Qadimgi Yunon teatri - Tarix - Referatlar

Qadimgi Yunon teatri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.34765625 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Yunon teatri Reja: 1. Qadimgi Yunonistonda teatr san’ati va unda uch janrning vujudga kelishi. 2. Antik davr tragediyanavislar va komediyanavislarining ijodi. 3. Teatr tomoshalarining tashkil etilishi. Qadimgi yunon teatrlari. 4. Aristotelning “Poetika” risolasi. 5. Ellinizm davri teatri.

Ovro'po zaminidagi eng qadimiy teatr madaniyatini yunonlar va rimliklar yaratganlar. Yunon teatri miloddan avvalgi V asrda gullab-yashnadi. Rim teatri esa, yunon teatridan keyin paydo bo’ldi va uning gullash davri miloddan avvalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrga to'g'ri keldi. San'at bobida bizga antik (qadimgi) davrdan ulkan meros qolgan. Antik olam me'morchiligi, haykaltaroshligi, adabiyoti va san'ati keyingi zamonlarda muttasil o'rganish va ergashish manbayi bo’lib keldi. Uyg'onish davrida, masalan, ilk komediya va tragediyalarni yaratishda antik davr mualliflarining asarlari namuna bo'lib xizmat qildi. Keyingi davrlarda ham G'arbiy ovro'polik dramaturglar (Shekspir, Kornel, Shiller; Gyote) antik davr teatr merosi boyliklariga faol murojaat qilib kelganlar. XX asrda ijod qilgan ko'pgina dramaturglar ham (Gauptman, O'Nil, Sartr, Anuy va boshqalar) antik sujet va obrazlardan barakali foydalanganlar. XIX—XX asrlar davomida Ovro'po sahnalarida antik dramalar muntazam ravishda ko'rsatilgan va ko'rsatilmoqda. Antik dramaturglar asarlari sobiq sho'ro tetarlari repertuarida ham keng o'rin tutib kelgan: masalan, 1918-yili Petrogradda Yu. Yuryev tomonidan tashkil etilgan «Fojialar teatri» Sofoklning «Shoh Edip» asari bilan ochilgan, 1957-yili Sh. Rustaveli nomli gruzin teatrida, 1969-yili Hamza nomli O'zbek akademik teatrida yaratilgan «Shoh Edip» spektakllari yirik badiiy voqealarga aylandi. Ilg'or teatr arboblari antik dramaturgiyaning nimasi qiziqtiradi? Nega qariyb 2500-yil avval yaratilgan asarlarga hanuz murojaat etib kelamiz? Taraqqiyotning bosh omili shunda ediki, Afina demokratiyasi ziddiyatli va nuqsonli bo'lsa-da, aynan shu demokratik polisda salohiyatlarni erkin rivojlantirish imkoni tug'ildi, zotan, fuqarosi o'z davlati doirasida o'zini jamiyatning teng va to'la huquqli a'zosi deb bilardi. U polis - hayoti bilan uzviy bog'liqligini doimo his etar va o'z hukumatining jamiki siyosiy-iqtisodiy ishlarida jon-dili bilan ishtirok etardi. Zamonning ijtimoiy-siyosiy hayoti bilan bog'liqliq, insonga, uning ma'naviy yetukligiga diqqat-e'tibor, yunon eposi va lirikasining eng yaxshi yutuqlaridan foydalanish — bularning hammasi Afina teatrining ulug'vor g'oyalar va ajib badiiy

shakllar teatri bo'lishini belgilab berdi. Zo'rlik va zulmning har qanday ko'rinishiga qarshi norozilik, el-yurtni jo'shqin sevish, fuqarolik va insonparvarlik e'tiqodlarini ulug'lash singari g'oyalar taraqqiyparvar insoniyatga uning tarixida hamma zamonlarda hamroh va tushunarli bo'lib kelgan. Shu boisdan ham antik drama qahramonlarining kurashlari, g'am-anduhlari hozirgi tomoshabinlarni ham hayajonga solib keladi. Hosildorlik ma'budi Dionis sha'niga atalmish marosim, o'yin va qo'shiqlardan qadimgi yunon dramasida tragediya (fojia), komediya va satiraiar dramasidan iborat uch janr tarkib topgan. Tragediyada Dionis marosimlarining iztirobli, noxushlik jihatlari aks ettirilgan bo'lsa, komediyada kulgili, mazaxomuz jihatlari ifodalangan. Satirlar dramasi o'rta janr hisoblangan. Yunon tragediyasining kelib chiqishi tragediya va komediya so'zlari orqali ham oydinlashadi. Tragediya so'zi ikki yunon so'zidan tarkib topgan: tragos — «echki» va ode — «qo'shiq», ya'ni «echki qo'shig'i» demakdir. Bu tushuncha yana bir bor Dionisning yo'ldosh va hamrohlari — satirlar echki tuyoqli maxluqlar taxlitida tasavvur etilganligini ko'rsatadi. Komediya so'zi komos va ode so'zlaridan kelib chiqqan. «Komos» — bu Dionis sha'niga atalgan qishloq bayramlarida masxaraboz va qiziqchilarning shirakayf bo'lib, bir-biridan kulib, qo'shiqlar aytib namoyish qilib yurishlarini anglatgan. Demak, komediya so'zi «komos qo'shig'i» degan ma'noni anglatadi. Yunon tragediyasi, odatga ko'ra, har bir yunonga yaxshi tanish bo'lgan mifologiya sujetlariga asoslangan. Shu bois tomoshabinni voqeaning o'zi emas, balki muallifning ma'lum rivoyatni qanday talqin etganligi, qanday ijtimoiy va axloqiy muammolarni olg'a surganligi qiziqtirgan. Dramaturg rivoyat bahonasida zamonaviy siyosiy hayot masalalarini olg'a surishi va o'zining axloqiy, falsafiy va diniy qarashlarini yaratishi lozim edi. Miloddan avvalgi V asrda yuzaga kelgan attika komediyasi o'z mohiyatiga ko'ra siyosiy komediya bo'lgan. Unda hamma vaqt siyosiy tuzum va Afina davlatining tashqi siyosati, yoshlarni tarbiya lash, adabiy kurash kabi masalalar olg'a surib kelingan.

Qadimgi attika komediyasining dolzarbligi unda ayrim fuqarolarning asl nomlarini ko'rsatib, ularni masxaralash mumkinligida edi. Bunga Aristofan asarlarida shoirlardan Esxil, Sofokl, Yevripid, Agafon, Afina demokratiyasining dohiysi Kleon, faylasuf Sokrat (Suqrot) kabilarning nomlari ko'rsatilganligi misol bo'la oladi. Shu bilan birga, qadimgi attika komediyasida alohida-alohida o'ziga xos obrazlar emas, balki xalq masxarabozlik teatri obrazlariga hamohang tarzda umumlashgan obrazlar yaratilgan. Qadimgi yunon teatr san'atining eng jo'shqin, shukuhli davrini miloddan avvalgi V asrda yashab o'tgan Esxil, Sofokl, Yevripiddan iborat uch ulug' fojianavis va faoliyati mil. av. IV asr bilan ham tutashib ketuvchi komediyanavis Aristofan belgilab berganlar. ESXIL (MIL. AV.525-456-y.) Esxil, Sofokl, Yevripid Afina demokratiyasi rivojining uch davrida ijod qilib, yunon tragediyasi taraqqiyotining uch bosqichini belgilab berganlar. Esxilning ijodi Afina demokratik davlatining shakllanish davri bilan bog'liq edi. Bu davlat mil. av. 500—449-yillar davomida qisqa-qisqa tanaffuslar bilan davom etgan yunon-eron urushlari davrida shakllandi. Esxil Afinaga yaqin Elevsin degan shaharda oqsuyak xonadonida dunyoga kelgan. U Marafon va Salamin janglarida ishtirok etadi va bu voqealarni o'zining «Eroniylar» (e. av 472-y.) tragediyasida hikoya qilib beradi. Esxil umrining so'ngida Sitsiliyaga keladi va shu yerda (Gele shahrida) dunyodan o'tadi. Esxil 80 tacha tragediya va satirlar dramasini yozgan. Bizgacha 7 ta tragediyasi to'laligicha, boshqa asarlaridan kichik parchalar yetib kelgan. Esxil tragediyalarida o'z davrining asosiy tamoyillari, urug'chilik tuzumining yemirilishi va Afina quldorlik demokra tiyasining shakllanishi natijasida ijtimoiy va madaniy hayot sohasida yuz bergan o'zgarishlar o'z ifodasini topgan. Esxil e'tiqodi mustahkam, dindor kishi bo'lgan. U, olamni boshqaruvchi odil kuch bor va har qanday mavjudot shu kuchning haq hukmiga bog'liq, bilib-bilmay qilingan gunohining xudolar tomonidan jazolanishi va adolatning qaror topishi

muqarrar, deb tushungan. Intiqom muqarrarligi va adolatning qaror topishi g'oyasi Esxilning hamma tragediyalarida ko'zga tashlanib turadi. Esxil taqdiri azal (Moyra)ga ishonib qaragan. Uning nazdida, hatto, xudolar ham taqdir izmidan chiqolmaydi. Esxil o'z tragediyalariga ikkinchi aktyorni olib kirdi va shu bilan fojeaviy to'qnashuvlarni ancha teran ishlash va xatti-harakat jihatlarini kuchaytirish imkoniga erishdi. Bu teatr san'atida yuz bergan chinakam burilish nuqtasi edi: bittagina aktyor bilan xor ishtirok etuvchi eski tra gediya o'rniga sahnada o'zaro olishuvlar orqali personajlarning fe'l-atvori ochiladigan yangi xildagi tragediya paydo bo'ladi. Esxilning ilk tragediyalari («Iltijo go'ylar», «Eroniylar»)da asosiy o'rin xorga ajratilganidan dramatik to'qnashuv o'ta sust rivojlangan. Bizgacha yetib kelgan deyarli barcha tragediyalar prolog (maqaddima) bilan boshlanadi. Prologdan so'ng orxestraga xor kirib keladi va pyesaning oxiriga qadar bu yerdan jilmaydi. Xorning or xestraga shu chiqishi parodl deb atalgan. Paroddan so'ng episodiylar, ya'ni tragediyaning dialoglarga asoslangan qismi boshlangan. Esxilning «Eroniylar» tragediyasi uning ilk asarlari jumlasiga kiradi. Bu zamona voqealariga bag'ishlangan va bizgacha saqlanib qolgan yagona asar hisoblanadi. Tragediya jo'shqin vatanparvarlik tuyg'ulariga to'la. Esxil Yunonistonning demolcratik tartibi mustabid Eron tuzumidan ustun ekanligi va shu bois ellinlar g'alab'a qozonganligini ko'p martalab takrorlagan. Bu fikr Atossa bilan chopar orasidagi savol-javobda, ayniqsa, yaxshi ifodalangan. Atossaning «Kim ekan ularda lashkarga boshchi, hukmdor?» degan savoliga chopar «tiriklarga mute qullar emas, bo'ysunmas kishilar ular », «Elliadaning kuchi nimada ekan?» degan savolga «Fuqaro jasorati — ularning qal'a-yu qalqoni ekan», deb javob qaytaradi. «Zanjirband Prometey» (qo'yilgan vaqti noma'lum) asari Esxil ijodida alohida o'rin tutadi. To'ng'ich ma'budlar naslidan bo'lmish titan Prometey haqidagi afsonalar ko'pgina yunon shoirlari uchun ilhom manbayi bo'lgan. Lekin Esxil birinchi bo'lib Prometey obrazini qahramonlik ruhida talqin etgan. Zevs insoniyat naslini butkul yo'q qilib yubormoqchi bo'lganda, Prometey arshi a'lo mehrobidan

tangri otashini o'g'irlab odamlarga topshiradi. Odamzodga u yana imorat- koshonalar qurish, dehqonchilik, yovvoyi hayvonlarni o'rgatish, vaqtni o'lchash, tabobat sirlarini anglash kabi ko'p kasbu ilmlarni o'rgatadi. Esxil insoniyat tarixini o'sish, ulg'ayish tarixi tarzida ko'rsatgan. Prometey odamlarni omilkor, o'ta qudratli qilib qo'ygani uchun Zevsning qahriga uchraydi. Zevsning malaylaridan Hukmdorlik va Zo'rlik tragediyaning muqaddima qismida tog' qoyasiga zanjirband etish uchun Prometeyni dunyoning eng chekkasiga, uzoq Skifiyaga olib keladilar. Bu mash'um voqea koinot kuchlaridan hech birini befarq qoldirmaydi. Prometeyning onaizori — zamin ma'budasi, quyosh, tog'lar, daryo, dengiz to'lqinlari va ilohiy Samo jabrdiydaga hamdard bo'ladilar. Prometey Zevs malaylarining yana ham dahshatliroq azoblar keltirishini aytib, do'q-po'pisalar qilganda ham Zevsning muqarrar halokati sirlarini aytishdan bosh tortadi. Zevsning zulm va istibdodiga qarshi bosh ko'targan Prometey tragediyada inson xurligi va saodati uchun kurashchi bo'lib gavdalangan. Prometey obrazi xur inson shaxsini ezib kelgan har qanday qabohatga zarba berishda, erkinlik ideallarini mujassam etishda o'zining insonparvarlik mohiyati bilan bashariyatga xizmat qilib keldi. «Oresteya» (e. av 458) bizgacha to'laligicha yetib kelgan yakka-yu yagona tirilogiya namunasidir. Shu «Oresteya» orqali uch asarni birlashtiruvchi trilogiya turi qadimda qanday bo'lganligini anglash mumkin. Trilogiya asosida yunon qo'shinlarining sardori Agamemnon yetishib chiqqan avlodning mudhish jinoyatlari haqidagi rivoyatlar yotadi. «Oresteya» trilogiyasi Esxil mahoratining eng yuqori samarasi sifatida dunyoga kelgan. Unda to'qnashuvlar keskin tarzda rivojlanib boradi. Esxil jamiyat rivoji tamoyillarini chuqur his etgan, o'z zamonasi intilishlarini eng yorqin, to'la ifodalagan drarnaturg bo'lgan. Mil. av. V asrning oxiriga kelganda, Esxil asarlari o'sha davr kishilariga birmuncha eskirgan bo'lib ko'ringan bo'lsa-da, lekin ke yingi avlodlar uchun u

birinchi ulug' fojianavis shoir bo'lib qoldi. Esxil ijodi jahon poeziyasi va dramaturgiyasi rivojiga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatgan. SOFOKL (mil. av.496-406 -y. ) Sofokl qaramog'ida qurol-aslaha ustaxonasi bo'lgan davlatmand xonadonda tug'ilib, juda yaxshi bilim olgan. Uning ijodiy layoqati yoshligidayoq namoyon bo'ladi: o'n olti yoshida Salamin zafarini madh etishga ixtisoslashgan o'smirlar xoriga rahbarlik qiladi. Sofokl yoshlik chog'ida o'z asarlarida o'zi rol o'ynab, zo'r muvaffaqiyatlar qozongan. Lekin keyinchalik, ovozining xastalashuvi sababli rolda chiqmay qo'yadi. Sofokl mil. av. 468-yilda birinchi bor Esxil ustidan g'alaba qozonadi. Umuman, drarnaturg sifatida Sofoklga doimo omad yor bo'lib kelgan: deyarli hamisha birinchi o'rinni va ba'zan ikkinchi o'rinni olib kelgan, u biror marta ham uchinchi darajali mukofot olmagan. Sofokl 120 dan ortiq tragediya yozgan, shulardan bizgacha 7 tasi yetib kelgan. Sofokl tragediyalari Esxil tragediyalari dan o'zgacha: Esxil asarlarida, asosan, xudolar qatnashadi. Sofokl tragediyalari esa bir qadar ko'tarinki, dabdabador bo’lsa-da, ularda odamlar qatnashadi. Shu sababli, Sofokl haqida tragediyani falakdan zaminga olib tushgan sohibi qalam degan ta'bir yuradi. Sofokl asarlarida asosiy e'tibor insonga, uning ruhiy kechinmalariga qaratiladi. Lekin ayni paytda Sofokl pyesalarida xudolar bevosita ishtirok etmasada, qahramonlar taqdirining o'zgarishida ularning ta'siri kuchli. Esxil singari Sofokl ham dindor kishi bo'lgan, ma'budlarning kuch-qudratiga shak keltirmagan va sofistlarning ko'pgina qoidalarini qabul qilmagan. Masalan, Protagorning, inson hamma narsaning andozasi, degan qoidasini u tan olmaydi. Aksincha, un ing tragediyalarida inson bilimining cheklanganligi, shu bois uning xatoga yo'l qo'yishi va uqubatlarga giriftor bo'lishi muqarrarligi haqida tez-tez so'z bo'lib turadi. Ammo Sofokl insonni barcha jonzotlar ichida eng oliyjanobi deb biladi. Yunon tragediyasi Sofokl ijodi bilan tugal mukammallik dara jasiga ko'tariladi. U dramaga uchinchi aktyorni olib kirdi, tragedi yaning dialoglarga asoslangan qismi epizodiylarni ko'paytirdi, xor ning chiqishini kamaytirdi. Lekin Sofokl

tragediyalarida xor ham muhim rol o'ynaydi, hatto, xor ishtirokchilari (xorevtlar)ning soni 15 kishigacha ko'paytiriladi. Sofoklni alohida shaxslar taqdiri qiziqtirgani sababli u trilogiya yaratish qoidasidan voz kechadi. An'anaga ko'ra Sofokl ham shoirlar musobaqasida uch asar bilan qatnashgan. Lekin ularning har biri alohida mustaqil asarlar bo'lgan. Sofoklning Fiva turkumiga oid rivoyatlar asosiga qurilgan asarlari uning eng mashhur tragediyalari hisoblanadi. «Antigona» (taxm. mil. av. 442). «Shoh Edip» (taxm. mil. av. 428). «Edip Kolonda» (Sofokl vafotidan so'ng mil. av. 401-y. qo'yilgan) asarlari shular jumlasiga kiradi. Turli davrlarda yozilib namoyish etilgan bu tragediyalarning hammasi asosida Fiva podshosi Edip va taqdir taqozosi bilan uning avlodiga yopirilmish baxtsizliklar haqidagi rivoyatlar yotadi: Edip o'zi bilmagan holda otasini o'ldirib, onasiga uylanadi. Otaning o'limi va ona bilan tutinmish nikoh «tarixi» oxiri ochiladi: Edip esa o'z ko'zini o'yib oladi va yurtdan bosh olib chiqib ketadi. Rivoyatning shu qismi “Shoh Edip” asari mundarijasini belgilab bergan. Uzoq darbadarlik, azob-uqubatda gunohi to'kilib, xudolar oldida yuzi yorug' bo'lgan Edip Afinaning bir chetida — Kolonda osongina olamdan o'tadi, jafokashning qabri Afina tuprog'i uzra madad tayanchi bo'lib qoladi. «Edip Kolonda» tragediyasida shu haqda hikoya qilingan. Uchinchi — «Antigona» asari voqealari afsonaning xotima qismidan olingan. Bu yerda Edipning o'g'illari — Eteokl va Polinik orasida taxt uchun kurash yo'lida sodir bo'lgan ayanchli qotillik, har ikkovining yakkama-yakka olishuvda bir-birini o'ldirishi va Polinikning singlisi Antigona tomonidan dafn etilishi haqida so'z boradi. Pyesa voqeasi Fivaning yangi hukmdori Kreontni vatan fidoyisi Eteokl jasadini izzat-ikrom bilan dafn etish, o'zga yurt qo'shinlarini ona shahriga olib kirgan Polinik jasadini dasht-biyobonga eltib, quzg'unlarga yem qilish haqida amr-farmon chiqarishi damlaridan boshlanadi. Antigona podsho farmonini oyoq-osti qilib, o'z akasi jasadini dafn etadi. Qo'riqchilar uni tutib olib, Kreont oldiga keltiradilar. Kreont Antigonaga, u davlat qonunini buzib xoinning jasadini dafn etganligi haqida savollar berarkan, qiz halok bo'lmish o'z akasiga nisbatan jigarlik hissidan

(«Sevmoq uchun tug'ilganman, g'animlik uchunmas»), marhumlarni dafn qilmoq «ilohiy qonun» oldida farz ekanidan shunday yo'l tutganini aytadi. Uning fikricha, Kreontning «inson qonuni» abadiy «haq qonuni» qarshisida ojizdir. Antigonani himoya qilib oraga Kreontning o'g'li Gemon tushadi, otasiga xalq undan norozi eka nini aytadi. Lekin hokim ozgina taom kiritib, Antigonani g'orga qamab qo'yish haqida buyruq beradi. Kreont bilan Antigona orasidagi to'qnashuv boshlanishda davlat qonuni bilan qadim, an'anaviy taomillar orasidagi ziddiyat tarzida ko'zga tashalanadi. Lekin voqea davomida Kreontning Polinik jasadini dafn etishga qarshi chiqargan farmoni eski taomillargagina zid bo'lmay, ayni paytda xalq tomonidan ma'qullanib, qabul qilingan qonunlarga ham zidligi ayon bo'lib qoladi. Kreont bu farmonni o'zicha, beboshlarcha chiqarib, xalqqa jarchi orqali ma'lum qiladi. Shunday qilib, Kreont yakka hokimlik maqomini ro'yobga chiqarmoqchi bo'ladi. Antigona, Tiresiy, Gemon Kreontni qonunni buzganlikdagina emas, zolim va mustabidlikda ham ayblaydilar. Antigona akasining jasadini dafn etish bilan jigarlik burchinigina ado etmaydi, shu bilan birga fuqarolik burchini ham bajo keltiradi; zero, u demokratik davlat axloqi yuzasidan ish ko'rgan edi. Kreont esa jamiyatni halokatga keltiruvchi yo'ldan boradi. Asar oxirida baxtsizlik ustiga baxtsizlikka duch kelgan Kreont o'ta mudhish ahvolda qoladi: Antigona o'zini osib qo'yadi, uning jasadi qarshisida shahzoda Gemon o'zini o'zi shamshir bilan nobud qiladi, buning ortidan Kreontning xotini o'zini o'ldiradi. Antigonaning o’limi bu jasur qiz ezgu intilishlarining g'alabasini anglatadi. Sofoklning eng mashhur asari — «Shoh Edip» tragediyasidir. Pyesada voqea Edipning o'z otasini o'ldirib, onasiga uylanishidan keyin, talay vaqtlar o'tgach, boshalanadi. Qariyb 15 yilki, Edip Fivaga rahnamolik qilib kelmoqda. Uning to'rtta farzandi: ikki o'g'il, ikki qizi bor. Ekin-tekinga, hayvonlarga, odamlarga yopirilgan so'nggi dahshatli ofatga qadar podsholik tinch, osoyishta kechadi. Endichi, saroy oldi bosh kohin yetakchiligida fivaliklar olomoniga to'la. Hammasining qo'lida qo'yning oq yungi himarilgan zaytun novdalari. Bu — najot, himoyaga muhtojlik

ramzi. Edip olomonga peshvoz chiqar ekan, Apollon kohinidan xudolarning xohishu karomatini bilmoq uchun qaynag'asi Kreontni allaqachon Delfaga yuborganligini aytadi. Ayni shu chog'da Kreont paydo bo'ladi, u xu dolarning xohishi — Fivaning sobiq hukumdori —Layning hunini olish, buning uchun uning qotilini topib, badarg'a qilish yoki «qonga qon bilan» javob berish lozimligini xabar qiladi. Edip Layning qotilini izlab topajagi haqida tantanali va'da beradi. Shu yo'sinda u o'zi anglamagan holda, o'ziga qarshi o'zi tergov boshlaydi. Shoir dahshatli haqiqatni yuksak mahorat bilan psixologik izchillik ruhida ochib bergan. Tergov-taftishlar davomida Edip tabiatiga xos muhim jihatlar ochila boradi. U ona shahrini balolardan asrab qolishga chog'langan, o'z vazifasining qanchalik mas'uliyatli ekanini anglovchi - oliyjanob inson va sohibi taxt sifatida namoyon bo'ladi. Shu qatori qahr-g'azabga berilish, begunoh kishilarga o'rinsiz ayblar qo'yish ham (Kreont va Tiresiy bilan o'tuvchi sahna) unga begona emas. Qidiruv chog'ida, goho holatlar haqiqatni anglashni qiyinlashtirayotgan va tergovni chalg'itayotgandek bo'lib ko'rindi. Masalan, korinflik xabarchi bilan o'tuvchi sahnada Lay qotilini izlash muammosi Edip uchun ma'lum lahzalar ikkinchi darajali bo'lib qoladi: bu onlarda u o'z qismatining xayrli o'zgarayotganidan shod- hurram ko'rinadi. Lekin saldan keyin, Korinf xabarchisining kelishi halokatli xotimaning yaqinlashuviga olib keladi. Edip bashoratning to'g'riligi va otasining qotili o'zi eka nini anglaydi. Inson baloyi taqdiri azal (Moyra) deb atalmish samoviy kuchlarning o'yinchog'i yanglig' namoyon bo'ladi. Lekin inson qismatini avvaldan belgilovchi baloyi taqdiri azal pyesaning bosh mavzusi emas. Sofoklni taqdir izmidan chiqolmagan insonning mardonavor a'moli qiziqtirgan. Edip dastlabki sahnalarda qanday oliyjanob va murosasiz kishi bo'lsa, asarning oxirida ham shundayligicha qoladi. U jinoyatni beixtiyor sodir qiladi: u jinoyatning yuz bermasligi uchun ko'p urunib ko'radi. Shunday bo'sa-da, u o'z ustidan o'zi hukm chiqaradi, o'zini so'qir bo'lib, bir umr sarson-sargardonlikda azob chekishga mahkum etadi. Shu a'moli bilan u o'z xalqini xudolar duoyibatidan xalos etadi.

Sofoklning so'nggi — «Edip Kolonda» asari Edipning xudolar va odamlar tomonidan oqlanishi mavzusiga bag'ishlangan. Sofokl tragediyalari antik quldorlik demokratiyasi gullagan davrda uning fuqarolik va axloqiy tamoyillarining badiiy ifodasi tar zida dunyoga kelgan. Bu tamoyillar to'la huquqli barcha fuqarolarning siyosiy teng va erkin bo'lish, vatanga sidqidildan xizmat qilish, ota-bobolar udumiga ixlosmandlik, ruhan komillik talablarini anglatardi. Yevripid (tahminan mil.av. 480-406 y). Yevripid yoshligidan yaxshigina tahsil ola olgan. Buning boisi u davlatmand xonadonda tug‘ilganligidadir. Yevripiddan bizgacha 18 ta drama(u jami bo‘lib 75 tadan 92 tagacha asar yozgan), boshqa asarlaridan bir talay parchalar yetib kelgan. Uning asarlari Esxil va Sofokl asarlaridan tubdan farq qiladi. U o‘z qahramonlarini hayotga monand ko‘rinishda ifoda etadi. Aristotelning guvohlik berishicha, u odamlar “qanday bo‘lsa, ularni shunday ko‘rsatgan”. Aristotel yana shunday fikrni ilgari surgan. Jumladan, Yevripidni barcha yunon fojeanavislari orasida eng fojeiy shoir deb atagan. “Medeya” tragediyasi (mil.av.431) Yevripidning eng mashhur asarlaridan biri hisoblanadi. Oilaviy, ahloqiy masalalar masalalar mavzusida yozilgan tragediyalar orasida “Ifigeniya avlidada” asari jo‘shqin fuqarolik tuyg‘ulariga to‘laligi bilan ajralib turadi. Ushbu asar Yevripid vafotidan keyin mil.av. 404 yilda sahnaga qo‘yilgan. Yevripid yunon mumtoz fojeanavisligi rivojiga yakun yasadi. Undan keyin qadimgi yunon fojeanavisligi sohasida biron bir yuqori, qimmatli asar yaratilmadi. Aristofan (tahminan mil.av. 446-380 y). Aristofan – qadimiy komediyaning pesalari bizgacha yetib kelgan yakkayu yagona namoyondasidir. Boshqa dramaturglarning komediyalaridan ba'zi parchalargina saqlanib qolgan. Uning ota-onalari erkin fuqarolar bo‘lib yashashgan. Lekin aftidan unchalik davlatmand bo‘lishmagan. Uning birinchi pesasi mil.av. 427 yilda qo‘yilib ikkinchi darajali mukofotga sazovor bo‘lgan. Aristofan 40 dan ortiq komediya yaratgan bo‘lib, bizgacha 11 tasi yetib kelgan. Miloddan avvalgi 424 yilda qo‘yilgan “Suvoriylar” Aristofanning eng ko‘zga

ko‘ringan siyosiy komediyasi hisoblanadi. “Tinchlik” komediyasi Afina bilan Sparta o‘rtasida sulh tuzish paytida muzokara olib borilayotgan paytda mil.av. 421 yili ulug‘ Dionsiy bayramida qo‘yilgan. Aristofan bir vaqtning o‘zida qadimgi Attika komediyasining ham eng yuqori cho‘qqisini ham xotimasini belgilab berdi. Qadimgi Yunonistonda teatr tomoshalarini tashkil etish bilan bog'liq jamiki ishlarga davlatning o'zi bosh-qosh bo'lgan. Dramalar Dionis sha'niga atalmish: Kichik yoki Qishloq Dionisiyi (dekabr — yanvar); Leney (yanvar — fevral); Ulug' yoki Shahar Dionisiyi (mart — aprel) degan uch bayramda namoyish etilgan. Drama tomoshalari dramaturglarning o'zaro musobaqasi tar zida o'tkazilgan. Musoabaqada uch fojianavis va uch komediyanavis shoir ishtirok etgan. Fojianavislarning har biri uch trage diya (trilogiya) va bir satirlar dramasi (ya'ni satirlar ishtirok etuvchi rivoyatga asoslangan quvnoq komediya)dan iborat to'rtadan pyesa taqdim etishi lozim bo'lgan. Sujet jihatidan bir-biriga bog'liq uch tragediya trilogiya va shu trilogiyaga satirlar dramasi qo'shimcha qilinganda tetralogiya deb atalgan. Musobaqalar uch kun davom etgan. Har kuni ertalabdan uch tragediya — trilogiya, so'ng satirlar dramasi va kechki payt komediyanavislardan birining komediyasi namoyish etilgan. Musobaqaga faqat yangi yozilgan asarlar qo'yilgan. Dramaturglar uchun xorni arxont tayin etgan. Lekin xorni musobaqaga tayyorlash vazifasi, odatda, o'ziga to'q va o'zi xohish bildirgan yunon fuqarosi zimmasiga yuklangan. Uni xoreg deb ataganlar. Xoreg o'z mablag'i hisobidan xor tarkibini belgilagan, kiyim-kechaklar bilan ta'min et gan. Dramaturglarning har bir bellashuvida: uchta tetralogiya uchun, uchta komediya uchun, jami oltita xoreg talab etilgan. Musobaqa natijalari nufuzli hakam xay'ati tomonidan baholangan. Zafar qozongan dramaturglar uch xil mukofot olgan (lekin uchunchi o'rin mag'lubiyat hisobida baholangan). Dramaturglar qalam haqidan tashqari, zafar ramzi bo'lmish gulchambarlar bilan e'zozlangan. Ayniqsa, xoreglarning qadr-qimmati baland edi. Xoreg o'z g'alabasi sharafiga yodgorlik o'rnatish huquqiga ega bo'lgan. Yodgorlikka tomoshaning

o'tgan vaqti, dramaturg, xoreg va pyesaning nomlari yozib qo'yilar edi. Bundan tashqari, musobaqa natijalari maxsus qaydlarda qayd etilgan va ular davlat arxivida saqlangan. Bunday qaydlar didaskaliyalar deb atalgan. Barcha qadimgi yunon teatrlarining usti ochiq bo'lgan, ularga juda ko'p tomoshabin sig'gan. Afinadagi Dionis teatriga 17 ming, Epidavrdagi teatrga 10 minggacha tomoshabin joylashgan. —Mil. av. V asrda Yunonistonda butun antik davr uchun umumiy teatr inshooti nusxasi tasdiq etiladi. Teatr, asosan, uch qismdan iborat bo'lgan: bular orxestra (aktyor o'ynaydigan maydon), teatron (tomoshabin o'tiradigan joy; teaomay — «ko'ryapman» fe'lidan) va skena (skene — «chodir», keyinroq yog'och yoki g'ishtdan tiklangan qurilma) deb atalgan. Teatr qurilishida ovoz va so'zning uzoq-uzoqlardan ham yaxshi eshitilishiga alohida e'tibor berilgan. Bundan tashqari, ba'zan o'rindiqlar oralig'iga aks-sado beruvchi moslamalar o'rnatish usulidan ham foydalanilgan. Naqlga ko'ra Fespid o'z tragediyalarida faqat o'zi chiqqan yakka aktyor bo'lgan ekan. Esxil ikkinchi (devteragonist), uning yosh zamondoshi Sofokl uchinchi (tritagonist) aktyorni kiritganlar. Lekin hamma vaqt asosiy rollarni protagonist — birinchi aktyor o'ynab kelgan. Yunon teatri xalqning eng sevimli bayrami — Dionis marosimi bilan bog'liq bo'lgani uchun ham Yunonistonda, ayniqsa quldorlik demokratiyasi gullagan davrda aktyorlar yuqori ijtimoiy mavqega ega bo'lib kelganlar. Yunon qavmiga mansub kishigina aktyor bo'la olgan. V—IV asrlarda aktyorlar dramaturglar qatori polis ijtimoiy hayotida faol ishtirok etib keldilar. Ular Afina yuqori davlat lovozimlariga saylanar va elchilar tariqasida o'zga mamlakatlarga ham yuborilar edi. Teatr musobaqalarida dastlabki paytda faqat xoreg va drama turglar ishtirok etgan. Miloddan avvalgi V asr o'rtalaridan boshlab, musobaqalarda aktyor- protagonistlar ham ishtirok eta boshlagan. Yunon dramasida aktyorning soni uch kishidan oshmaganligi vajidan, pyesa davomida bir aktyorga bir necha rol o'ynashga to'g'ri kelgan.

Xotin-qizlar rollarini ham erkaklar o'ynagan. Aktyor o'rinlatib she'r o'qish, ashula aytish layoqatiga ega bo'lishi shart edi. Aktyorlar niqob kiyib o'ynaganlar, binobarin, mimikadan foydalanishga o'rin qolmagan. Harakat va jest san'ati ustida ishlashning zarurligi shu bilan ham belgilangan. Fojeiy xor tarkibi dastavval 12 kishidan iborat bo'lib, keyinroq 15 kishigacha yetgan. Komediyada xor hamisha 24 kishidan iborat bo'lgan. Xor qatnashchisi xorevt, xor boshlig'i korifey deb atalgan. Xor orxestrga sibizg'achi (fleytachi) yetakchiligida kirib kelar, tomosha mehrob zinasiga ko'tarilgan sibizg'achining sehrli ohanglari ostida boshlanar edi. Teatr tomoshalari, yuqorida ta'kidlanganidek, Dionisiy umumxalq bayramlari vaqtida o'tkazilgan. Bu davrda barcha yumushlar to'xtatilar edi. Bayram kunlarida qozixonalar yopib qo'yilar, qarzdorlar qarz to'lashdan ozod etilar edi. Umumiyat bayramidan bebahra qoldirmaslik uchun hatto hibsga tushganlar ham turmadan bo'shatilgan: erkaklar qatori xotin-qizlar, bolalar va hatto malaylar ham teatrga kelishgan. Teatrga kirish biroz pulli bo'lib, bino qaroviga sarflanuvchi xarajatlar shu hisobdan qoplab kelingan. Afinada teatr musobaqalari ertalabdan boshlanib, to shomga qadar davom etar edi. Tomoshabinlar oziq-ovqatlarini teatrning o'zida yeb-ichganlar. Hamma bayram libosi kiyar, gulchambarlar taqar, yasan tusan bo'lib kelar edi. Ulug' Dionisiy mavridiga juda ko'p fuqarolar yig'ilar, boshqa shahar-davlatlardan, butun Yunonistondan kelgan kishilar qatnashardi. Qadim zamondan bizgacha ko‘xna yunon san'ati klassik davri yutuqlarini umumlashtiruvchi bittayu bitta asar yetib kelgan. Bu Aristotelning yunonlarning qadimiy davridan toki, miloddan avvalgi IV asr o‘rtalarigacha bo‘lgan kitob “Poetika” risolasidir. Adabiyot va teatr tarixi bobida uniing “Poetika” asari eng ahamiyatlidir. Aristotelning fikricha, san'atning tub mohiyati hayotiy borliqni haqqoniy aks ettirishdan iborat. Klassik davr yunon teatri ellinizm davriga (mil.av. IV-I asrlar) kelib, dramaturgiya sohasidan ham, aktyor ijrochiligi va teatr binosi me'morchiligi sohasida ham jiddiy ravishda o‘zgardi. Bu o‘zgarishlar yangi tarixiy

shart-sharoitlar bilan bog‘liq edi. Ellinizm davri teatrida avvalgidek tragediyalar ham, komediyalar ham qo‘yiladi. Lekin mil.av. IV asr tragediyalaridan ayrim parchalargina yetib kelgan. Chunki, ellinizm tragediyasi yetarlicha badiiy qimmatga ega bo‘lmagan. Komediya haqida ko‘proq ma'lumotlar mavjud. O‘sha zamon eng yirik komediyanavisi Menandr hisoblanib, u yuzdan ortiq komediya yozgan, biroq u 8 martagina g‘alaba qozongan. Uning bitta (“Odamovi” pesasi) to‘la asari hamda yana boshqa pesalaridan bir necha parchalar saqlanib qolgan. Ellinistik davr komediyasini yangi attika komediyasi deb ataydilar. Mil.av. IV asr o’rtalarida Yunoniston ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan o‘zgarishlar bu komediyada o‘ziga xos ravishda aks ettirilgan.

Adabiyotlar 1. S.Tursunb о ev. X о rijiy teatr tarixi. O’quv qo’llanma. T.: O’MKHTM, «Tur о n- Iqb о l» nashriyoti. 2005 yil. 2. Sh.Minavar о v. Teatr-tarbiya maskani. T. «O’qituvchi». 1997. 3. X.Abdusamatоv. Teatr tanqid ko’zgusida. T. «Fan». 1993. 4. O’zbek entsiklоpediyasi. 1-tоm. Tоshkent. 1971. 5. Istiqlоl imkоniyatlaridan оqilоa fоydalanaylik. «Xalq so’zi» gazetasi. 1995 yil, 1 dekabr .

O'xshashlar

Qadimgi Rim teatri

Eng qadimgi Yunon adabiyoti

Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi

Ma’rifatparvarlik davri teatri

Yunon-Eron urushlari