Туркистон фани ва маданиятининг жахоншумул ахамияти - Tarix - Referatlar

Туркистон фани ва маданиятининг жахоншумул ахамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Илк Уйғониш - Ислом ренессанси даври ва унинг арафасидаги тарихий вазият. 2. Уйғониш - Ренессанс тушунчаси ва унинг илмий-амалий истеъмолга киритилиши. 3. Илм-фан ва адабиёт ривожи. Маъмун академияси.

www.arxiv.uz Ватанимиз Ўзбекистонда маданият қадим-қадимдан равнақ топганига жахон тарихи гувох. Инсоният тарихидаги маданий-тамаддуний (цивилизацион) тараққиёт хамиша тарихий вазият ва шарт-шароитга боғлиқ бўлган. Мана шу нуқтаи назардан фикр юритсак, Ватан тарихида юз берган илк Уйғониш - Ислом ренессанси даври бевосита Марказий Осиёга Ислом дини кириб келиши билан боғлиқ бўлди. Ислом илк бор Арабистон ярим оролида VII асрда тўла қарор топади. Дастлабки диний давлатнинг бошқарув тизими халифалик бўлди. Бу халифалик Хулофаи Рошидин деб аталиб, уни тўрт халифа: Абу Бакр Сиддиқ Умар ибин Хаттоб, Хазрати Усмон, Хазрати Алилар бошқарган. Ислом динини Марказий Осиёга кириб келиши ва ривож топиши қутайба ибн Муслум билан боғлиқ бўлган (705-715 йиллар). Унинг бошчилигида Марказий Осиё араблар томонидан босиб олиниб, Ислом халифатига бўйсиндирилади. Албатта, Марказий Осиёнинг Халифатга бўйсиндирилиши осон кечмади. Лекин шунга қарамай, дунёнинг бу каттагина географик минтақасида араб тили, араб ёзуви ва исломий маданият, араб фани, араб фалсафаси ва адабиёти қарор топади. Шунингдек, бу даврда Марказий Осиё ва Хуросонда Сомонийлар (875-999), ғазнавийлар (969-1187), қорахонийлар (927-1212) хамда тўртта Хоразмшохлар давлати - Афғонийлар (305-995), Маъмунийлар (995-1017), Олтинтош сулоласи (1017- 1034), Ануштагин сулоласи (1077-1231) хукмронлик қилади. Бу давлатлар пайдо бўлиши, бирининг ўрнида иккинчисининг қарор топиши жараёнида ўта мураккаб тарихий вазият хукумронлик қилади. Шунга қарамай, бу даврларда Моварауннахр ва Хуросонда, ислом-араб маданияти, махаллий маданият билан омухта бўлган янги маданият ривожланди. Бу маданият кейинчалик жахон маданияти, айниқса Европа маданияти равнақ топишига катта туртки бўлди. Бу эса Марказий Осиё ва Хуросонда ривож топган исломий маданиятнинг мазмун ва мохияти хамда ахамияти юксак даражада бўлганлигидан далолатдир. Хулоса қилиб, шуни

www.arxiv.uz хам айтиш керакки, бу ўтган даврдаги тарихий мухит ва шарт-шароит Ислом дунёсида илк Уйғониш-Ислом ренессанси даври пайдо бўлишига имкон берди. Бу хол қуйидаги кўринишга эга бўлди. 821 йилда Хуросон ва Мовароуннахрнинг ноиби этиб тайинланган Тохир ибн Хусайн халифалик манфаатига қарши сиёсат юргизади. У халифа номини хутба номозидан чиқариб ташлашга кўрсатма беради. Тохирийлар шундай қилиб, сўзда ўзларини халифаликнинг ноибидек кўрсатсаларда, амалда мустақил иш юрита бошладилар. 873 йилда Тохирийлар хукмронлиги ўрнига Саффорийлар хукмронлиги ўрнатилади. Бу ўз навбатида Мовароуннахрни Хуросондан ажралиб, ўз мустақиллигини тиклаб олиши учун асос бўлди. IX асрнинг охириги чорагида Мовароуннахр Сомонийлар қўл остига ўтиши билан Исмоил Сомоний кучли давлат тузишга муваффақ бўлади. Марказий Осиёдаги илк маданий-маърифий Уйғониш - Ислом Ренессансининг ўзига хос кўринишларидан яна бири, бу даврда Ислом маданиятининг юксак даражага кўтарилиши бўлди. Шуни хам айтиш жоизки, жахон тарихида «Ислом маданияти» деган тушунча ва ибора мана шу нуқтаи назардан ишлатилади. Маданият умуминсоний ходиса бўлса, Ислом маданияти унинг ажралмас қисми бўлиши билан бирга, ўзига хос ва мос хусусият, мазмун хамда мохиятдан иборат мустақил мадангият хамдир. Ислом маданиятининг тарихий илдизлари мозийнинг энг қадим ва ўта чуқур қаърига бориб тақалади. Бизнингча, унинг ривожланиш босқичи Худо томонидан Одам Ота ва Момо Хавонинг яратилиши хамда уларнинг жаннатдан ўқувилиб, бу дунёга келишидан бошланади. Шу ўринда аввало, одамнинг пайдо бўлишининг ўзини Оллох таоло яратган буюк мўъжизавий маданият деб тушинмоқ керак. Чунки, хар қандай яратилган жонли ва жонсиз нарса бизнингча маданият эканлигини олдин айтганмиз. Маданиятшунос олим Ғулом Ғафуров ёзади: «Ислом маданияти тушунчасини мохиятан кўпчилик билмайди. Илохий ва дунёвий жихатдан қатъий қонун-қоидаларга асосланган Ислом, аввало, илм-фан дастурига

www.arxiv.uz таянади». Ислом инсонни ижтимоий фаолликка, маърифатли бўлишга даъват қилади. Шу боис, Ислом илм-маърифатли кишиларгагина ўз «сир»ини очади: «Аввалу ми холақо-ллоху-л-оқла» - Оллох яратган илк нарса Онгдир» 1 . Олим ўз фикрини давом эттириб айтадики, Оллох таоло одамни яратишдан олдин унинг рухини яратган ва унинг ахд ваъдасини олган. «Бу ахдлашув Ислом маданиятининг марказий воқеаси хисобланади». Демак, шуни англамоқ керакки, Оллох таоло инсонга нимаики яхшилик ва юксак ахлоқ-одоб, маънавият, онг ва тафаккурни раво кўрган бўлса, буларнинг хаммаси маданият ва маданиятлиликнинг белгисидир. Бошқача қилиб айтсак, Оллох ўзининг инсон рухи билан ахдлашувидан бошлаб, уни нимага даъват этган, қуръони Каримда нималарники фарз қилган бўлса, булар аввало, одам ва ундан сўнг жамият юксак даражада маданият ривож топиши кераклигидан далолатдир. 1 . ИЛК УЙҒОНИШ - ИСЛОМ РЕНЕССАНСИ ДАВРИ ВА УНИНГ АРАФАСИДАГИ ТАРИХИЙ ВАЗИЯТ. Мовароуннахрда мустақил давлатларнинг ташкил топиши сиёсий барқарорлик, иқтисодий ривожланиш ва маданий хаётнинг равнақ топишига катта таъсир кўрсатди. Бухоро, Самарқанд, Урганч ва Марв каби шахарлар илм-фан ва маданият марказлари сифатида шаклланиб, ривожланди. Ўрта Осиёда IX - XII аср бошларида Сомонийлар, қорахонийлар, ғазнавийлар ва Хоразмшохлар давлатлари хукм сурдилар. Бу давлатлар халқаро майдонда ўз мавқеи ва тутган ўрни жихатидан катта эътибор ва нуфузга эга бўлдилар. Ахмад Наср, Исмоил Сомоний, Алптакин, Махмуд ғазнавий, Тўғрулбек, Султон Санжар, Отсиз, Такаш сингари тадбиркор ва узоқни кўра оладиган давлат арбоблари даврида Ўрта Осиёда хаётнинг барча 1 Ғулом Ғ офур. Ибтидодаги аҳд //Тафаккур. 1994, 1-сон, 50-б.

www.arxiv.uz жабхаларида юксалиш юз беради. Давлат хокимияти мустахкамланади, нисбатан тинчлик, осойишталик ва барқарорлик вужудга келади. Тарихчи Абу Мансур ас-Саолобийнинг Сомонийлар Бухоросига берган ушбу таърифи бутун Ўрта Осиё давлатларининг IX - XII асрлардаги маданиятига тегишлидир: «…шон-шухрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган хамда ўз даврининг фозиллари йиғилган (жой) эди» Ўрта Осиё хукмдорлари илм ахли билан яқинлашдилар. Мамлакатни бошқаришда, уларнинг билими ва маслахатларидан фойдаландилар. Хукмдорларнинг аксарияти бу даврда ўз саройларида олим, шоир ва уста санъаткорлар, турли сохалар бўйича қимматбахо китобларни тўплашга одатландилар. Саройга жалб этилган олим ва шоирлар, кутубхоналардаги нодир қўлёзма асарлар билан мағрурланардилар. Хуллас, бу тарихий шарт-шароит туфайли илк Уйғониш-Ислом ренессанси даври пайдо бўлди. 2. УЙҒОНИШ - РЕНЕССАНС ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ИЛМИЙ- АМАЛИЙ ИСТЕЪМОЛГА КИРИТИЛИШИ . Энди ўз-ўзидан, Уйғониш-Ренессанс тушунчаси нимани англатади? деган савол туғилиши хам табиий холдир. Хозирги замон илм-фанида «Уйғониш-Ренессанс даври» деган тушунча мавжуд бўлиб, у инсониятнинг тамоддуний-цивилизацион тараққиёт даврларига нисбатан ишлатилади. «Уйғониш» атамаси илк бор XVI асрда Италиялик рассом ва тарихчи Ж.Вазарий (1511-1574) асарларида ишлатилган бўлса-да, у фан оламига XVIII асрдан бошлаб истеъмолга киритилди. Бу атама дунё тарихидаги биринчи маданий юксалиш (милоддан аввалги III минг йилликдаги) «қадимги шарқ цивилизацияси (тамаддуни)» ва Греция ва Римда эрадан аввалги бир минг йиллик ўрталарида юз берган - «Антик давр цивилизацияси» даврлари Европада гўё XIV - XVI асрларда «қайта тирилтирилди», «уйғотилди» деган мажозий маънода қўлланилган эди. Мана

www.arxiv.uz шундан буён дунё тарихида ва илм-фанда «Уйғониш» - «Ренессанс» деган атама хамда кенг маънодаги тушинча ишлатилиб келинмоқда. Бу тушунча хозирги илм-фанда дунё тарихий тараққиётидаги туб маданий-маърифий, ижтимоий-сиёсий, ғоявий-мафкуравий ўзгаришлар ва миллат (халқ) онгида юз берган янги тарафккур, онг, дунёқараш юксалишининг мезони-ўлчови сифатида қабул қилинган. Инсоният тарихида тарихчи олим Ахмадали Асқаровнинг ёзишича жами бешта тамаддуний (цивилизацион) маданий юксалиш - «Уйғониш» - «Ренессанс» деб аталувчи даврлар бўлиб ўтган. Шулардан биринчиси милоддан аввалги III - минг йилликда Ефрат ва Дажла, Нил ва Хинд дарёлари хавзасида юз берган «қадимги Шарқ цивилизацияси» бўлди. Иккинчиси, милоддан аввалги 1-минг йиллик ўрталарида Греция ва Римда юз берган Европа «Антик даври цивилизациясидир. Учинчи жахон цивилизациясининг маркази IX -XIII асрлар бошларида Моварауннахр ва Хуросонда юз беради. Тўртинчи цивилтзация XIV - XV асрларда Европа ва Осиёда ва нихоят бешинчи цивилизация ХХ асрда бўлиб ўтади. Бу даврлар албатта бутун жахон миқёсида туб бурулиш ясаган даврлардир. Агар бу даврларни ўз она тарихимизга таққосласак, ўтмишимизда хақиқатан хам буюк маданий Уйғони - Ренессанс даврлари бўлиб ўтганлигининг гувохи бўламиз. Масалан, биз хозир фикр юритаётган IX - XII асрларда Ватанимиз тарихида юз берган илк Уйғониш давридан сўнг яна иккита Уйғониш даври бўлиб ўтган. Буларнинг бири XIV - XV асрларда Амир Темур ва темурийлар даврида юз берган бўлса, иккинчиси ХХ аср бўлган бошларида жадидчилик харакати самараси ила пайдо бўлган Миллий Уйғониш давридир. Шуни алохида таъкидлаш керакки, Европадаги илк Уйғониш биздаги биринчи Уйғониш таъсирида юз бериб, узлуксиз равишда олға кетди. Бунинг натижасида эса Европа дунёдаги энг тараққий этган қитъага айланди. Марказий осиё, яъни Моварауннахр ва Хуросонда бунинг тескариси бўлиб,

www.arxiv.uz тамаддуний-цивилизацион тараққиёт Уйғониш даври узилиб қолди. Бунинг асосан иккита сабаби бор эди. Биринчидан, ўзаро ички қарама-қаршилик урушлари туфайли тинч тарихитй вазият бўлди, йирик давлатчилик парчаланиб, майда давлатлар пайдо бўлди. Бунинг устига устак ташқи босқинчилик урушлари ғалабаси ила мустамлакачилик (колониал) тузимлар қарор топади. Иккинчидан, Ислом дини пешволари орасида мутаассиблик (консерватизм) кучайди. Натижада эса ислохотчилик, дунёвий илм-фан ва маърифат хамда техника тараққиётига бўлган хаётий эхтиёж қуръони Каримга зид деган нотўғри тушунча ислом дунёсида хукумрон ақида ва бидъатга айланди. 4. ИЛМ-ФАН ВА АДАБИЁТ РИВОЖИ. МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ. Ислом халифалиги даврида дастлаб Боғдод шахри IX асрда шарқдаги энг йирик илм-фан марказига айланади. Бу ерда «Байт ул-хикма» («Донишмандлар уйи») яъни хозирги тушунчадаги фанлар академияси ташкил топади. Кейинроқ Хоразм шахри хам ўз даврида тенги йўқ ғоят катта илмий марказга айланади, Хоразмшох Маъмун даврида Хоразм давлатида маданият ва иқтисод жонланди. Унинг олимларга катта иззат-хурмат кўрсатиши ва хомийлик қилиши туфайли Хоразм пойтахти Гурганч (хозирги Кўхна Урганч) шахрига кўпгина олимлар йиғилади (1004 йил). Абу Райхон Беруний 1004 йилда Гурганчга келгач, шох Маъмундан хожи ва махаллий олимларга илтифот кўрсатишни илтимос қилади. Хоразмшох янги қурилган кошоналардан бирини олимлар ихтиёприга бериб, уни «Байтул хикма» (Донишмандлар уйи) деб номлайди. Мана шу илмий маскан тарихга «Маъмун академияси» деган ном билан киради. 2 Хозирда Хоразим Маъмун академиясида, ўша пайтларда қанча олим ишлаганлиги аниқ эмас. Шунга қарамай, кейинги пайтда олимларнинг 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1997 йил 11 ноябрдаги «Хоразм Маъмун академиясини қайта ташкил этиш тÿғрисида»ги фармони билан «Хоразм Маъмун академияси» деган ном остида академия ÿз фаолиятини тиклади. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 9 ноябрдаги қарори асосида унинг 1000 йиллиги нишонланди. ЮНЕСКО Бош конференциясининг 32-сессиясида Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллигида қатнашиш ҳақида қарор қабул қилди.

www.arxiv.uz аниқлашича, бу ерда 70 дан ортиқ олим ва толиби илмлар, устозу шогирдлар илм билан машғул бўладилар. Булар: Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Абу Наср ибн Ироқ, Абул Хайр Хаммар, Абу Сахл Масихий, Абу Абдулла ал- Илохий, Абу Мансур қамарий, Абу Али ибн Мисқавий, Абдулхаким Мухаммад ибн Абдумалик ас-Солих ва бошқалар эдилар. Шу нарса хам маълумки, Абу Мансур ас-Салабий исмлик олим гувохлик беришича, Гургунчда тўпланган фақат арабийнавис адибларнинг сони 200 га яқин бўлган экан. Яна шуни-да қўшимча қилиш лозим. Боғдод ва Гурганчдаги хар икала Шарқ дунёсидаги илк дин билан дунёвийликка асосланган дастлабки академиянинг асосчиси ва етук олимлари бизларнинг буюк аждодларимиз бўлганлигидан ифтихор хис-туйғусини туйишга хақлимиз. Энди мана шу бутун дунё эътироф этган бир неча олимларнинг Уйғониш даврига қўшган бехад чексиз хиссаси ва инсоният манфаати учун қолдирган илмий меросига тўхталамиз. 3 Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий (783-850) Хоразм диёрида туғилиб вояга етади. ғоятда ўткир зехн эгаси ва ноёб қобилият сохиби бўлган, ёшлик чоғидан бошлаб аниқ ва табий фанларни ўрганишга қизиқади, араб, форс, хинд ва юнон тилларини эгаллайди. Шу тилларда ёзилган китобларни қунт билан ўқиб, мутолаа қилади. У дастлабки таълимни хусусий муаллимлардан олди ва сўнгра Марв мадрасасида ўқийди. Халифа Хорун ар-Рашиднинг ўғли Маъмун халифалик тахтига ўтиргач (813 й.) Мухаммад Мусо ал-Хоразмийни ўзи билан бирга боғдодга олиб кетади ва у ердаги «Байт ул-Хикма»га бошлиқ этиб тайинлайди. У Сурия, Ироқ, Эрон, Хуросон ва Мовароуннахр олимлари билан хамкорликда ижод қилади. Хоразмий математика, геометрия, астрономия, география, тарих ва бошқа фанлар сохасида баркамол ижод қилади. Унинг «Ал-жабр ва ал муқобала» («Тенгламалар ва қаршилантириш»), «Хисоб ал-Хинд» («Хинд хисоби»), «Китаб сурат ал-Арз» («Ер сурати хақида китоб»), «Китаб ат- 3 Қуйидаги маъруза матнини биз «Ўзбекистон тарихи» (Олий ÿқув юртларининг номутахассис факультетлари талабалри учун дарслик)дан олдик. 194-203 б.

www.arxiv.uz Тарих» («Тарих китоби»), «Китоб ал-Амал Бил Устурлабат» («Устурлоб билан ишлаш хақида китоб») каби 20 дан ортиқ асаридан бизгача фақат 10 тасигина етиб келган. Хоразмий ижоди меросида «Ал-Жабр ва ал-муқобала» асари математика тарихида биринчи бўлиб алгебра фанига асос солди. Унинг бу асари ер ўлчаш, ариқ қазиш, бино қуриш, меросни тақсимлаш ва бошқа турли хисоб ва ўлчов ишларида дастуриламал бўлиб хизмат қилди. Бу рисола XII асрдаёқ Испанияда лотин тилига таржима қилинди. Кейинчалик Европа олимлари Хоразмий асарларини қайта-қайта нашр этади. У асосда асарлар ёзадилар. Хоразмий тўққизгача бўлган хинд рақамларига асосланган холда нулни кашф этиб, ўнлик хисоблаш (саноқ) системасини яратади. Унинг бу ўнлик хисоблаш назарияси хозирда компьютер хам хисобига ета олмаётган саноқ сонига асос бўлди. Олимнинг «Китоб ат-Тарих» («Тарих китоби»)да Хуросон, Кичик Осий ва Мовароуннахрнинг VIII - IX асрлар тарихига оид қисқа ва аниқ маълумотлар ўз ифодасини топган бўлса, «Зиж» («Астрономик жадвал»), «қуёш соати хақида рисола»си фалакиётшунослик фанининг ривожланишига катта хисса қўшади. Абул Аббос Ахмад ибн Мухаммад ибн Носир ал Фарғоний (797-865) ўз асарлари билан фан тарихида математика, география, астрономия, тарих фанларини ривожлантирди. Унинг ижодий фаолияти Бағдоддаги Ал- Хоразмий рахбарлигидаги «Байт-ул-Хикма» билан боғлиқликда ривож топади.Олим Бағдод ва Дамашқдаги расадхоналар қурилишида шахсан қатнашди. Ахмад Фарғонийнинг «Китоб фи Усул илм ан-Нужум» («Фалакиёт илмининг усуллари хақида китоб»), «Фалакиёт рисоласи», «Ал-Мажистий», «Илм-хайя», «Ал Фарғоний жадваллари», «Устурлоб билан амал қилиш хақида», «Ой ернинг усти ва остида бўлганидаги вақтни аниқлаш рисоласи», «Етти иқлим хисоби», «Устурлоб ясаш хақида китоб»ларининг қўлёзмалари Англия, Франция, Германия, Миср, Хиндистон, АқШ ва Россияда сақланмоқда.

www.arxiv.uz Ахмад Фарғоний 812 йилда қуёш тутилишини олдидан башорат қилди, Е рнинг думалоқ эканлигини исботлаб, бир хил фазо ёритгичларини хар хил вақтда кўринишини, тутилишини изохлаб берди. XII асрдаёқ олимнинг асарлари лотин тилига таржима қилинди. Европаликлар Ахмад Фарғонийни «Ал Франганус» деб дунёга танитди. Унинг асарлари лотин, немис, инглиз, француз, рус ва бошқа тилларга таржима қилинди. Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад Форобий (873-951) Фороб (Утрор) яқинидаги Васиж шахарчасида таваллуд топиб, Дамашқда вафот этган. Бўлғуси йирик қомусий олим Шарқ уйғониш даврининг энг кўзга кўринган арбоби, Шарқ фалсафасининг отаси Форобий Фороб, Бухоро ва Самарқандда билим олди ва турли тилларни ўрганди. Сўнг Бағдодга келиб ўз билимларини чуқурлаштирди. Фаннинг деярли барча сохаларини эгаллаб, 160 дан ортиқ асар ёзди. Форобийнинг риёзиёт, фалакиёт, табобат, мусиқа, фалсафа, тилшунослик ва адабиётга оид асарлари бутун оламга машхур бўлди. У ёзган «Аристотелнинг «Метафизика» асари мақсадлари хақида, «Тирик мавжудот аъзолари хақида», «Мусиқа китоби», «Бахт-саодатга эришув хақида», «Сиёсат ал Мадания» («Шахарлар устида сиёсат юргизиш»), «Фозил одамлар шахри», «Масалалар мохияти», «қонунлар хақида китоб», «Тафаккур юргизиш мазмуни хақида», «Мантиққа кириш хақида китоб», «Фалсафанинг мохияти хақида китоб» ва бошқа асарлар олимнинг илм ва дунёқараш доирасининг беқиёс даражада кенглиги ва чуқурлигидан далолат беради. Форобий кўпгина фанларнинг назарий ва фалсафий асосларини яратди. Платон, Аристотелнинг барча фалсафий, табиий, илмий асарларига, Птолемейнинг осмон жисмлари харакати, Александр Афродийнинг рух хақидаги психологиясига оид, Галеннинг тиббиёт бўйича асарлари, Эпикур, Зенон, Евклид рисолаларига тақриз ва шархлар ёзди. Агар Аристотел «Биринчи муаллим» унвонига сазовор бўлган бўлса, Фаробий «Ал-муаллим ас-Соний - «Иккинчи муаллим», «Шарқ Аристотели» деган мўътабар унвонга эга бўлди.

www.arxiv.uz Форобий «Инсон танасининг аъзолари хақида»ги рисоласида тиббиёт илмининг мақсад ва вазифаларини аниқлаб беради. Унинг кўп жилдли «Мусиқа хақида катта китоб»и мусиқа илмининг катта билимдони, созанда ва ажойиб бастакор хам бўлганлигини тасдиқлайди. У «Илмларни келиб чиқиши хақида», «Исмларнинг таснифи хақида» ва бошқа рисолаларида ўша даврдаги 30 га яқин илм сохасининг тартиби, таснифи ва тафсилотини беради. Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар Наршахий (899-959) Бухоро яқинидаги Наршах (хозирги Вобкент тумани) қишлоғида 899 йилда таваллуд топган.Унинг илмий асарлари тўғрисида маълумотлар жуда кам. Фақат «Тарихи Бухоро» («Бухоро тарихи») асари бизгача етиб келган. Бу асар 943- 944 йилларда ёзилиб, хукмдор Исмоил Самоний (943-954)га бағишланиб араб тилида ёзилган. Асар аслида қандай номлангани номаълум. Шунинг учун у «Тарихи Наршахий», «Тахқиқ ул-Вилоят» («Вилоят хақиқатини аниқлаш»), «Ахбори Бухоро» («Бухоро хақида хабарлар») «Тарихий Бухоро»» каби номлар билан аталиб келинади. Чунки асрнинг асл нусхаси сақланиб қолмаган. Бу асар 1128 йилда қувалик Абу Наср Ахмад ибн Мухаммад ибн Наср ал-қубовий томонидан араб тилидан форс тилига таржима қилинган. Ахмад қубавий асарни қисқартириш билан бирга Табарий, Абу Хасан Нишопурийнинг «Хазоиқ ул- улум», Ибрахимнинг «Ахбар-и Муқанна» асарларидан фойдаланиб, уни тўлдиради. «Бухоро тарихи» асари Сомонийлар даври тарихига оид энг ноёб асар хисобланади. Унда Сомонийлар давлатининг сиёсий иқтисодий, маданий, ижтимоий хаётига оид қимматли маълумотлар мавжуд. Мовароуннахр ва Хуросон ахолисининг араб босқинчиларига қарши Муқанна бошчилигидаги қўзғолони билан боғлиқ бўлган маълумотлар хам бу асарда маълум даражада ўз ифодасини топган. IX - XII асрлардаги фан ва маданиятнинг равнақини Абу Райхон Беруний сиз (973-1048 й.) тасаввур қилиш мумкин эмас. У ўз замонасидаги

www.arxiv.uz физика, математик, астрономия, геодезия, тарих, география ва бошқа фанларни пухта эгаллаган олим бўлган. У туғилган Кат шахри Хоразмшохларнинг африғийлар сулоласи пойтахти бўлиб, Ўрта Осиёнинг Хитой, Хиндистон, Яқин Шарқ давлатлари, Кавказ ва Шарқий Европа билан боғлаб турувчи савдо ва маданий марказларидан бири эди. Олим ўз она хоразм тилидан ташқари суғдий, форс, хинд, юнон ва яхудий тиллароини хам ўрганган. Хиндистонда бўлиб, Хиндистон тарихи, маданияти, хатто санскрит тилини хам ўрганади. Хоразмдаги Маъмун академиясининг энг кўзга кўринган фаол иштирокчиларидан бирига айланади. Шох Маъмун II нинг энг яқин маслахатчиси сифатида мамлакат сиёсий ишларида хам фаол қатнашади. Беруний Ибн Сино билан ёзишма олиб борган. Бизгача уларнинг 18 таси етиб келган. Булар унинг табиат фалсафаси ва физика масалалари билан қанчалик қизиққанлигидан гувохлик беради. Беруний ёш бўлишига қарамай, Кат шахрида мухим астрономик кузатишлар ўтказган. Булар учун ўзи асбоблар ихтиро қилган. Лекин 22 ёшида ўзи ватанини ташлаб кетишга мажбур бўлади. Райга ва Журжонга келади. Б у ердаги машхур табиб, астроном, файласуф Абу Сахл Исо ал-Масихий билан танишади ва ундан таълим олади. «қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарини Журжонда ёза бошлаган эди. 1017 йилда Махмуд ғазнавий Хоразмни босиб олгач, Берунийни хам саройидаги бир қанча олимлар билан ғазнага олиб кетади. ғазна шахрида 1017-1048 йилларда хаёт кечиргани маълум. У дунёнинг тузилиши хақида фикр юритганда Птолемей фикрига суянса хам, амалда ернинг харакати хақида Птолемейга зид хақиқий фикрларни баён қилиб, «Геодезия» асарида дунёнинг гелиоцентристик тузилиши хақидаги назария ривожига катта хисса қўшади. Шу билан бирга математикага бағишланган асарларида геометрия, арифметика, алгебра, сонлар назарияси, тригонометрия тушунчаларини маълум тартиб билан таърифлайди.

www.arxiv.uz Беруний 1030 йилда «Хиндистон» номли машхур асарини ёзади.Унинг бу асари устида 20 йил иш олиб берган Э.Захау унинг арабча тахлилий тексти билан инглизча таржимасини 1888 йилда Лондонда нашр эттиради. У ёзади: «хиндшуносликда Берунийга тенг келадиган бирор олим ундан олдин хам ундан кейин хам бўлганлигини билмаймиз». Йирик арабшунос олим Р.Розен «Хиндистон»ни қадимги ва ўрта аср Гарб ва Ш арқ адабиётида «мисли кўрилмаган» асар деб бахолайди. Хинд олимларидан Хамид Ризо эса «Ўрта аср ва янги замон муаллифларидан хеч бири Хинд маданиятининг чигал масалаларини илмий рухда тушуниш бўйича Абу Райхон Беруний эришган ютуқларига эриша олмади. «Хиндистон» асари мумтоз намуна бўлиб қолиши билан бирга ўз муаллифининг қадимги хинд маданияти ва фанига тортиғидир» - деб ёзади. Абу Али ибн Сино (980-1037) Бухоронинг Афшона қишлоғида таваллуд топган. Отаси зиёли, ўқиган, билимдон киши бўлиб, асли Балхдан бўлган. Ибн Сино ўша давр зиёлилари оиласида одат бўлганидек, «қуръони Карим»ни ёшлик чоғидаёқ ёд олади. 17 ёшидаёқ олим сифатида шаклланиб, табиб деган ном қозонди. У хам Маъмун (999-1016) саройида ижод қилиб, машхур олимлар Абусахл Масихий, табиб Абул Хайир Хоммар, Абу Райхон Беруний ва бошқалар даврасида бўлади. Хоразмни Махмуд ғазнавий эгаллагач, у Хамадонга кетади. Хамадон хукмдори Шамс ад-Давла касал бўлгач уни даволаб вазир лавозимига эга бўлади. Ибн Сино хақиқий энциклопедик олим бўлиб, ўз даврининг деярли барча фанлари билан муваффақиятли равишда шуғулланиб, 450 дан ортиқ асар ёзган. Бизгача шулардан фақат 242 таси етиб келган, холос. Ибн Синонинг тоғларни пайдо бўлиши тўғрисидаги фикрлари, минерология ва геология фанларига қўшган хиссаси жуда салмоқлидир. Жумладан, у минералларни тўрт гурухга бўлиб, уларнинг оригинал классификациясини таклиф этади. Бу классификация то XIX асргача деярли ўзгаришсиз сақланиб келди. Олимнинг минерология сохасидаги ишларининг

www.arxiv.uz мухимлиги таъкидланиб, 1956 йилда Ўзбекистонда топилган минералга «Авиценит» деган ном берилган. Ибн Сино ботаника масалалари билан хам кўп шуғулланган. Чунки табобатда ишлатиладиган доривор моддаларнинга аксарияти ўсимликлардан олинади. Машхур швед ботаниги Карл Линней (1707-1778) Ибн Синонинг ботаника сохасидаги хизматларини таъкидлаб, тропик мамлакатларда денгиз сувида ўсувчи ва доимо яшил холда бўладиган бир дарахтни Авиценна деб номлайди. ғарбу Шарқда «Авиценна» ва «Шайхур-Раис» номи билан шухрат қозонган бобокалонимизнинг дунё тиббиёт илми ва амалиётига қўшган хиссаси беқиёсдир. Марказий Осиёдаги Уйғониш даврида буюк олимлар билан бир қаторда жахонга машхур туркий, форсий-араб шоирлар хам етилади, юқорида айтилганидек, биргина Гурганч (Кўхна Урганч) шахарида йиғилган арабнавис адибларнинг сони 200га яқин бўлган. Биз қуйида Абу Абдуллох Жаъфар Р удакий, Махмуд қашғарий, Юсуф Хос Хожиблар хақида қисқача тўхталамиз. Абу Абдуллох Жаъфар Р удакий (960-1041 й.) тахминан 960 йилда Самарқанд яқинидаги Панжрудак қишлоғида туғилган. Ш унинг учун хам унинг тахаллуси Рудакий бўлган. Бошқа манбаларда айтилишича, шоир «руд» номли мусиқа асбобини жуда яхши чалган. Шунинг учун шоирнинг тахаллуси Рудакий бўлган деган таъмин хам бор. Рудакийнинг таржимои холига бағишланган барча манбаоларда уни камбағал оиладан эканлиги, ёшлигидаёқ мусиқа асбобларини яхши чалишни ва ашула айтишни севганлиги қайд этилади. Ёш шоирнинг ўзи шеърлар ёзиши ва мусиқага бўлган мухаббати тез орада уни машхур қилиб юборади. Бу даврда шеърият, айниқса, сарой шеърияти, қасиданавислик кенг авж олган эди. Рудакий қасида тўқишга уста бўлган. Шунинг учун хам у Сомонийлар саройига таклиф қилинади. Сарой хаёти ўта мураккаблиги билан ажралиб турган, фисқу-фасодларга тўла бўлган. Р удакий қариган вақтида саройдан қувилади, кўзига мил тортиб, кўр қилинади.

www.arxiv.uz Рудакий форс-тожик шеъриятининг асосчиларидан бири хисобланади. XI аср шоири Рашидийнинг айтишича, унинг бир миллион уч юз минг байт шеъри бўлганлиги хисоблаб чиқилган. Аммо бизгача унинг минг байт шеъри, икки қисмлик эллик рубоийси, достонлари етиб келган. Шоир дўстлик, мухаббат, яхшилик қилиш, бировнинг дилини оғритмаслик каби улуғ инсоний фазилатларни улуғлайди. Доимо эзгулик қилишга чорлайди. Рудакийдан биз «Калила ва Димна», «Даврони офтоб», «Синднома» поэмаларидан парчалар мерос қолган. Шоир дўстликни улуғлаб шундай деган эди: Жахоннинг шодлиги йиғилса бутун. Дўстлар дийдоридан бўлолмас устун. Махмуд қашғарий ( XI аср ) туркшунослик илми асосчиси, қомусий олим 1029-1038 йиллар оралиғида қашғарда туғилган. Кейинроқ Бухоро ва Нишопурда таълим олган. Кўп йиллар туркий қабилалар орасида илмий кузатишлар олиб борган ва натижада «Девони луғат-ит турк» ва «Жавохири- нахв», «Турк тили синтаксиси асослари» асарларини ёзади. Минг афсуслар бўлсинки, охирги асар ханузгача топилмаган Махмуд қошғарийни бутун илм оламига танитган асари «Девони луғат-ит турк»дир. Бу китоб араб тилида ёзилган. Унда олим кўп йиллар давомида туркий қабилалар орасида олиб борилган кузатишлар асосида туркий тилларни қиёсий ва тарихий усуллар билан тахлил қилган. Бу тилларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб берган. Олимларнинг фикрича, муаллиф ушбу тадқиқотида жуда кўп сўзларнинг этимологиясини хам жуда аниқ ва тўғри изохлаб берган. «Асар икки қисм (муқаддима ва луғат)дан иборат. Олим асарга ўзи тузган дунё харитасини хам илова қилади. Бу асарнинг қимматини янада оширади. Харита доира даклида чизилган бўлиб, унда мамлакат, шахар, қишлоқ, тоғ, чўл, довон, денгиз, кўл, дарё ва хоказоларнинг номлари ёзилган. Харита асосан хозирги Шарқий ярим шарга тўғри келади. Унинг ўзи бу хақда шундай ёзган: «Румдан Мочингача бўлган… шахарлар ўрнини аниқлаш мақсадида уларнинг хаммасини ер шаклидаги доирада кўрсатдим».

www.arxiv.uz Асарда турли уруғ-қабилалардан қипчоқ, ўғиз, татар, ямак, басмил, ябону, қай, бошқирт, қирғиз, уйғур, жамил, тару, ичроқ, тухси, яғмо, чигил, тангут, табғоч, шунингдек, форс, араб, хитой, рус халқлари хақида хам маълумотлар келтирилади. Асарда булардан ташқари бир неча туркий тилдаги хикматли сўзлар берилган. Махмуд қошғарийнинг бу асарида Ўрта Осиё худудидаги бир қанча шахарларнинг номлари келиб чиқиши масалалари хам алохида кўрсатилган. Китобда туркий ёзув тўғрисида аниқ маълумотлар берилиб, 18 харфдан иборат турк (уйғур) алифбоси хам кўрсатиб ўтилган. Махмуд қошғарийнинг бу китоби дунё халқларининг жуда хам кўп тилларига таржима қилинган. Унинг бунчалик катта ахамиятга эга бўлиши муаллифнинг хаётни яхши билганлиги, турли билимларни пухта ўзлаштирганлиги ва асарни хаёт тажрибасига асосланиб ёзганлигидан далолат беради. Шунинг учун хам асар ўз илмий қимматини бугунги кунда хам йўқотгани йўқ. қорахонийлар даврида яшаган яна бир ўз даврининг атоқли шоири, донишманд ва давлат арбоби Юсуф Хос Хожибдир ( XI аср). Унинг таржимаи холи, туғилган йили ва хаёти тўғрисида ёзилган бирон-бир асар сақланиб қолмаган. У қорахонийлар сулоласининг пойтахти Баласоғунда туғилган ва шу ерда ижод этган. Хозирги кунда Юсуф Хос Хожибнинг «қутадғу билиг» («Бахт-саодатга бошловчи билим») деб номланган дидактик, бадиий- фалсафий достони (асари) бизгача етиб келган. Шоир бу ишга роппа-роса 18 ой вақт сарфлаган ва унга жуда хам пухта тайёргарлик кўрган. Асар насрий муқаддимадан сўнг 77 байтдан иборат бўлган шеърий муқаддима билан бошланади. Унда 68 боб, 174 сарлавха бор. Бошланғич боблар ўша давр анъаналарига биноан бошланиб, Оллох ва Пайғамбар, ислом динининг фойдаси ва дунёвий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-илмий масалалар билан тугалланади. Асар хоқон, бек, хукумдорлар учун ёзилган. «қутадғу билиг» асарида билим хақидаги алохида боб бўлиб, унда билимдан хеч бир зиён бўлмаслиги, у кишиларга фақат фойда келтириши

www.arxiv.uz мумкинлиги, кишиларга билим, қадр-қиммат, хурмат ва эхтиром келтириши мумкинлиги айтиб ўтилади. Шунингдек, асарда марказлашган давлатни мустахкамлаш низоларга чек қўйиш каби ўша давр учун жуда катта ахамиятга молик бўлган масалаларга хам алохида эътибор берилади. Ш у билан бирга, давлатни идора этиш йўллари, бунинг учун беклар бу йўлда ўз атрофига билимдон, ақлли одамларни тўплаши лозим эканлигини алохида таъкидлайди. Эл-юртни бошқариш асосида икки нарса ётади деб кўрсатган шоир. Бири адолат кўрсатиш бўлса, иккинчиси, улардан мархаматни аямасликдир. Юқорида қайд қилинганидек, шоирнинг бу асари дунё жамоатчилиги томонидан яхши қабул қилинган энг яхши асарлар қаторидан ўрин олган. Биз тахлил ва таърифлаётган Хуросон ва Моварауннахрдаги илк Уйғониш-тамаддуний (цивилизацион) маданий юксалиш даврининг ўзига хос навбатдаги ўта мухим жихатларидан бири, бу даврда Ислом дини ривож топиши ва жахоншумул диний адабиётларнинг дунёга келишлари бўлди. Булар учун илмий назарий ва ғоявий хамда мафкуравий асос қуръони Каримнинг 651 йилда халифа Усмон буйруғи билан илк бор ёзма китоб шаклиги келтирилиши ва унинг кенг тарқалиши бўлганлигини айтиш керак. Биз диний адабиёт деганда аввало Оллохнинг илохий китоби қуръони Карим, Пайғамбарларимизнинг хадиси шарифлари ва тасаввуфга оид китобларни назарда тутмоқдамиз. қуръони Каримнинг китоб шаклида бандалару олимларнинг хонадонига кириб келиши ўша пайтда инсоният тарихида катта маданий бурулиш бўлди. Кейинчалик рус шарқшунос олимларидан Бертельс «Шарқ ренессанси» деб эътироф этган Марказий Осиёдаги Уйғонишнинг маънавий асоси хам мана шунда бўлди. Шу даврда Бухоронинг «Бухорои Шариф», «қуббатул ислом» - «Ислом динининг гумбази» деб шарафланиши бежиз эмас, албатта. Бу Бухоро Ислом дини марказига айланганлигидан далолатдир. Ислом аслида илм, тараққиёт, маърифатдир. ғарб исломшунос олимлари аллақачон Ислом илм-фан дини эканлигини хужжат ва далиллар асосида

www.arxiv.uz исботлаганлар. Исломшунос Франц Роузентал ислом ва илм муносабатларига бағишланган «Илм тантанаси» деган йирик китобида Ислом динини мағиз- мағизигача илм олишга даъватдан иборат, деб таъкидлайди. Китобнинг энг катта қисми «Илм-исломдир» деб аталади. Муаллиф «Ислом - илм демакди» деган фикрни исботлаш асносида қуръондаги жами 78.000 га яқин сўзнинг бир фоизи «илм» деган сўз ташкил этишининг кўп такрорланувчи сўзлардан кейин «илм» сўзи бешинчи ўринда туришини таъкидлайди. Немис шарқшунос олимаси Зигфрид Хенке ўзининг «Араб қуёши ғарбга зиё сочади» номли йирик асарида ислом маданиятининг жахоний ахамияти хусусида сўзлайди. Китобнинг «Мадрасага қатнаётган халқ» бобида ғарб ахолисининг 95 фоизи саводсиз бўлган, буюк Шарл қариган чоғида ўқиш ва ёзишни қийналиб ўрганаётган, ғарбдаги хукмдорлар ўз саводсизликларини ошкора эътироф этаётган, хатто ибодатхоналарда қалам тутишни биладиганлар, хат-саводли кишилар нодир бўлган IX - XII асрларда ислом оламининг шахару қишлоқларидаги минглаб мадрасалар, мактабларда миллионлаб ўғил, қизлар ўқиётгани, улар ислом талабига асосан илм-фанни рағбат билан ўрганаётгани хақида хикоя қилади. 4 Юқоридагилардан кўриниб турибдики, қуръони Карим нафақат мусулмон дунёси балки номусулмон-носроний дунё олим ва ижодкорига хам ўз таъсирини ўтказгани, хозир хам ўтказаётгани тарихдан маълум. Ш у ўринда улуғ рус шоири А.С.Пушкин қуръоннинг рус тилидаги таржимасини ўқиб, унинг 15 та сурасига 15 та шеър бағишлаганини хам айтиш жоиздир. Бу даврда Оллохнинг сўнги элчиси мусулмон ахлининг Пайғамбари Мухаммад (с.а.в.)нинг хадиси шарифларини ўрганиш, уларни тўплаб китоблар ёзиш хам ўзига хос маънавий маданиятнинг юксак даражасидаги кўринишларидан бўлди. Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг вафотларидан сўнг, унинг хадислари (айтган сўзлари) ва суннатлари (хаёт тарзлари, қилган ишлари)ни тўплаш, китоб шаклига келтириш VIII асрдан бошланди. Х асрга келиб бутун Ислом дунёси тан олган олтита хадислар тўплами пайдо бўлди. 4 Қаранг: Ғафуров Ғ. Зангирланган онг ва маданият//Мулоқот. - 1993, 9-10 сонл., 32-б.

www.arxiv.uz Булар асосан Ўрта Осиёлик мухаддис Имом ал-Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий, Имом Насоий, Имом Абу Давид ва Имом Можолар томонидан амалга иширилди. Хадис илмининг асосчиси ва бошловчиси Имом ал-Бухорий (810-870) бўлди. Б у улуғ зот Бухорода туғилиб, 825 йилда ота-она ва биродарлари билан Хажга бориб, ўша ерда қоладилар. Имом ал-Бухорий Пайғамбар хадисларини тўплаш, уларни хақиқий эканликларини аниқлаш мақсадида Мака, Мадина, Шом, Миср, Фаластин, Ироқ шахарларида бир неча йил бадавий араблар орасида юради. Жами 600 минг хадис тўплаб, шулардан 7265 тасини ажратиб олиб «Жаме ас-сахис» («Ишончли тўплам») китобига киритади. Бу китоб «Сахих ал-Бухорий» номи билан хам дунёга танилган. Буюк мухаддис асарларининг жами 15 та. Булар қуръони Каримдан кейинги энг муқаддас манбалар хисобланиб, бутун Ислом оламининг буюк маданий мероси хисобланади. Манбаларда Имом ал-Бухорий 600 минг хадисни ёд билгани қайд этилган. «Хадис илмида амр ал-муминин» деган шарафга сазовор бўлган Ватандошимиз кейин она юртига қайтиб, умрининг охириларида Самарқандга яқин Хартанг қишлоғида 60 ёшида вафот этади ва шу ерга дафн этилади. Бу муқаддас жой коммунистик мустабид ва мустамлака даврида харобага айланади. Лекин шунга қарамай, 1974 йилда Ўрта Осиё ва қозоғистон мусулмонлари Диний бошқармаси ва халқаро ташкилотларнинг талаби билан унинг 1200 йиллиги халқаро миқёсда нишонланади. Шу бахонада буюк мухаддиснинг мақбараси ва у ердаги масжит таъмирланади. Ва нихоят Истиқлолдан сўнг алломанинг шарофатига Хартанг қишлоғида Президент Ислом Каримов фармони асосида 1998 йилда салобатли мақбара мажмуи қурилиб, бу жой энг обод ва озод, кўркам қадамжо ва зиёратхонага айлантирилди. Ўрта Осиёдаги иккинчи буюк мухаддис Имом ал-Бухорийнинг шогирди ва замондоши Абу Исо Мухаммад ат-Термизийдир (824-892). У Термиз шахри яқинидаги Буғда туғилган. Ўз устози каби Шарқнинг жуда кўп шахарларида буюк исломий олимлардан илм ўрганади ва етук хадисшунос -

www.arxiv.uz мухаддис бўлиб етишади. У хадислардан ташқари филология ва тарихга хам оид асарлар ёзади, бутун мусулмон оламига танилади. Бунда унинг «Жоме ат-Термизий» («Сунан ат-Термизий») асари мухим ахамиятга эга бўлди. Бу албатта, юқороидаги олтита машхур хадислар тўпламидан биридир. Марказий Осиёдаги Уйғониш - Ислом ренессанси даврида кўзга ташланарлик маданий юксалишларнинг бири виждон покизалиги ва халоллик мезони-тасаввуф таълимотнинг ёйилиши бўлди. Бунда Юсуф Хамадоний (1048-1140), Абдухолиқ ғиждивоний (1103-1179), Ахмад Яссавий (1041-1167) ва бошқаларнинг хиссаси бехад катта бўлди. Ислом дунёсидаги тасаввуфшунос олимлар тасаввуфга қуйидагича таъриф-тавсиф беради: Тасаввуф хақиқатларни қабул этмоқ, инсонларнинг қўлларидаги нарсаларга кўнгил қўймаслик (Маъруф Кархий); Тасаввуф гўзал ахлоқдир (Сирри Сақатий); Тасаввуф-батамом одобли ибрат (Абул Хафс ал Хаддод); Тасаввуф шариатнинг ботинидир (Абдулхаким Арвосий) 5 ва х.к. Қуръони Карим ва Хадиси шарифга таянган тасаввуф тарихда ривожланиб (аниқроғи уни ривожлантирган буюк шахсларнинг номлари билан боғлиқ). 16 та тариқатга кенгайди. Махсус адабиётларда қайд этилишича, юқоридаги тариқатларнинг кўпи XII асрда пайдо бўлган. Тасаввуфда инсон рухининг камолотга эришув и (комил инсонлик) - Оллох таоло билан мулоқатда бўлишлик тўрт босқичда амалга ошади: 1) шариат; 2) тариқат; 3) маърифат; 4) хақиқат. Ватанимиз тарихида тасаввуфлик Х асрдан бошлаб ривожланди. Бунда Юсуф Хамадонийнинг хизмати (таълимоти) бехад катта бўлди. У Эроннинг Хамадон шахрида таваллуд топиб, умрининг катта қисмини Маре ва Бухорода ўтказади. У махсус хонақо қурдириб, шогирдларга дарс беради ва ўз таълимотини сингдиради. Унга пир деб қўл берганлардан 213 таси машхур шайх бўлиб етишадилар. Шулардан Бухорода таълим, кейинчалик ўз тариқатларини яратган Хасан Андоқий, Абдулло Барақий, Ахмад Яссавий, (1318-1389), Абдуқодир ғиждувоний алохида мартаба ва унвонларга эга 5 Қаранг: Турор Усмон. Тасаввуф тарихи. -Т.: «Истиқлол», 1999, 17-18 б.

www.arxiv.uz бўлди. « Яссавия », « Нақшбандия » ва бошқалар Хамадоний таълимотининг давоми сифатида пайдо бўлди. Баховуддин Нақшбанд. XIV асрда Ўрта Осиёда пайдо бўлган «Нақшбандия» тариқатининг асосини «Дил ба ёру, дас - ба кор» («Кўнглинг Оллохда, қўлинг ишда бўлсин») деган ғоя ташкил этди. Бу тариқат бутун вужуди билан Оллохга берилиб, бу дунё, оила, бола-чақа, бойликдан воз кечиб, тарки-дунёчиликка берилишни инкор этди. бунинг учун асос қилиб, Пайғамбаримизнинг «Динда ўртача йўл тутинглар, ўртача йўл тутинглар, ўртача йўл тутинглар, чунки ушбу дин амалларида ким оғирлаштириб юборса, уни амал енгиб қўяди» деган хадис ва қуръон оятлари олинган эди. Турк олими, онколог-хаким Холуқ Нурбоқийнинг «Қуръони Каримнинг илмий мўъжизалари» (Т.: «Адолат», 2002) номлик асарида қуръони Карим илохий маданият, илохий илм дастури эканлигини исботлайди. қуръондаги математик, физик, тиббий ва бошқа мўъжизалар илмий техник кашфиётларга бўлган ишораларни олим тахлил қилади. Кўпгина кашфиётларни Европа олимлари қуръонни ўқиб кашф қилгани хақида ажойиб маълумотлар кўрсатилган. Масалан, электр лампасини Эдисон «Нур» сураси сабабли кашф қилган экан: «Оллох осмонлар ва Ернинг «Нури»дир». Эдисон вафот этганида жавонидан Нур сурасини оятлари топилган экан. Олим Оллохнинг каломига суяниб, лампочка кашф қилиши учун 20 минг марта тажриба ўтказади. Имон эътиқодли ва чуқур илм хамда тафаккур эгаси бўлиш, инсофли ва адолатлилик маданият мезонларидан хисобланади. Мана шу жихатдан Оллох таолонинг жами 124 минг пайғамбари бўлган, шулардан қуръони Каримда 28 таси кўрсатилганини айтиш жоиздир. Буларни энди биз нафақат динни тарғиб қилувчи ва жорий этувчи деб, балки маданият ва маърифатни тарғиб- ташвиқ этувчи, шунинг билан бирга қарор топтирувчи деб тушинмоғимиз хам қарз хам фарздир.

www.arxiv.uz Хозир хаммага тарихдан аёнки, Ислом дини ва Пайғамбаримиз Мухаммад алайхис салламгача жохиллик, умуман олганда, маданиятсизлик кучли бўлган эди. Шу ўринда Ислом динининг ўзи жамиятда юксак маданият қарор топганлигидан иборат бўлганлигини таъкидлаб айтиш лозимдир. Она Ватанимиз тарихида IX - XII асрларда пайдо бўлган илк Уйғониш- Ренессанс даврининг асоси, мазмун ва мохияти бевосита мана шу ислом дини ва маданиятидан иборат бўлди. Б у эса Хуросан ва Моварауннахрда меъморчилик хамда санъат ривож топшида хам тўла намоён бўлгани тарихдан маълум. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, бундан қарийиб, ўн-ўн бир аср муқаддам Ватанимиз тарихида юз берган юксак даражадаги маданий- маънавий Уйғониш даври нафақат бугунги ва келажак авлодларимиз учун ўта ёрқин бир машъал бўлиб турибди. Бу Уйғониш даври маданиятига хос қуйидаги характерли ўта мухим масалаларни айтиш жоиздир: -коинотнинг вужудга келиш, босқичлари, оламнинг тузилиш, модда ва рухнинг хусусиятлари каби умумий илмий-фалсафий масалаларга қизиқиш намоён бўлиши, илм-фан, маърифат, маънавиятга интилиш ижтимоий ривожланишнинг мухим мезонига айланиши; - инсонни Оллохнинг энг олий махсули деб бахолаш; - ахлоқ, одоб, имон ва эътиқод инсон тарбиясининг асосий мақсадларидан бири бўлганлиги; - мустахкам давлатчилик ва турли илм-фан тармоқлари ривожи ва маданият тараққиётга катта эътибор берилиши; - давлат рахбарлари юксак маданият ва маърифатга эга бўлишлари хамда уларнинг мамлакат ва халқни хам маданият ва маърифатдан бахраманд қилишга харакат қилганлиги. Яна шуни айтиш керакки, Марказий Осиёдаги илк Уйғониш даври пайдо бўлишида қуйидаги жуда хам мухим омиллар алохида ахамиятга эга бўлди: 1) араб халифалигидан мустақил махаллий давлатларнинг ажралиб чиқиши;

www.arxiv.uz б) Ягона дин - ислом туфайли катта худуд - Яқин ва Ўрта шарқдаги турли халқлар, мамлактлар ўртасидаги алоқаларнинг ривож топиши, маданият, маънавиятда маълум умумийлик вужудга келгани; в) Буюк «Ипак йўли» ахамиятининг ошуви, мамлакатлараро савдо- сотиқнинг, хунармандчиликнинг кўпайгани, шахарларнинг ривожланиши; г) Жахон маданияти, хусусан, қадимги юнон, хинд, эрон маданияти, илм-фани ютуқлари инкор этилмай, аксинча улардан кенг фойдаланилганлиги. ХУЛОСА Хулоса шуки, VIII-XII асрларда Марказий Осиё минтақасида илм-фан ва адабиёт, меъморчилик ва санъат бутун жахонга намуна бўларлик даражада юксалди. Дунё тамаддуни (цивилизацияси) тарихида бутунлай янги давр уйғониш даври юз берди. қадимги маданият ва маънавият ёзув ва тиллар Исломий маданият хамда маънавият араб тили ва ёзувлари ўзаро қарама- қаршилик қилиши, шунинг билан бирга уйғунлашуви асосида янги туркий- исломий маданият ривож топди. Маданий тараққиётнинг энг мухим омилларидан бири кўп тиллик (туркий, араб ва форс) қарор топди. Хуллас, моддий ва маънавий маданият инсоният тарихида тенги йўқ даражада юксалди. Охир оқибатда эса у бутун дунё маданий-маънавий тараққиётига катта хисса қўшди, Европани уйғотди. XIV-XVI асрлардаги Европа уйғонишига шу Шарқ Уйғониши- ислом-ренессанси катта туртки бўлди. Масалан, диний-дунёвий олий таълимга эхтиёж илк бор Шарқда, Моварауннахр ва Хуросанда пайдо бўлди. Шу сабабдан исломий мадрасалар қурилиб олий таълимга асос солинди. ғарбда эса кейинроқ шу мадрасалардан андоза олган холда университетлар дунёга келди.

www.arxiv.uz Марказий осиёдаги Уйғониш-Ренессанс даври Европани уйғотгани жахон тарихидан маълум. Буни европалик олим ва тарихчиларнинг ўзлари хам катта мамнуниятлар билан эътироф этганлар. Абдурауф Фитрат ўзининг 1912 йилда ёзган «Хинд сайёхи баёноти» номли асарида Франция университети олими Шарл Санивюснинг ушбу сўзларини келтирган эди: «Испания билан Туркистон ўртасида савдо карвонлари бемалол бериб келарди. О вруполиклар мусулмонлар тараққиётини холис ният билан қабул қилиб, касб ва илм ўрганиш ниятида ислом шахарларида тахсил кўрдилар. Оврупо мусулмонлари билан алоқа ва муносабат ўрнатиш орқали тараққий қилган. О вруполикларнинг ислом оламидан қабул қилган ишлари тубандагилар: Зироат…, саноат…, илм-фан;: ал-жабр ва ал-муқобала (алгебра ва эхтимоллар назарияси - С.Х.) хандаса, чизмачилик, кимё, хисоб ва хоказо». 6 Фитрат бу хақдаги ўз фикрини давом эттириб яна ёзади: «Овруполилар ислом оламидаги хайратга солувчи ютуқларни кўрганларидан сўнг, уларнинг мафтун бўлиб, протестантлар таклифи ва далолатлари билан Боғдод, Миср, Андалус мадрасаларига бориб, мусулмон мударисларидан турлук илмлар бўйича тахсил ола бошладилар…». 7 6 Фитрат А. Т анланган асарлар. 1-жилд. Шеърлар, Насрий асарлар, драмалар. -Т.: «Маънавият», 2000, 12-б. 7 Ўша жой, 121-б.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. - Т.: Ўзбекистон, 2000. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак ёъқ. –Т.: Шарқ,1998. 3. Каримов И.А. Истиқлол ма маънавият. - Т.:Ўзбекистон, 1994. 4. Бегматова С. Ўзбекистонда халқ маънавияти. (1917-1941 йиллар) (Олий ва ўрта махсус Ўқув юртлари учун қўлланма) - Т.: Фан, 1995. 5. Иброхимов А., Султонов Х., Жўраев Н. Ватан туйғуси. -Т.: Ўзбекистон, 1996. 6. Ёълдошева М. Миллий маданият ривожининг машаққатлари. - Т.: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси давлат илмий нашриёти. 2007. 7. Ўзбекистон тарихи. (қисқача маълумотнома).-Т.: Шарқ, 2000. 8. Ўзбекистон Республикаси Энсиклопедияси. –Т.: қомуслар Бош тахририяти, 1997. 9. Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий тўплам. №2. -Т.: Шарқ, 1999. 10. Жў раев Н. Тарих фалсафаси. Т.: “Ма`навият”, 1999.

O'xshashlar

Узбекистон Республикаси Мустакиллигини эълон килиниши ва унинг жахоншумул тарихий ахамияти

Туркистон мухторияти ва унинг такдири

Элинлар маданиятининг шаркка таркалиши

Туркистон Автоном Совет Республикаси

Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши