Turkiston muxtoriyatini xalq tomonidan kutib olinishi - Tarix - Referatlar

Turkiston muxtoriyatini xalq tomonidan kutib olinishi

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.779296875 KB

Ko'chirib olish

Turkiston muxtoriyatini xalq tomonidan kutib olinishi Mundarija: 1. Turkistonda muxtoriyat uchun kurash harakatining yuzaga kelishi 2. Turkiston xalqining muxtoriyatchilik harakatiga xayrihohligi Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati

Turkistonda muxtoriyat uchun kurash harakatini yuzaga kelishi. 1917-yil boshlarida Petrogratda bo’lib o’tgan voqealar ta’sirida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g’oyasi nafaqat demokratik ziyolilar orasida hatto oddiy odamlar o’rtasida ham ommalashgan edi. 1917-yil mart aprel oylarida o’lkasining siyosiy uyg’onishida tub burilish davri bo’ldi. Turkiston jadidlari Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonov Ubaydulla Xo’jayev, Sadriddin Ayniy, Usmon xo’ja Mustafo Cho’qay Muhammadjon Tanishboyev Sherali Lapin Ahmad Zaki Validiy, To’gon Obidjon Mahmudov o’lkada yangi tashkil etilgan “Shuroiy Islomiya” (1917-yil mart) “Sho’roi Ulamo “ (1917-yil iyun) Turon jamiyatlari va Turk odami markaziyat ( Fediralistlar) firqasining (1917-yil iyul) “ Ittifoqi mustiymin (1917-yil sentabr) siyosiy partiyalarini tuzilishida yetakchi rol o’ynaydilar 1 . Siyosiy partiyalar ayniqsa “Sho’roi Islomning jadidlarii yetakchi harakati sifatida o’lkaning ko’p qismlarida o’z faoliyatini olib bordi. Biroq Toshkentda Mustahkam o’rnashib olgan sovet komissaiariati qizil qo’shin kuchigi tayanib milliy markaz “deb hisoblangan.”Markaziy Sho’roi Islom”harakatiga ochiqdan ochiq to’sqinlik qildi.Shundan keyin milliy markaz o’z harakatini Qo’qondan turib davom etishiga qaror qildi 2 . 1917-yil 26-noyabrda Qo’qon shahrida o’lka musulmonlari IV favqulotda syezdi ish boshladi. Mandad komissiyasi azosi T Norbo’tabikov Suyezd qatnashchilari tarkibi haqida axborot berdi.Bunga ko’ra Farg’onada-100,Sirdaryodan-22, Samarqandda-21 Buxorodan-4, Kasbiyortidan-4, vakil qatnashayotgan edi. 6 Shuningdek viloyat vakillaridan tashqari suyezdda “So’roi Islom”ning Sho’roi ulamolari, musulmon xarbiylari kengashi o’lka yahudiylari jamiyati (Paoliy Leon) mahalliy yaxudiylar vakillari qatnashdilar. 3 1 . Alimova D, KArimov H “O’zbekiston tarixi” T; sharq 2006 y 47-sahifa. 2 . “O’zbekistonning eng yangi tarixi” II kitob T; sharq 2000 y 18-sahifa. 6 “Ulig’ Turkiston”1917-yil 8-dekabr 3 . A’zamxo’jayev s “Turkiston muxtoriyati” T; sharq 2011 y 19-sahifa.

Jadidlar yetakchisi M.Behbudiy o’z chiqishida syezdning huquqiy jihaddan qonuniyligi haqida shunday degandi “Syez qarorlari shuning uchun ham katta mavqeiga sazovorki unda Turkistonni ovropalik aholisi ham qatnashmoqda” 4 . Yetakchini so’zlaridan ham anglab olishimiz mumkinki muxtoriyat a’zolari o’kada yashayotgan turli millat va xalqlarni urf- odatlarini va milliyligini etiborga ogan holda o’zoldilariga maqsqd qilib qo’ygan edilar. Siyosiy partiyalar va ular tomonidan dasturiy hujjatlar qabul qilinishi –Tukistonda milliy harakatini keng quloch yoyganidan dalolat berar edi. Ziyolilar turkistonni fedirativ Rossiya respublika tarkibida xududiy jihatdan muxtor deb elon qilish uchun keng harakat boshladilar. 28-noyabrda tashkil topayotgan mazkur davlaning nomi “Turkiston muxtoriyati”deb ataladigan b’o’ldi. 5 Turkiston muxtoriyatchilari tarkibi o’lka halqlari taqdiriga befarq qaramaydigan kishlardan iboratligni ular tashkel etgan qurultoylarda ko’tarilgan masalalardan bilib olishmiz mumkin. Xususan IV qurultoyda o’lka iqtisodni rivojlantirish bo’ycha bir qator masalalar ko’tarilgan edi. Angliya hukumatidan harbiy yordam bilan birgalikda iqtisodiy yordam olish ham takidlandi. Non mahsulotlarni paxta va junga almashtirish borasida bir fikirga kelindi. 6 Qurultoyda qatnashchilar “Janubiy sharqiy ittifoqqa qo’shilish borasida fikr bildirildi. Chunki o’lka shmoliy kavkaz va Orenburgdan g’alla maxsuloti o’tardi va ayni chog’da Turkiston ularga paxta sotishi mumkin edi’ Nixoyat 27-noyabr kunidagi majlisi ham munozaralari baxsdan so’ng bo’g’usi davlatni etiborga olib Ittifoqqa kirish haqida qaror qilindi”. 7 Muxtoriyat a’zolari o’lka hayotini izga solishdi, jonbozlik ko’rsatdilar. Bu borada Ubaydulla Xo’jayev bosh bo’lgan ichki ishlar vazirligi xalq militsiyasini tashkil etilishi katta voqea bo’ldi. Pul islohati o’tkazildi. Muhtoriyat o’z mathiyasi hamda bayrog’ini yaratdi. Shunisi e’tiborliki muxtoriyatni bir qator mamlakatlar tan oldi. Shu bois muxtoriyat hukumati yordam so’rab horijiy mamlakatlarga muroojat etdi va ulardan ham moddiy ham harbiy yordamlar oldi. 4 Jo’rayev N Karimov Sh.” o’zbekiston tarixi” T. “Sharq” nashriyoti 2011-yil S-19. 5 “Ulug’ Turkiston 1917-yil 8-dekabr “Turkestanskiy vestnik”1917-yil 1-dekabr. 6 Azamxujayev S ‘’ Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan” T.” Fan” 1996-y S-32 7 Hasanov M” Kokandanskkaya avtonomiya I nekotorie eyo uroki”” obshestvennie nauki v o’zbekistani”, 1990.N-2 S-43.

1918-yil yanvarida Toshkent jome masjidida yig’inida nutq so’zlagan SHukurxon xazratlari “muxtoriyatchilar yolg’iz emasdur ularni Angliya ximoya qilayotir” degan edi.Muxtoriyatni Angliya,Fransiya.Germaniya,Turkiya va boshqa davlatlar qo’llab quvvatlagan edilar. 8 O’zbekiston prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimovni quyidagi muloxazalariga etibor qarataylik; “XX asr boshidagi istiqlolchilik va marifatchilik nomoyondalari boylik uchun shon-shuxrat uchun maydonga chiqishmadi. Maxmudxoja Bexbudiy, Munavvar qori, Fitrat, Tavollolar maktablari ochib xalqni ezgu yo’lga ozodlikka istebdodga qarshi kurashib o’t bilan o’ynashayotganini buning uchun ayovsiz jazolanishlarini yaxshi bilishgan,bilib turib manashu yo’ldan borishgan.Chunki vijdonlari iymonlari shunga davit etgan” 9 Darhaqiqat yo’lboshchilar o’kada yashayotgan xalqlar manfaati uchun harakat boshladilar. Muxtoriyat uchun kurash ozodlik hurfikirlilik istiqlol uchun kurash darajasiga ko’tarilgan edi. Muxtasar qilib aytganda muxtoriyat uchun kurash harakati zamon talabi sifatida Ko’rib o’tganimizdek petrogratda 1917-yil bo’lib o’gan voqealardan so’ng siyosiy hayotda muhim o’zgarishlar davri boshlandi. Milliy ziyolilar, jadidlar, Turkiston o’lkasi, xalq ozodligi uchun siyosiy maydonda jo’shqin harakatlar boshlandi. Mahalliy halqning ezgu umid va istaklarining ifodachisi sifatida Turkiston muxtoriyati vujudga kela boshladi. Turkiston muxtoriyat jadidlarining ijtimoiy harakati siyosiy faolligi tasirida yuzaga keldi va o’lka xalqlari taqdirida muhim rol o’ynadi. 8 Qosimov Yo’lchi “Qora koz oynak bilan yozilgan tarix” Namangan 1993-y s-28 9 Karimov I.A “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” T. “O’zbekiston “1998 y S-47

Turkiston xalqining muxtoriyatchilik harakatiga hayrihohligi. Qo’qon shahrida Turkiston musulmonlarining favqulotda IV qurultoyi bo’lib o’tganligi va unda Turkiston muxtoriyatini tashkil etilgani to’g’risidagi habar butun o’lka mehnatkashlari ommasi o’rtasida keng tarqaldi va katta qiziqish uyg’otdi. Muxtoriyat xalqning ko’p yillik orzu umidlari ro’yobga oshiruvchi kuchdek xalq ommasi ko’z o’ngida namoyon bo’lgan edi. Muxtoriyatni qo’llab- quvvatlab ko’p joylarda miting va namoyishlar uyishtirildi. Jumladan 1917-yil 6-dekabrda Toshkent shaxridagi Eski Jovada, Beklarbegi jome masjidi da uyishtirilgan miting ahamiyatidir. Unda 60ming kishilik fuqorolar qatnashdilar. 10 Mazkur miting tshkilotchilari “Sho’roi Islomiya”, “Sho’roi Ulamo” jamiyat a’zolari edi. O’sha davr nasriy manbasi “Ulug’ Turkiston” gazitasini yozishicha “Masjidning sahni va tomlari odam bilan liq to’lgan “Gazita miting qatnashchilarining Turkiston muxtoriyatini qo’llab- qo’vvatlab Muxtoriyatdan boshqa hukumatni tan olmaslik to’g’risida qaror qabul qildi. Ko’rib o’tganimizdek oddiy xalqdan tortib ziyoli qatlamga qadar muxtoriyat manosini to’g’ri anglagan holda unga ergashganlarr. Toshkentda bosqa hududlarda ham muxtoriyat ni olqishlab namoyishlar bo’lib o’tdi. 1- dekabrda Namangan uyizdida 100ming kishilik namoyish bo’lib o’tdi. Unda namoyishchilar bayroqlariga “Yashasin muxtoriyat” deb yozilgan so’zlar hilpirab turgan. 11 7 shahridagi 42-jamoat tasgkilotlari nomidan yig’igan vakillarning qo’shma majlisi bo’lib o’tdi. Unda qabul qilingan qarordako’p millionli Turkiston xalqiga tabriklar yo’llandi. (Ulug’ Turkiston 1917-yil 13-dekabr) 12 Samarqandda bo’li b o’tgan viloyat syezdida ham kasbiy orti viloyatiga bo’lib o’tgan syezdlarida ham Turkiston muxtoriyatiga qo’shilish va uni har doim har qanday hjolada qo’llab-quvvatlash masalasi ilgari surildi va shu borada bir qator qarorlar qabul qilindi. Demak Turkiston muxtoriyati o’z g’oyalari va maqsadlari bilan ko’pchilikka maqul kelganligi yuqoridagi malumotlardan ham bilib olishimiz mumkindir. Milliy mtbuotda 10 “O’zbekistnning yangi tarixi” II kitob T.” Sharq” 2000 y S-51. 11 “O’zbekistonning yangi tarixi” III kitob T.” Sharq”2000 y S-52 12 A’zamxo’jayev “Turkiston muxtoriyati” T.” manaviyat “2000 y S-44

Turkistonning marifatchilari siyosiy jamoat arboblari o’z maqolalarida muxtoriyatni tabrikladilar. Ular orasida Mahmudxo’ja Behbudiy Miormuhsin Muhammad o’g’li Abdulhamid Cho’lpon, Islom Shoahmedov, Munavvar Qori va boshqalar bor edi. Ular o’z maqolalarida muxtoriyatga bo’lgan cheksiz muhabbatini ishor etdilar. 13-dekabr esa muxtoriyat hukumat azolarini xalqqa murojatnomasi e’lon qilindi. Unda jumladan quyidagilar qayd etigan edi. “Turkistonning barcha fuqarolari musulmon, ruslar, ishchilar, askarlar va dehqonlar o’lkada yashab turgan. Barcha elat shahar va remestvo boshqarmalari barcha davlat jamoat xususiy birlashmalari Tuekiston xalq hokimyati atrofida birlashib ko’mak be rishga chaqiradi. Shu muqaddimani o’zidan malumki Muxtoriyat hukumatini barcha harakati demokratiyaga asoslangan edi. Aynan shuning uchun ham balki muxtoriyat boshqa xalqlar tomonidan qo’llab – quvvatladi. Shaharning ruslar yashaydigan qismi ham namoyish tufayli gavjum edi. Erta tongdan bu yerdan ham juda katta guruh “Turkiston o’lkasiga muxtoriyat “shiori yozilgan bayroq bilan kela boshladi. Bu shahardagi rus jamoatchiligi vakillari edi. Ular Shayhontohur masjidi tomon yurib musulmonlarni tabriklamoqchi edi. Harbiylar ularni o’tkazib yuboradi. Ular tarkibiga yaxudiylar armanlar ham qo’shiladi. Namoyish tinch shaklda o’tayotgan bir vaqtda Toshkent sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuch bilan tartib o’rnatishga buyruq berdilar. Oqibatda namoyish ishtirokchilari o’qqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi anashu to’qnashuv qurboni bo’di. Muxtoriyat hukumati rahbarlari bu voqealar yuzasidan maxsus murojaat qabul qildilar, unda quyidagilar takidlangan edi. “Biz xalq majlisi va Turkiston muxtoriyati muvaqqat hukumat a’zolari chin yurakdan tavsif bildiramiz va Turkistonlik musulmonlarni ezgu his tuyg’ularini haqoratlovchi bu voqealarga qarshi chiqamiz. Ana shu munosabat bilan bizlar mamlakatda tartib va osoyishtalik o’rnatilishi uchun zaruriy choralar ko’rilishi yo’lida barcha kuchlarimizni ishga solamiz hozircha esa Turkiston xaqidan sobetlik va xotirjamlik ko’rsatishlarini so’raymiz. Bu og’ir kunlarda musulmonlarning tinchlikni saqlab qolishlari nihoyatda muhimdir.(Ulug’ Turkiston 1917-yil 20-dekabr) 13 Ko’rib o’tganimizdek muxtoriyat hukumati harakatiga xalq ommosi muxtoriyat ham xalq ommasining hayoti va tinchligiga befarq bo’lmagan muxtoriyatni xalq ommosi tomonidan kuchli qo’llab –quvvatlashi o’lka xalq komissarlari kengashi raisi lavozimida 13 “Ozbekiston sovet mustamlakachiligi davrida “T “Sharq “2000 y S-61.

bo’lgan Holesovni tahlikagasolib petrogrdda xalq komissorlari kengashiga telegramma jo’natishga undadi. Telegrammada “Qo’qonda reaksion kuchlar muxtoriyat e’lon qildi. Vujudga kelgan muxtoriat hukumati Turkiston proletar ommasi tomonidan tan olingan holda bor kuchi bilan muxtoriyatni elon qilishga tayyorlanmoqda. Sh u yil 13-dekabrda Muhammad payg’ambar tug’ulgan kundan Toshkenda Muxtoriyat elon qilindi”. Bu telegrammaga javoban Petrogratda “Joylarda hokimyat siz o’zingizsiz demak o’zingiz buyruqlarni ishlab chiqing “ 14 degan mazmunda javob keladi. Mana shu oddiy telegramma mazmunida ilg’ab oldimki sovet hukumati mustamlaka hududlaridagi nozirlariga favqulotda ulkan vakolat va huquqlar bergan. Shuni ham takidlash kerakki siyosiy guruhlar partiyalarning muxtoriyatga bo’lgan munosabati bir xil emas edi. Toshkentda Jome masjidida bo’lib o’tgan yig’inda Toshknt ulamochilar “Muvvaqat Muxtor hukumatini tanqid etib ular shu vaqtgacha bizning manfaatimiz uchun hech narsa qilolgani yo’q” deya uni qo’llashdan bosh tortdilar. Bu habar “Ulug’ Turkiston “ro’znomrasining yozishicha musulmonlar orasida keng tarqalib Turkiston muxtoriyatining masalasida fikrlarni bilishga olib kelgan islom huquqshunoslari “Fuqorolik jamiyati 8-yanvar kuni o’zining maxsus majlisida Toshkent ulamochilarini bu hatti harakatini aqlga sig’maydigan ish “ deya baholadi 15 . Toshkent sho’ro hukumati Turkiston muxtoriyatini o’z dushmani deb bildi va qanday bo’lmasin uni yo’qotish payida bo’ldi. U Toshkentdagi sho’ro komissarlari Bolshevik P.G. Poltoratskiyning musulmonlar ishchi askar va dehqon deputatlarning favqulodda I qurultoyida so’zlagan nutqi mazmunidan ham payqab olish mumkin. “Biz kambag’allar muxtoriyatiga qarshi emasmiz, lekin boylar muxtoriyatiga qarshimiz. Biz muxtoriyat uchun kurashar ekanmiz burjuaziya qo’lidagi hukumatni o’zimiz uchun tortib olganimiz yo’q. biz ishchi sinfi va kambag’allar uchun tortib oldik. Biz musulmon mehnatkashlarni o’z tarafimizga qo’shilishlari uchun ishlab keldik va ishlayveramiz” 16 . Lekin muxtoriyatni ezgu niyatlarga yog’rilganini bilgan ko’pchilik Poltaratskiyni yo’lg’on gaplariga uchmadilar. Boshidanoq qurultoy ochilishini Turkiston o’lka harbiy sho’rosi rahbari Orif Klevleyev qutladi. Muvaqqat milliy majlisi nomidan Islom 14 Azamxo’jayev S. “turkiston mutoriyati “T. “Manaviyat”2000y S-36 15 Azamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyatining T: -Manaviyat 2000 45 -sahifa 16 Manba: 10-sinf darsligi Sharq T: -2000 26-sahifa

Shoahmedov va boshqalar ham qurultoyni tabrikladilar. Qurultoy qatnashchilari Turkiston xalq muxtoriyati va millat majlisiga topshirish taklifi davosi bilan chiqdilar. Qurultoyda Turkiston muxtoriyatini Qo’llab quvvatlash borasida qaror qabul qilingandan so’ng Poltoratskiy va unga qo’shilganlar guruhi qurultoyni tashlab chiqib ketdilar. Bundan tashqari “Ulug’ Turkiston” gazetasini yozishicha Yettisuv qirg’izlari milliy tashkilotni ba’zi vakillari Turkiston muxtoriyatiga qo’shilishni istamadilar. Albatta Yettisuv musulmonlarini bo’linishdan iborat tutgan yo’li Turkiston muxtoriyati uchun kurash javhasi kuchlarini kuchsizlantirdi. Toshkent sho’rosidagi qizil saltanat mustamlakachilari o’z targ’ibot va tashviqotlarida Turkiston muxtoriyatini keng ommaga aksilinqilobchi burjua millatchi hukumat deya tushundilar va bu borada ularga Nasha gazetasi qo’l keldi. Toshkent sho’rosi Turkiston muxtoriyatini yakkalab qo’yish maqsadlarini ko’zlab barcha imkoniyatni ishga soldi. Toshkent shahar dumasini tarqatdi. “Turkistanskiy vistnik “gazetasini yopib yopib qo’ydi va hokazo. Sho’ro hukumatini shunga o’xshash tadbirlari Turkiston muxtoriyatiga nisbatan amaliy va rejali hujum boshlaganidan dalolat berar edi. Xulosa o’rnida shuni ta’kidladimki adabiyotlarni o’rganish natijasida Turkiston muxtoriyati har e’lon qilgan qarori hamda hatti harakatlari demokratik ruhda bo’lgan. Aynan shuning uchun bu hukumat xalq ommasi tomonidan xayrixoxlik bilan qo’llab quvvatlagan. Ammo sho’ro hukumatining avtoritar mohiyatiga qarshi bu hukumat ta’qib ostiga olindi va yo’q qilindi, lekin Muxtoriyat milliy ozodlik harakatini ramzi sifatida tarixda qoldi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Atamirzayeva.O, Gentshke, V, Murtazayeva, R O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y 2. Shamsutdinov R., Karimov Sh.” Vatan tarixi”. Toshkent: Sharq, 2010-y 3. Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi Toshkent Fan, 1957-y 4. Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000-y 5. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006-y 6. Mo’minov. I O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y 7. Muxammedyarov. Sh. F “O’zbekiston” Toshkent: Sharq 2001-y 8. Salmonov.A O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil 9. Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” Toshkent Sharq 2000-yil

O'xshashlar

O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilarga qarshi xalq harakatlari

Movarounnahrning arablar tomonidan istilo qilinishi. Xalq qo’zg’olonlari

O`rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi ( 7 asr )

Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o'rnatilishi. Istiqlolchilik harakati

Sharqiy Turkiston tangalari