Ўрта Осиё ва Қозоғистон худудидаги илк ер мулкчилик муносабатлари тарихи - Tarix - Referatlar

Ўрта Осиё ва Қозоғистон худудидаги илк ер мулкчилик муносабатлари тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Эфталийлар Кидарийлар, Хионийлар. давлатларида сиёсий ижтимоийғ иқтисодий тузум.В. Диний эътиқод ва маданият. 2. VI - VII асрларда Хоразм, Сўғд ва Фарғона давлат ташкилоти. Ижтимоийғиқтисодий тузум. В. Маданий хаёт. 3.Турк хоқонлиги 4.Туркашлар давлати.

www.arxiv.uz Канишканинг ворислари бўлмиш Хувишка ва Васудева (Васишка) номли шохлар Канишка сиёсатини давом эттирадилар. Буроқ, улар Ўрта Осиёдан узоқлашиб, Хиндистон подшоҳлари бўладилар ва Кушонлар маданиятини хиндлаштирадилар. ИИИ асрдан Хиндистондаги Кушон подшолари Суғддаги Кушон подшолари билан сиёсий жихатдан боғлиқ бўлмай қолган даврдан бошлабоқ бу подшохликнинг инқирозга юз тутиши эхтимолга яқин. Бу даврда Хоразм ажралиб чиқди ва мустақил бўлиб олди. Жанубуй Эрон сосонийлари марғиёнани тортиб олади. ИВ аср охирида Кушонлар давлати Хионийлар давлати деб хам, Кидарийлар деб, Эфталитлар деб аталувчи қабулалар ёки халқларнинг хужуми остида узилғкесил халокатга учрайди. Кушон давлатининг эмирилиш даври хақида бузда хеч қандай факт ёзма манбаларда сақланиб, бузгача етиб келган эмас. Фақат археологик қазиш ишларигина Ўрта Осиё тарихида кам ўрганилган бу даврни ойдинлаштириши мумкин. Эрамизнинг ИВ асри ўрталарида арман манбаларининг кўрсатишича, 353 йилда хозирги Тожикистон худудларида Хионийларнинг таъсири кучайган. В асрнинг йигирманчи йилларидан бошлаб эса Тохарийлар (Кидарийлар) нинг таъсири кучайган. Бу икки қабула ҳам афтидан юечжиларга йондош бўлишган. Кириб келиши эса Шарқий Туркистон ва Иссиқкўл йўналишидадир. Бу иккала давлат бурлашмаси иттифоқликда яшаб, суғд худудлари марказий қисми Хионийлар ва унинг жанубуй қисми кидарийларнинг ихтиёрида бўлган. Иккала қабула ҳам жанубдаги қўшнилари сасонийлар билан жанглар олиб боришган. Хионийлар сосонийларни енгиб,сулх тузган. Кидарийлар эса сосонийлар билан Толикон шаҳрини чегара қилиб белгилайдилар. Лекин бунга риоя қилмай, юришлар уюштирадилар. Нихоят 456 йилда сосонийлар ва шимолдан бостириб кирган эфталитлар томонидан қақшатқич зарбага учраб, ўз ўрнини эфталитларга бўшатиб берадилар. Манбаларнинг кўрсатишича, кидарийлар Хиндистонга чекиниб, Гупта давлатини ўзларига бўйсиндирадилар. 477 йилда Ганхара вилоятидан Хитойга ўз элчиларини ҳам юборади. В асрнинг ўрталарида Ўрта

www.arxiv.uz Осиёга шиддат билан кириб келган кўчманчи ёзма манбаларда эфтал, хефтал, хейтал, абутал, идал, тетал кабу номлар билан тилга олинади. Эфтал деган ном илк бор В асрга оид арман манбаларида учрайди. Бу ном аслида эфталон деб юритилган қабула номидан олинган. Вахшунвар бошлиқ эфталитлар давлати ташкил топгач, бу этноним қабула номидан давлат номига кўчган. Тарих фанда эфталийларнинг келиб чиқиши хақида хозиргача ягона фикр мавжуд эмас. Бир қанча олимларнинг, тадқиқотчиларнинг фикрларига кўра эфталийлар маҳаллий халқлардан, бошқалари Хоразмдан, яна бирлари эсамассагетларнинг етита уруғи орасидаги етакчи қабила бўлганлигини таъкидлайдилар. Эфталитларнинг Ўрта Осиёга юриши В асрнинг ўрталарида бошланади. Қисқа вақт ичида Чағаниён, Тохаристон ва Бадахшон бўйсиндирилади. Бур зарба билан Суғддаги хионийлар хукмронлигига чек қўйилади. Ярта Осиёда эфталитлар хукмронлиги ўрнатилади. В асрнинг 50ғйилларида эфталитлар давлати нихоятда кучаяди. Уларнинг дастлабки элчиси 456 йил Хитойга етиб боради. Эфталийларнинг тобора кучайиб бораётган тажовузидан хавфсираган сосонийлар уларга қарши юриш қилади. Икки ўртадаги жанглар Перуз (459ғ484) хукмронлик қилган даврда айниқса кучаяди. Сосонийлар шохи эфталитларга қарши уч марта юриш қилади. Биринчи юришда сосонийлар шохи Византия императори Зенон юборган ўлпон эвазига, иккинчиси эса, Эвсефий ёзишича, 30 хачир дирхам йўллаш шарти билан озод бўлади. Учинчи юришда эса сосонийлар шохи Перуз 484 йилда мағлубуятга учраб ўлдирилади. Марв ишғол қилиниб, эронийлар устига ўлпон юкланади. Перузнинг ворислари Кубод (488ғ531), Анушервон (531ғ574) хукмронлиги даврида эфталитлар билан муносабатлар анча юмшаб, тинчлик тусини олади. Хатто айрим воқеаларда Византияга қарши эфталийларнинг иттифоқдоши сифатида харакат қилинган бўлсағда, сосонийлар йил сайин кумуш хисобуда муайян белгиланган божни тўлаб турди.

www.arxiv.uz Хитой манбаларида эфталийлар юэчжиларнинг бир тармоғи ёки Кангюй авлодлари сифатида талқин этилади. Охирги маълумотларга кўра Эфталийларнинг Ватани Бақтрияғтохаристон худудлари бўлган. Юнон манбаларида ёзилишича, эфталийлар ягона подшо бошқарувига, ривожланган обод фуқаролик жамиятга эга бўлишган. Ички ва ташқи муносабатларда адолат улар учун асосий мезон саналган. Эфталларда патриархат бошқаруви тартиби жахатлари устун бўлган. Шунингдек, эфталларнинг ҳарбий қўшинлари энг қудратли қўшинлардан хисобланган. Эфталийлар давлати худудий жихатдан Ўрта Осиёнинг асосий қисми, Шарқий Туркистон ва Шимолий Хиндистон ҳамда Гандхара вилоятлари устидан хукумронлик қилган. Эфталийлар давлатидаги асосий шаҳарлар Сўғдиёна шаҳарларидан иборат бўлиб, улар орасида Кушония (Каттақўрон яқинида), Ривдад, Пойканд, Талликон, Термиз, Гургон, Варахша каби шахарлар эфталийлар хукумронлиги йилларида алохида ахамиятга эга бўлган шаҳарлар саналган ва иқтисодий жихатдан анча тараққий этган. В асрдан бошлаб Самарқанд ҳам тараққий эта бошлади. Бу вақтда давлатнинг сиёсий маркази Пойканд шахри, хукмдорлар қароргохи эса варахша шахри бўлганлиги тахмин қилинади. Эфталийлар йирик давлат тизимини вужудга келтирдилар. Давлат худудлари Кушонлар давлатидан кенгроқ эди. Эфталийлар даврида Эрон сосонийларнинг шарққа юришларига чек қўйилди ва сосонийлар узоқ йиллар давомида Эфталларга тобе бўлиб келдилар. Эфталлар хақидаги дастлабки маълумотлар асосан В аср ўрталарига тааллуқлидир. Эфталийларда ахолининг асосий қисми дехқончилик билан машғул бўлган қолганлари эса чорвачилик билан шуғулланганлар. Дехқончилик билан шуғулланувчи ахоли астағсекин махаллий ахоли билан аралашиб бориб, ўртоқ хаёт тарзига ўта бошлаган. Жамиятда «сара кишилар»ғзодагонларнинг мавқеи кучайиб борган ва улар кўпроқ шахарларга келиб яшай бошлаганлар. Оддий ахоли ва зодагонлар ўртасидаги фарқ ҳамма томонлама яққол кўриниб турган.

www.arxiv.uz Эфталийларда диний эътиқодлар ҳилма хил бўлган. Эфталийлар хукмронлик қинлган худуларда зардўштийлик ва буддизм, айрим шахарларда несторианлар ва яхудийлар жамоалари диний эътиқодлари ҳам мавжуд бўлган. Эфталийлар қисман буддавийликка эътиқод қилсаларда оташпарастликдаги маъбудаларга, буд ва санамларга сиғиниши устунроқ бўлган. Хар куни тонгда улар қуёшга сиғинганлар. Эфталийларда кушон ёзувининг ривож топган шаклини кўриш мумкин. Эфталлар ёзуви ўзининг шакли билан қисман бошқалардан фарқ қилган ва сўзлар чапдан ўнгга қараб ўқилган. Алифбосида 25 та харф бўлган. Шунингдек сўғд ёзуви ва сўғд тили ҳам айрим худудларда етакчилик қилган. ВИ аср ўрталарига келиб, эфталлар давлати инқирозга учрай бошлади. ВИ аср ўрталарида Ўрта Осиёда Турк хоқонлиги хукумронлиги ўрнатилди. ВИ асрнинг 60ғ70 йилларига келиб эса, Ўрта Осиёда жумладан Ўзбекистон худудларида бир неча мустақил, расман хоқонликка бўйсунувчи давлатлар шаклланди. Зарафшон, қашқадарё ва Амударё хавзаларида 9 та алохида мулкий худуд мавжуд бўлган. Манбаларда ёзилишича бу мулкларнинг барчаси Кан (Самарқанд Сўғдининг хитойча номи) сулоласига бўйсунган. Булар Маймурғ, Иштихон, Кушония, Бухоро, Нақшаб, Амул, Андхой ва Самарқанд (Кан). Булар орасида Самарқанд энг йириги бўлган. ВИИ аср биринчи чорагида Кеш вилояти кучайиб, қудратли давлатга айланиб боради. ВИИ аср ўрталарида Кеш хукумдориғихшид Шишпир бутун Сўғдда хукумронликни қўлга киритади. У ўз номидан тангалар зарб эттиради ва Хитой билан дипломатик муносабатларни ўрганади. ВИИ аср иккинчи ярмида Кешда Ахурпат хукумронлик қилган вақтида Кеш ва Самарқанд ўртасида курашлар кучайиб кетади ва Самарқанд хукумронликни қайтариб олади. Эндиликда Кеш ихшиди Самарқанд ихшидига тобе бўлиб қолди ва унга ихрид унвони берилади. Бу вақтда Самарқанд хокими Вархуман бўлган. Сўғдиёнанинг маҳаллий хокимлари Чоч ва Хоразмнинг мустақил хокимлари билан бирлашган эдилар. Йирик сиёсий

www.arxiv.uz бирликлар маълум муддатларда шахарлардан бирида ўз қурилтойларини ўтказиб турганлар. Хоразм бошқа шахарғдавлатларга нисбатан мустақил эди. Мамлакатда Африғий ҳохлар сулоласи шохлари хукумронлик қилганлар. ВИғВИИасрларда Хоразмда иқтисодий инқироз хукм сурган бўлишига қарамай у Шарқий Европа давлатлари билан мунтазам савдо алоқалари олиб борган. Хоразм маданияти эса ўз қиёфасини сақлаб қолган ҳеч қандай ташқи таъсирига учрамаган. Сўғдиёна худудлари хозирги панжикентдан Карманагача бўлган худудлардан иборат бўлган. Бу вақтда Бухоро мустақил давлат сифатида ажралиб чиқди ва бухорхудотлар бошчилигида яшай бошлади. Фарғона Кан сиёсий иттифоқидан мустақил бўлиб, афшин томонидан бошқарилган ва ТянғШань халқлари билан ўзаро алоқада бўлган. ВИғВИИ асрларда Сўғдиёна, Хоразм ва Фарғона ва уларга қарашли тарихийғгеографик худудларда дехқончилик ва боғдорчилик, узумчилик ва пахта етиштириш,уй чорвачилиги еткачи ўрин тутган. Иқтисодий хаётнинг мухим сохалари саналган хунармандчилик ва савдоғсотиқ яхши тараққий этган. Дехқончилик сунъий суғоришга асосланган. Араблар босқинига қадар суғориш тизими яхши тараққий этган ва бу ерга келган араблар ҳам обод ва кўкаламзор боғғроғлар, далаларни кўриб, хайратда қолганлар. Самарқанд шахрини сув билан таъминлайдигансуғориш тармоғидан ташқари Кушониянинг Нарпай, Бухоро воҳасининг Шопурком, Самарқанд атрофининг Работи Хожа каби учта сув тармоғи мавжуд бўлган. Лалмикор дехқончилик ҳам хўжаликда асосий ўрин тутган. Зироатчиликда анъанавий донли экинлар ва пахта кўп етиштирилган. Сўғдда ипак толаси етиштирилган. ВИғВИИ асрларда савдоғсотиқ ишлари жанубдан шимолга кўчган ва бундаги воситачилик сўғдийлар қўлига ўтган. Кончилик ишлари

www.arxiv.uz кенгайиб, хунармандчилик турлари кенгайиб борган. Муғ тоғида олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида топилган 150 турдаги мато бу ерларда тўқимачилик ҳам ғоятда ривожланганлигидан далолат беради. ВИИ асрда ҳарбий тўқнашувларнинг кўпайиши иқтисодий хаётда катта ўзгаришларни юзага келтирди. Биринчидан , марказлашган хокимят заифлашди, иккинчидан , сиёсий вазиятнинг нотинчлиги иқтисодий тангликни юзага келтиради. Сўғд вилояти аҳолиси ижтимоий қатламлари асосан савдогарлари, хунармандлар, тақводорлар, ҳарбий аскарлар, зироаткорлар ва чорвадор ахолидан таркиб топган. Уларнинг орасида дехқонлар мавқе жихатдан юқорироқ турган. Чунки улар зодагон саналиб, катта ер эгалари хисобланган. Жамиятда диндорларнинг ҳам ахамияти юксак бўлган. ВИ - ВИИ асрларда маданий тараққийёт жамиятдаги сиёсийғиқтисодий ва ижтимоий воқеалар таъсирида ривожланиб борган. Турли халқларнинг тил ва ёзувлари алоҳида ўринга ва мавқега эга бўлган. Араб ёзувига қадар Ўрта Осиё худудларида турк ғ руний (милоддан аввал шакилланган) уйғур (тахминан ВИ аср), монивий, (милодий ИИИ - ВИИИ асрлар), сўғд, бархам ва суриёний ёзувлари мавжуд бўлган. Булар орасида Хоразм ёзуви алохида ўринга эга бўлган. Диний эътиқодда зардўштийлик дини етакчи ўрин тутган.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Илк ўрта асрлар марказий осиё шаҳарлари. Кўчманчи халқлар ҳаёти

Қадимги Кичик Осиё ва Шарқий Ўрта ер денгиз бўйи цивилизациялари

Илк ўрта асрларда Хитой

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон