustamlakachilari O‘rta Osiyo hududlarini bosib olganlaridan so‘ng ular zulmiga qarshi norozilik harakatlari doimiy davom etib turdi. Milliy ozodlik harakatlari dastavval mahalliy xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotidagi tengsizlik va adolatsizlikka qarshi stixiyali noroziligi sifatida shakllanib bordi.

Keyinroq esa, bunday harakatlar chorizm mustamlakachiligiga butunlay barham berish, yangi mustaqil Turkiston davlatini barpo etish g‘oyalari bilan bog‘landi-ki, bunday g‘oyalarning shakllanishi va yoyilishida jadidlar alohida jonbozlik ko‘rsatgan edilar. Xulosa qilib, aytish mumkinki, chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri O‘rta Osiyo davlatlarining hayoti, siyosati, iqtisodiyoti, ijtimoiy tuzumi va davlatchiligidagi muayyan o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: 1. Chor Rossiyasining harbiy istilosi oqibatida Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari zabt etildi. 2. Hokimiyatning mustamlakachilikka asoslangan tuzilmasini o‘rnatilishi oqibatida Qo‘qon xonligi butunlay tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi yarim mustamlakaga aylandi. 3. Chorizmning iqtisodiy va siyosiy hukmronligini mustahkamlashga xizmat qiladigan qonunchilik tashkilotlari paydo bo‘lib, Rossiya savdo, sanoat va moliya kapitali hukmronligi o‘rnatildi. 4. O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlashni kengaytirish, mustamlakachilik munosabatlarini mustahkamlash hamda mintaqaning iqtisodiy tuzilmasida aniq o‘zgarishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan yangi iqtisodiy sharoitlarning yaratilishi oqibatida o‘lka Rossiyaning arzon xom ashyo bazasiga aylantirildi. 5. Mintaqa xalqlarining milliy-ma’naviy manfaatlari hamda qadriyatlari poymol etildi, ularning eng oddiy haq-huquqlariga mensimaslik kayfiyati bilan qaralib, ular ommaviy ravishda asoratga solindi.

$Adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000. 7. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, mas’ul muharrir: D.A.Alimova. – T.: Sharq, 2001. 8. Murtazayeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. – Toshkent: Universtitet, 2007. 9. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 13-jildlik. T.: O‘zME, 2000-2006. 10. O‘zbekiston tarixi. T.: Universitet, 1997.$

O'xshashlar

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari

CHor Rossiyasining mustamlakachiligi davrida davlatchiligimiz

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi sharoitida Turkiston o‘lkasida madaniy hayot

Chor Rossiyasining Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati