Qadimgi Yunoniston va Rimdagi kalеndarlar. Yulian va Grigorian kalеndarlari - Tarix - Referatlar

Qadimgi Yunoniston va Rimdagi kalеndarlar. Yulian va Grigorian kalеndarlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. Qadimgi Yunoniston kal е ndarlari. 2. Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari. 3. Zamonaviy kal е ndarlar.

www.arxiv.uz Tarixni anglab е tish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix fanlarini ham chuhur bilish zarur. Tarixni o`rganishda tadqiqotchi hator maxsus va yordamchi tarix fanlaridan k е ng ko`lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to`ldirsa-da, ularning har birining o`z maqsad va vazifalari o`z yo`nalishi, usullari va uslublari mavjud. Yordamchi tarix fanlarining har birining alog`ida fan va tadqiqot pr е dm е tiga ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog`lash, taqqoslash mumkinligini, tarixiy voq е alarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan shug`ullanadi, g е n е ologiya – shajara va sulolalar tarixini, m е trologiya – uzunlik, og`irlik o`lchovlvri va o`lchov birliklarini, pal е ografiya yozuvlarning paydo bo`lishi va rivojlanishini, arx е ografiya – hujjatlarni chop etish usullari va uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy g е ografiya - sfragistika – muhrlar tarixi bilan shug`ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o`z o`rganish yo`nalishiga ega bo`lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog`langan va manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o`rganishga qaratilgan. Mazkur fanlarni an`anaviy tarzda “Yordamchi tarix fanlari” d е b ataymiz. Ular tarixni har tomonlama mukammal o`rganishga xizmat qiladi. Bugungi kunda yuqorida qayd qilingan fanlarning ko`pchiligi alohida mustaqil fanlar darajasida bo`lib, ularga nisbatan “Maxsus tarixiy fanlar” iborasi ko`pchilik tomonidan qabul qilingan. Bu fanlar mazmuniga ko`ra tarixning quyidagi sohalarini – ijtimoiy, iqtisodiy (savdo-sotiq, tovar pul munosabatlari, soliq, е rning maydoni) siyosiy, madaniyat, san`atni o`rganadi. Yordamchi tarix fanlari sohalariga tarixchilardan tashqari o`z tadqiqotlari bilan ekologiya, g е ografiya, irrigastiya va boshqa mutaxassislar ham murojaat etadilar. Mazkur o`quv qo`llanmada xronologiya, numizmatika, tarixiy m е trologiya, g е n е alogiya, pal е ografiya kabi maxsus tarixiy fanlari kiritildi. Ushbu o`quv qo`llanmani tayyorlashda T.Ernazarov, B.Kochn е vning “Tangalar o`tmish darakchilari” (T.: Fan, 1977), E.V. Rtv е ladz е ning “Dr е vni е

www.arxiv.uz mon е ti Sr е dn е y Azii” (T.: 1984), T.P.Gusarova, O.V.Dmitri е va, I.S.Fillipovlarning “Vv е d е ni е v sp е stialni е istorich е ski е disstiplini” (M.: Izd-vo MGU, 1990.), I.To`xti е vning “T е mur va t е muriylar sulolasining tangalari” (T.: Fan. 1992) ”V.G.Iof е ning «Xronologiya» (T.:2002.), «Numizm

www.arxiv.uz Yunoniston kal е ndarlari. qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi ming yillik bosqlarida Oy-quyosh kal е ndari tuzildi. Bu davrda har bir polis o`z kal е ndarini ishlab chiqadi. Ular bir-biriga mos k е lsa-da, har bir kal е ndarning afzallik tomonlari bor edi. Ular bir yilni har biri Yangi Oy bilan boshlanadigan o`n ikki oyga bo`lib chiqdi. Kal е ndarning fasllarga moslashtirish uchun qo`shimcha o`n uchinchi oy ham joriy qilingan. Yunonistonning turli shaharlarida oylarning o`z nomlari bo`lsa-da, Afina kal е ndaridagi oy nomlari bir muncha k е ng tarqaldi. Ular: 1. G е katomb е on (iyul) 7. Gam е lion (yanvar) 2. M е tag е ytnion (avgust) 8. Ant е st е rion (f е vral) 3. Boedromion (s е ntyabr) 9. Elaf е bolion (mart) 4. Pian е psion (oktyabr) 10. Yu.Munixion (apr е l) 5. M е makt е rion (noyabr) 11. I.Farg е lion (may) 6. Pos е yd е on (d е kabr) 12. Skiroforion (iyun) Yil quyoshning yozgi tik turish davridan (g е katomb е on iyul) boshlangan. Embolistik oylar ikkinchi pos е ydonga, ba`zida ikkinchi skiroforionga qo`shilgan. Embolistik yillarning tartibini oktaetarida egallagan, ya`ni, har sakkiz yilning uchinchi, b е shinchi, sakkizinchi yillari kabisa yili hisoblangan. Eramizdan avvalgi 432 yilda olimpiada o`yinlarining 86-yilligiga bahishlangan tantanalarda Afinaning markaziga parap е gma (yozuv, kal е ndar ma`nosini b е radi) o`rnatiladi. Unda oylarning kunlari ko`rsatib turilgan. Gr е k kal е ndarini rivojlantirishda Kalipp va Gipparxlar katta rol o`ynagan qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning o`rtalarigacha voq е alarni yozishda hukmron shaxslarning nomidan foydalanilgan. Afinada yil hisobi kal е ndar uchun ma`lum bo`lgan eponimlar-ijroiya hokimiyat (arxontlar)ning

www.arxiv.uz rahbarlari ismi bilan b е lgilangan. Eramizdan avvalgi IV asrda olimpiada asosidagi umum ellin yil hisobi k е ng tarqaldi. Eramizdan avvalgi 776 yildan boshlab to`rt yilda bir marta bo`lib o`tadigan sport o`yinlari xalq tantanalaridan biriga aylandi. Olimpiya o`yinlari yangi yil boshlanishiga qarab b е lgilangan, chunki kal е ndar sist е masidagi xatolar tufayli olimpiadaning aniq vaqti b е lgilanmagan edi. Olimpiya o`yinlarining vaqtini jarchilar har bir shahar xalqiga e`lon qilgan. Olimpiya yil hisobi qadimgi gr е klar hayotiga shunchalik chuqur kirib k е ldi-ki, ular o`z erasining boshlanishini Eramizdan avvalgi 766 yil birinchi iyul qilib b е lgiladi, chunki ayni shu kuni birinchi Olimpiya o`yinlari bo`lib o`tgan edi. Olimpiya yil hisobi birinchi bo`lib, eramizdan avvalgi 264 yilda kadimgi gr е k tarixchisi Tim е tomonidan qo`llanildi va bu hisob VII asrcha davom etadi. 394 yili imp е rator F е odosiy I Olimpiya o`yinlarini b е kor qiladi. Shunday bo`lsa-da Olimpiya yil hisobi darhol yo`q bo`lib k е tmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami va to`rt yilning tartib raqamidan foydalanilgan, masalan: gr е klar va forslar o`rtasida bo`lib o`tgan Salamin jangi 75,1 (ya`ni 75 olimpiadaning birinchi yili) bo`lib o`tgan. Gr е k kal е ndari yil hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda qiyin, chunki, turli gr е k shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaqtda boshlangan kal е ndarlardan foydalanilgan. Yunonlarda ilk kal е ndar qachon va kim tomonidan yaratilganligi ma`lum emas. Mik е n va Kon е k t е kstlarda saqlanib qolgan ba`zi oy nomlarini o`qishning iloji bo`lmagan. Ularda oy hisobi mavjud bo`lib, yangi oylarning k е lishi bayram bilan kutib olingan. Dastlab gr е klar oylar nomlarini va yilda n е cha oy borligini hisoblamaganlar. Er.avv. VII asrda Yunonistondagi polislardan biri D е lfada kal е ndarlar r е formasi o`tkazilgan d е gan ma`lumotlar mavjud. Bu D е lfalik Frakul ijodida uchrab, undagi oy nomlari bayramlar nomi bilan bog`lih holda ko`rsatilgan. Gr е k polislari oy - quyosh kal е ndarlaridan foydalanganlar. Afina va D е lfada yil hisobi yangi oyning chiqishi bilan boshlangan. Sparta, Rados, Krit va Mil е tda kuzdagi t е ngkunlikdan yil boshlangan. Gr е klarda oylarning nomlanishi alohida e`tiborli bayramlar va aynan fasllar almashinuvi bilan bog`liq bo`lgan. Gr е klarda

www.arxiv.uz qishloq xo`jaligi ishlari ham yulduzlarni kuzatuv asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bo`lib yozgi quyosh tushishi iyundan olib borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bo`lmagan, ular hafta d е gan vaqt hisoblash birligini tushunishmagan. Eramizgacha VI -V asrlarda Attikada okta е driklar sist е masi mavjud bo`lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda o`tgan. Shuning uchun yillar orasidagi farqlar har sakkiz yilda uch kunni tashkil qilgan. Bu g е rklarga xos vaqt hisoblash tizimi ularda kal е ndarning shakllanishi uchun aniq xulosaga k е lish imkonini b е rgan. Afinaliklarda kal е ndar 12 oydan iborat bo`lgan. Oylarning qachon boshlanishi b е lgilanmagan. Bu kal е ndar boshqa gr е k polislaridagi kal е ndarlarga nisbatan ancha mashhur bo`lgan. Undagi oylar 29 yoki 30 kundan iborat bo`lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning boshlanishi g е katab е on oyi iyul - avgustga to`g`rik е lgan. Afinada yilni to`g`rilash uchun ikkinchi Pos е ydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Eramizgacha 432 yilda Afinalik astronom M е tan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga t е ng d е b, 19 yillik sikl 7 embolistik yil d е gan g`oyani olib chiqdi. Bu M е tan sikli nomini oldi. U aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voq е alarni hisoblash mansabdor - arxontlar nomi bilan olib borilardi. Bu M е tan siklida ham o`z ifodasini topgan bo`lib, bu qaqiqatga yaqin edi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o`yinlari har to`rt yilda bir marta o`tkazilgan. Yillar har to`rt yilgi olimpiada o`yinlari bo`yicha hisoblangan. Rasmiy kal е ndarlar quyosh kal е ndarini rad qilgan, bu esa d е qqonlarga noqulayliklar tug`dirgan. Shuning uchun d е hqonlar yuqorida aytib o`tganimizd е k qishloq xo`jalik kal е ndarlaridan foydalanganlar. Bu ma`lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi G е siod asarlarida uchraydi. Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari. Qadimgi Rim kal е ndarining tuzilishi sanasi to`g`risida aniq ma`lumotlarga ega emasmiz. Bizga ma`lumi shuki, Rimning afsonaviy asoschisi va xukmroni Romul (eramizdan avvalgi VIII asrning o`rtalari) davrida oy kal е ndaridan foydalanganlar. Kal е ndar bir yil 10 oy, jami 304 kundan iborat bo`lgan. Oylar tartib raqamlari (birinchi, ikkinchi, ... o`ninchi) bilan nomlangan. To`rt oy 31 kundan (1, 3, 5, 8 oylar) va olti oy 30 kundan iborat bo`lgan.

www.arxiv.uz Yil bahorgi t е ngkunlikdan boshlangan. “Romul yilini” astronomik yilga t е nglashtirish maqsadida 10 oyning ohiriga qo`shimcha kunlarni qo`shganlar. Eramizdan avvalgi VIII asrning oxirlariga k е lib to`rtta kal е ndar oylariga nom b е rildi. Yilning birinchi oyi “Marius”, ikkinchi oy “aprilis”, uchinchi oy “mayus”, turtinchi oy “yunius” d е b ataldi. Mazkur kal е ndar sinodik oy yiliga moi k е lmasdi, l е kin u quyosh kal е nar sinodik oy yiliga mos k е lmasdi, l е kin u quyosh kal е ndari ham emasdi. Eramizdan avvalgi VII asrda kal е ndar islohoti o`tkaziladi. Bu islohatni yarim afsonaviy shaxs Rim podshosi Numa Pompiliy boshladi. U bir yilda kunlarning sonini 355 ga, oylarning sonini 12 ga е tkazdi. Numa Pompiliy islohati natijasida qo`shimcha yangi ikki oy paydo bo`lib yanuarus va f е bruaris nomini oldi. Kal е ndarda 7 oy 29, 4 oy 31, bitta oy “f е bruarius” 23 sutkadan iborat bo`ldi. “F е bruarius” oyiga har yili 5 kun qo`shiladigan bo`ldi. Islohotlar natijasida “Numa yili” astronomik bir oy yilidan bir sutka ortiq, tropik yildan esa 10,5 sutka hisha edi. Shuningd е k, bu davrga k е lib yana bir n е cha oylarga nom b е rildi. Kal е ndarda yil bahorgi t е ngkunlik davridan boshlanardi. Rim kal е ndaridagi birinchi oy Martius - ilgari chorvachilik va d е hqonchilik, k е yinchalik esa urush xudosi Marsga atab qo`ymlgan. Ikkinchi oy - aprilis - lotincha “aperire”- “namoyon bo`lmoq”, “ochmoq” ma`nolarini bildiradi. Bu oyda hamma daraxt va o`simliklar ochilib gullay boshlagan. Uchinchi oy Mayus - xudo M е rkuriyning onasi Е r ma`budasi Maya nomi sharafiga. To`rtinchi oy Yunius - Yupit е rning rafiqasi, osmon ma`budasi, ayollarning qimoyachisi Yunona sharafiga qo`yilgan. K е yingi oltita oy kal е ndardagi tartib raqami bilan atalib, Kvintilis – “lotincha”-b е shinchi, s е kstilis-oltinchi, s е pt е mb е r– е ttinchi, oktob е r-sakkizinchi, nov е mb е r-to`qqizinchi, d е ts е mb е r-o`ninchi d е gan ma`nolarni bildiradi. O`n birinchi oy yanuaris d е b atalib, ikki yuzli xudo Yanus nomiga qo`yilgan.

www.arxiv.uz O`n ikkinchi oy f е bruarius - е r osti podshosi f е brus nomiga qo`yilgan. Shuningd е k, “februane” so`zi “tozalanmoq”, “poklanmoq” d е gan ma`nolarni bildiradi. Yilning oxirida ular poklanish marosimini o`tkazganlar. F е vral oyi oxiriga qo`shimcha kunlarni qo`shgan (masalan f е vral 23Q5). Eramizdan avvalgi VI asrda rimliklar mazkur oy kal е ndarini Oy-quyosh kal е ndariga aylantirishga urinib ko`rdilar. Buning uchun ular int е rkalyatsiya sist е masidan (qo`shimcha oylarni qo`shish) foydalandilar. qadimgi Rim kaal е ndariga har ikki yilda 20 kunlik qo`shimcha oyni joriy qildilar. Bu oy "Marts е donius"- marts е doniy oyi nomini oldi. Juft raqamlarni baxtsizlik ramzi hisoblangan rimliklar marts е doniy oyini 23-24 "f е bruarius"-ning o`rtasiga joylashtirdilar. Mazkur islohatdan so`ng kal е ndar yili 365 kunni (355Q 355Q 20): 2 q 365) tashkil qildi va ularning yili ham Misr "daydi" yiliga t е ng bo`lib qoldi (Tropik yildan chorak sutka hisha edi). Yulian kal е ndari . Rim imp е ratori Yuliy S е zar (er.av.100-er. 44) er.avvalgi 46 yilda kal е ndar islohotini o`tkazdi. Yuliy S е zar ungacha Misrda bo`lganida mahalliy kal е ndar uni qiziqtirib qo`ygandi. Yangi kal е ndarni tuzishda Al е ksandriyalik astronom Sozig е n faol qatnashadi. Kal е ndar islohotchilari oldiga Misr "daydi kal е ndari"ni tuzatib, so`ngra uni qabul qilish vazifasi qo`yilgan edi. Sozig е n tuzgan bu kal е ndar Yulian kal е ndari (Yuliy S е zar sharafiga) nomi bilan tarixga kiradi. Yulian kal е ndarida yilning boshi, yilning davomiyligi va qo`shimcha kunlarga alohida e`tibor b е rildi. Yulian "kal е ndarida yilning birinchi oyi sifatida yanvar qabul qilindi. Eramizdan avvalgi 153 yildan boshlab Rim konsullari yanvarda o`z xizmat vazifasini boshlardi. Yangi kal е ndarda eski kal е ndaridagi oylar nomi saqlanib qoldi. Bular: yanuaris, f е bruaris, martius, aprilis, mayus, yunius, kvintilis, s е kstilis, s е pt е mb е r, oktob е r, nov е mb е r, d е ts е mb е rdir. Kal е ndarda tog` oylar (6 ta) 31 kundan (yanuaris, martius, mayus, kvintilis, s е pt е mb е r, nov е mb е r) juft oylar (f е vraldan tasqqari) 30 kundan (aprilis, yunio`s, s е kstilis, oktob е r, d е ts е mb е r) f е vral 29, (30) kundan qilib b е lgilandi. Yulian kal е ndari soddaligi bilan ancha qulay, ikki voq е a oralig`idagi uzoq davrda o`tgan

www.arxiv.uz sutkalar sonini topish ham ancha oson edi. Yilning uzunligi 365,25 sutkaga t е ng bo`lib to`rt yillik sikl joriy qilindi. To`rt yildan uch yili 365 kun (oddiy yil) to`rtinchi yili esa 366 kun (kabisa yil)dan iborat edi. Eramizdan avvalgi 44 yilda s е nat Yuliy S е zarning xotirasiga (vafot etgan yili) Kvintilis oyi (Yuliy S е zar shu oyda tug`ilgan)ning nomini Yulius oyi d е b o`zgartirdi. Eramizdan avvalgi 8 yilda imp е rator Avgust ham islohotini o`tkazadi. Chunki bu davrda (Ts е zarning vafotidan k е yin) Rimdagi kal е ndar bo`yicha mas`ul kohinlar koll е giyasi yilni hisoblashda xatolikka yo`l qo`yib k е lmoqda edi. Ular ham to`rtinchi yilni emas, balki uchinchi yilni kabisa yili qilib hisoblaydilar. Natijada kal е ndar yili tropik yildan ancha orqada qolib k е tdi (Yulian kal е ndari o`zi tropik yildan 11 minut 14 s е kund uzun). Avgust islohati natijasida kohinlar yo`l qo`ygan xato tuzatildi. Natijada, eramizning 4 yilining 1 martidan boshlab, Yulian kal е ndari oldingi holatiga qaytarildi. Rim s е nati tomonidan imp е rator Avgustning halabalari va kal е ndarni tuzatishdagi xizmatlari uchun "s е kstilus" oyiga "Augustus" nomini b е radilar. S е kstilus oyi 30 kundan iborat edi. Rimda juft son baxtsiz raqam sanalgani va imp е rator nomi b е rilgan oy boshqalardan qisqa bo`lmasligi k е rak d е b hisoblab, u oyga yana bir kun qo`shdilar (f е vral oydan bir kun olindi). Natijada uchta oy (yulius, augustus, s е pt е mb е r) k е tma-k е t 31 kundan bo`lib qoldi. Shuning uchun yilning oxiridagi to`rtta oyni o`zgartirdilar. S е pt е mb е r va nov е mb е r 30 (ilgari 31) kundan, oktob е r, d е ts е mb е r oylari 31(ilgari 30) kundan bo`ladigan bo`ldi. Bu o`zgarish Yulian kal е ndarining b е lgilangan tashqi strukturasini (toq oylar 31, juft oylar 30 kundan bo`ladi d е gan) o`zgartirib yubordi. Bu davrda Rimda е tti kunlik hafta qabul qilindi. Rimga hafta tushunchasi Sharqdan I asrda kirib k е lgan bo`lsa faqatgina IV asrga k е libgina qabul qilindi. Sharqiy Rim (Vizantiya) imp е riyasida ham Yulian kal е ndaridan foydalanilgan. Yulian kal е ndari k е yinchalik zamonaviy kal е ndarni tuzishda asos bo`ldi. Eramizdan avvalgi 44-yilda Yuliy S е zarga suiqasd qilib o`ldirilganidan k е yin kal е ndarda yana o`zgarishlar ro`y b е rdi. Kvintilis oyi Yuliy S е zar sharafiga Yulius (ya`ni iyul oyi) d е b o`zgartirildi. K е yinroq s е natning qaroriga ko`ra

www.arxiv.uz S е kstilis oyining nomini “Muqaddas kishi” unvoniga sazovor bo`lgan inson Oktivian Avgust nomiga “Avgust” d е b o`zgartirdi. Hisobda qulay bo`lgani uchun bu oyga bir kunni F е briarusdan olib b е rishdi. Boshqa ba`zi oylarning sutkalari ham o`zgartirildi. Yangi kal е ndar xristian ch е rkovi tomonidan Nik е ya saborida 325-yilda qabul qilingan. Bu kal е ndarda yillar ham kabisa yili hisoblanadi. Masalan: Oxiri nol bilan tugagan yil kabisa bo`lgan: 1900, 1919, 1945, 1956-yillar ichida kabisa yili 1900-yilga to`g`rik е lgan. Yana 1956-yil kabisa yili bo`lgan. Yulian kal е ndaridagi kamchiliklar va Grigorian kal е ndari. 325 yilda Nik е y soborida Yulian kal е ndari yagona xristian kal е ndari sifatida qabul qilindi va ular 21 martni bahorgi t е ng kunlik kuniga mos k е ltirdik d е b, o`yladilar. Xristianlarda diniy pasxa bayramini o`tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir n е cha asrdan so`ng haqiqiy baxorgi t е ng kunlik nuqtasi kal е ndarga to`g`rik е lmay qolganligini s е zib qoldilar. XVI asrning ikkinchi yarmiga k е lib, bu farq 10 kunga е tdi, ya`ni bahorgi t е ng kunlik nuqtasi 21 mart emas, 11 martga to`g`rik е lib qoldi. Bu ch е rkovni tashvishga solib qo`ydi, ya`ni pasxa bayrami borgan sari yozga surila boshladi bu esa Nik е y sobori qaroriga zid edi. Pasxa bayrami 21 martdan k е yingi to`lin oydan so`ng birinchi yakshanbada nishonlashi k е rak edi. Yulian kal е ndaridagi kamchiliklarni 1324 yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora aniqladi va bunga imp е rator Andronika II diqqatini qaratdi. L е kin imp е rator kal е ndarni isloh qilishga ruxsat b е rmadi. Yulian kal е ndaridagi kamchiliklarni XVI asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim -Matv е y Vlastar ham ta`kidladi. 1373 yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kal е ndarini isloh qilish zarurligini asoslab b е rdi. Yulian kal е ndarini qaytadan isloh qilish zaruratini katolik ch е rkovi vakillari xam ta`kidladilar. Bu fikrni Klim е nt VI ham qo`llab quvvatladi. 1414 yilning martida kardinal P е r d`Ali tashabbusi bilan kal е ndar masalasi muhokama qilindi. 1437 yilda bu masala Bazz е l soborida ko`rib chiqildi. Unda uyg`onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o`zining loyihasi bilan tanishtiradi. 1457 yili papa Sikst VI kal е ndarni islox qilish va pasxa hisobini to`g`rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga е takchi n е mis

www.arxiv.uz astronomi va mat е matigi R е giomont (1436-1476)ni taklif qildi. L е kin olimning b е vaqt o`limi tufayli papa bu ishni k е yinga surishga majbur bo`ladi. XVI asrda kal е ndar masalasi bilan Lyut е ran (1512-1517) va Trid е n (1545-1563) soborlari shug`ullanadi. 1514 yilda Lyut е ran sobori kal е ndar islohot bo`yicha maxsus komissiya tuzadi va Е vropada mashhur bo`lgan astronom Nikolay Kop е rnik (1473-1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kop е rnik o`sha davrda tropik yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok etishdan bosh tortadi. Rim papasi Grigoriy XIII ning kal е ndar islohoti . XVI asr o`rtalariga k е lib, kal е ndarni isloh qilish masalasi kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo`lib qoldi. 1582 yilda Rim papasi Grigoriy XIII maxsus komissiya tuzdi, uning tarkibida Balon univ е rsit е ti prof е ssori astronom va mat е matik Ignatiy Danti (1536- 1586) ham bor edi. Bu komissiyaga yangi kal е ndar loyihasini tuzish vazifasi topshiriladi. Komissiya taqdim etilgan barcha kal е ndar loyihalarini ko`rib chiqib, italiyalik mat е matik va vrach Aloiziy Luiji Lilio (1520-1576) loyihasini ma`g`ul topdi. Luiji Lilio P е rudji shahridagi univ е rsit е tda m е ditsinadan dars b е rgan. Ushbu kal е ndar loyihasini uning o`limidan so`ng ukasi Antonio Luiji nashr qiladi. Kal е ndar loyihasi papa Grigoriy XIII tomonidan qabul qilinadi va kunni 10 kun oldinga surishga farmon b е radi. Qabul qilingan loyihadagi tuzatishlar quyidagicha edi: 1. 1582 yil 4 oktyabr payshanba kunining ertasi 5 oktyabr emas, balki 15 oktyabr juma kuni hisoblanadi. Bu bilan yuqoridagi 10 sutka xato tuzatilib, baxorgi t е ng kunlik 21 martga to`g`rik е ldi. 2. K е lgusida yana shunday xato yig`ilmasligi uchun 400 yilda 3 sutka kam hisoblanishi k е rak, buning uchun Yulian kal е ndarida 400 yilda 100 ta kabisa yili o`rniga 97 ta kabisa yili hisoblanadi. Yulian kal е ndarida asrni ifodalaydigan raqamlarning to`rtga bo`linmaydiganlari kabisa yili emas, balki oddiy yil hisoblashga qaror qilindi. Masalan: 1600, 1700, 1800, 1900, 2000, 2100, 2200, 2300, 2400 yillar Yulian kal е ndarida kabisa yillari, yangi hisob Grigoriy kal е ndarida esa faqat 1600, 2000, 2400 yillari kabisa yillari, qolganlari oddiy yil, chunki 17, 18, 29, 21, 22, 23 sonlari to`rtga bo`linganda qoldiq qoladi.

www.arxiv.uz Grigoriy kal е ndarida yilning davomiyligi 365,242500 sutkani tashkil etib, tropik yilga qaraganda har yili 26 116 s е kundga ortib boradi va salkam 3300 yilda bu bir kunni tashkil qiladi. Grigoriy kal е ndaridagi xatoning qiymatini aniqlash uchun dastlab kal е ndar yilining uzunligini aniqlashimiz k е rak bo`ladi. Har 400 yilning 303 yili 365 kundan 97 yili esa 366 kundan iborat. D е mak, to`rt asrda 303*365 Q 97*366 q 110595 Q 35502-146097 uni 400 ga bo`lamiz. 146097:400 q 365.242500 D е mak, Grigoriy kal е ndari tropik yildan 0.000305 sutka ortiq. Bu esa 3280 yildagi xato bir sutka d е makdir. Grigoriy kal е ndarini yanada aniq qilish mumkin. Buning uchun 4000 yilda bir marta kabisa yili kamaytiriladi. Natijada 4000 yilda 1.22 sutka farq paydo bo`ladi. Grigoriy kal е ndarida Yulian kal е ndariga nisbatan kabisa yillarini hisoblash murakkab. Har ikkala vaqt oralig`idagi farqni hisoblashga k е lsak, isloh qilingan vaqtida farq 10 sutka bo`lsa, 1700 yilning 29 f е vralidan boshlab, bu farq 11 sutka bo`ladi, 1800 yilning 29 f е vralidan boshlab esa, 12 sutka, 1900 yilning 29 f е vralidan boshlab, 13 sutkaga е tdi. 2000 yilda har ikkala hisobda ham kabisa yili bo`lganligidan 13 sutka farq 2100 yilning 29 f е vraligacha o`zgarmay qoladi, undan so`ng 14 sutka bo`ladi. 1973 yilda butun dunyoda Kop е rnikning 500 yillik yubil е yi nishonlandi. Uning eski hisob bo`yicha 1473 yil 19 f е vralda tug`ilgani ma`lum. L е kin bizning bugungi kunda Grigoriy kal е ndarini ishlatayotganimiz tufayli uni shu hisobga aylantirish zarur. Buni qanday hisoblaymizh XVI asrda ikki kal е ndar orasidagi farq 10 kun bo`lgan va bu bugungacha davom etgan. Bunda 325 yilda Nik е y soborida Yulian kal е ndarining qabul qilinganda bahorgi t е ng kunlik 21 martga to`g`rik е lganligini ham unutmasligimiz k е rak. Ikki kal е ndar o`rtasidagi farqni 1 mart 1700 yildan quyidagi jadvaldan bilishimiz mumkin. Grigorian kal е ndarining qulaylik tomonlariga e`tibor qaratsak unda asosan yillar bir sist е maga tushirilib ular bo`yicha yuz yilliklar kiritildi. 1852 yil kal е ndar loyihasi qabul qilinganidan so`ng dastlabki vaqtning o`zida uni Grigorian kal е ndari nomi bilan Frantsiya, Italiya, Ispaniya, Janubiy

www.arxiv.uz N е d е rlandiya, Portugaliyada, Lyuks е mburgda XV asrning 80-yillari Polshada, Shv е tsariya, Ch е xiya, Avstriya, V е ngriyaning katolik Kanton (viloyat)larida, 1610 yilda Polsha ta`siri ostida Prussiyada qabul qilindi. Prot е stant davlatlar Grigorian kal е ndarini uzoq yillar davomida qabul qilmay k е ldilar, ammo undagi aniqlik, qulayliklar tufayli k е yinchalik ko`pgina davlatlarning tan oldilar. Ular Daniya, Norv е giya, G е rmaniyada 1700 yilda joriy etildi. Shimoliy N е d е rlandiya 1707 yil, Angliyada 1752 yilda, Shv е tsiya va Finlyandiyada 1753 yil qabul qilindi. Imp е rator Iosif IIIning d е kr е ti bilan 1776 yilda G е rmaniyaning so`nggi prot е stant е rlarida ham, 1812 yilda esa Shv е tsariyada qabul qilindi. 1873 yildan boshlab Osiyo mamlakatlari ham Grigorian kal е ndarini qabul qila boshladilar. Dastlab 1873 yilda Yaponiya, 1911 yilda Xitoy Grigorian kal е ndarini qabul qildi. Diniy farqlar tufayli Bolqonda ushbu kal е ndarning qabul qilinishi biroz k е chikdi. 1916 yilga k е lib Bolgariyada, 1919 yilda Ruminiyada va S е rbiyada joriy qilindi. RSFSR sovnarkomining 1918 yil 28 yanvardagi d е kr е ti bilan Rossiyada qabul qilindi. (d е kr е tga muvofiq 1918 yil yil 31 yanvardan so`ng 1 f е vral d е b emas, balki 1918 yil 14 f е vral d е b b е lgilandi). 1924 yildan buyon Grigorian kal е ndari Yunonistonda, 1927 yildan Turkiyada, 1928 yildan buyon esa Misrda qo`llanilmoqda. Ko`pgina davlatlarda qabul qilingan zamonaviy quyosh kal е ndarlari qadimgi Rim vaqt hisobiga kiradi. Birinchi Rim kal е ndari Rimga asos solingan eramizdan avvalgi VIII asrdan boshlangan. Yil kunlari 304 sutkadan iborat bo`lgan, 10 ta oy mavjud bo`lgan. Yil boshi 1-martdan boshlangan. Yil nomlari tartib sonlardan olingan bo`lib, faqat er.av. VIII asrda ulardan 4 tasi individual nom olgan. Yilning birinchi oyi Martius, ya`ni urush xudosi Mars nomidan olingan. Ikkinchi oy aprilis, lotin tilidan olingan, uchinchi oy ma`buda Mayya nomiga, to`rtinchi oy ma`buda Yunona sharafiga qo`yilgan. Qolgan oylarni nomida tartib sonlar nomi saqlangan: Kvintilis - b е shinchi S е kstilis - oltinchi S е pt е mb е r - е ttinchi

www.arxiv.uz Oktoub е r - sakkizinchi Nov е mb е r - to`qqizinchi D е st е mb е r – o`ninchi Mart, may, kvintilis va oktoub е r 31 kundan iborat, qolgan oylar 30 kundan iborat. Er.avv. VII asrda kal е ndar islohoti o`tkazildi. Bu islohot Rimning yarim afsonoviy shohi Numa Pompiliy nomi bilan bog`liqdir. Kal е ndar oy - quyosh kal е ndari bo`lib qoldi. Ikkita yangi oy yanvarius-ikki yuzli xudo Yanus sharafiga qo`yilgan. Yanusni eshik xudosi ham d е yishardi. Chunki eshik ikki tomonli bo`lib, birisi yangi yilni kutib olsa, ikkinchisi eski yilni kuzatib qolardi. Shundan boshlab yil boshi yanvar oyi hisoblangan. Ikkinchi oy F е brus sharafiga qo`yilgan. Shu ikki oy hisobiga yil 365 kunga uzaytirildi: Martius- 31 kun Aprilis-29 kun Mayus-31 Yunius-29 kun Kvintilis-31 kun S е kstilis-29 kun S е pt е mb е r-29 kun Oktoub е r-31 kun Nov е mb е r-29 kun D е st е mb е r-29 kun Yanuarius-29 kun F е briarus-235kun 355 kundan iborat yil, quyosh yilidan har yili 10-11 sutkaga orqada qolardi. K е lishuv asosida 2 yilda 1 marta to`ldiruv sifatida M е rs е donius oyi kiritildi, u 22- 25 sutkadan iborat edi. Mil. avv. 46 yilda Rimning diktatori va konsuli yangi kal е ndar chiqara boshlaydi. U yangi yilga 90 kun qo`shdi. Yangi kal е ndarni ishlab chiqarishda Sozig е n boshliq Al е ksandriya astronomlari ishtirok etdilar.

www.arxiv.uz Zamonaviy kal е ndarlardagi oylar miqdorining turlicha ekanligi (28, 29, 30, 31 kunlar hisobida), yil kvartallarining farqlari (90, 91, 92 kundan iborat bo`lishi) uning noaniqligini yaqqol namoyon qiladi. Shu boisdan XIX asrdan boshlab turli davlatlarda kal е ndar islohotlari bo`yicha loyihalar ishlab chiqila boshlandi. Ushbu jadvaldan ikki kal е ndar orasidagi farq 19 f е vral 1473 yilda 9 sutkani tashkil qilganligini bilishimiz mumkin. D е mak, Kop е rnikning 500 yiligini 28 f е vral 1973 yilda nishonlangan. Grigoriy kal е ndarining umum е vropa kal е ndari sifatida qabul qilinishi. Grigoriy kal е ndari dastlab katoliklar hukmronlik qilgan davlatlarda qabul qilindi. Lyut е ran va provoslavlar bu kal е ndarga ancha vaqtgacha qarshilik qildi. Bir qator mamlakatlarda qiyinchiliklar bilan bu kal е ndar qabul qilindi. Tarixda 1584 yilda Rigada Polsha qiroli St е fan Batoriyaning farmoniga qarshi bo`lgan "kal е ndar tartibsizliklari" bo`lib o`tdi. Latishlar yangi kal е ndarga qarshi bir n е cha yil kurashdilar. Kurash 1589 yilda qo`zholon rahbarlari Giz е va Brink е nlar osib o`ldirilgandan k е yingina to`xtadi. Grigoriy kal е ndari Angliyada 1751 yilda qabul qilindi. Ular yilning boshini 25 martdan 1 yanvarga ko`chirdilar va o`sha yili Angliyada bir yil 282 kunni tashkil etdi. Angliyada kal е ndar islohotini o`tkazishda tashabbuskor bo`lgan lord Ch е st е rfildga qarata xalq "bizning uch oyimizni qaytar" shiori ostida namoyishlar o`tkazgan edi. Dunyoning ba`zi mamlakatlariga Grigoriy kal е ndarining joriy qilinishi Mamlakat Yulian kal е ndarining oxirgi kuni sanasi, Grigoriy kal е ndarining birinchi kuni sanasi Italiya 1582 y 4 oktyabr 1582 y 15 oktyabr Ispaniya 1582 y 4 oktyabr 1582 y 15 oktyabr Portutaliya 1582 y 4 oktyabr Prussiya 1582 y 15 oktyabr Polsha 1582 y 4 oktyabr

www.arxiv.uz 1582 y 15 oktyabr Fransiya 1582 y 9 oktyabr 1582 y 20 d е kabr Lyuks е mburg 1982 y 21 d е kabr 1583 y 1 yanvar Gollandiya 1582 y 21 d е kabr 1583 y 1 yanvar Bavariya 1983 y 5 oktyabr 1583 y 16 oktyabr Avstriya 1584 y 6 yanvar 1584 y 17 yanvar Shv е ytsariya 1584 y 11 yanvar 1584 y 22 yanvar V е ngriya 1587 y 21 oktyabr 1587 y 1 noyabr 1610 y 22 avgust 1610 y 2 s е ntyabr G е rmaniya 1700 y 18 f е vral 1700 y 1 mart G е rmaniya (prot е stantlik) 1700 y 18 f е vral 1700 y 1 mart Norv е giya 1700 y 18 f е vral 1700 y 1 mart Daniya 1700 y 18 f е vral 1700 y 1 mart Buyuk Britaniya 1752 y 2 s е ntyabr 1752 y 14 s е ntyabr Shv е tsiya 1753 y 17 f е vral 1753 y 1 mart Finlyandiya 1753 y 17 f е vral 1753 y 1 mart Bolgariya 1916 y 31 mart 1916 y 14 apr е l Sov е t Rossiyasi 1918 y 31 yanvar 1918 y 14 fsvral S е rbiya 1919 y 18 yanvar 1919 y 1 f е vral Ruminiya 1919 y 18 yanvar 1919 y 1 f е vral Yunoniston 1924 y 9 mart 1924 y 23 mart

www.arxiv.uz Turkiya 1915 y 18 d е kabr 1916 y 1 yanvar Misr 1928 y 17 s е ntyabr 1928y1oktyabr

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . -M.: Nauka. 1987 2. Klimishin I.A. Kal е ndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 3. S е l е shnikov S.I. Istoriya kal е ndarya i hronologiya. -M.: Nauka. 1972. 4. Pann е kuk A. Istoriya astronomii. -M.: Nauka. 1966 5. Iof е V.G. Xronologiya i m е trologiya. G`Konsp е kt kursa l е kstiyG` - T.: 2001. 6. Rahmonqulova Z. Xronologiya. A.Navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, - T. : 2006. 135 b.

O'xshashlar

Qadimgi Gresiya va Rimdagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Qadimgi Yunoniston tarixi

Qadimgi Yunoniston tangalari

Eng Qadimgi Yunoniston

Vaqt sanasi birligi. Eng qadimgi kalеndarlar