Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi - Tarix - Referatlar

Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi. Reja: 1. Parfiya podsholigi. 2. Sosoniylar davlati. 3. Yunon-Baqtriya podsholigi. 4. Kushon podsholigi.

1. Qadimgi Parfiyaning geografik o`rni, tabiati va aholisi. Parfiya ham janubi-g`arbiy Osiyodagi qadimgi davlatlardan biri bo`lib Sharqning eng katta va kuchli davlatiga aylangan paytda Mesopotamiyadan Hindiston chegaralarigacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olar edi. Parfiyaning yer usti tuzilishi asosan tog`lik, yassitog`lik va qisman sho`rxok tekisliklardan iborat bo`lgan. Uning hududidan Frot, Dajla, Atrok, Tajan, Murg`ob kabi katta-kichik daryolar oqib o`tgan. Parfiya hududida bir necha yuz ming yillardan beri aholi yashab keladi. Uning tub aholisi parnlar, daxlar, saklar, girkanlar va boshqa qabilalar bo`lgan. Parfiya kuchayib atrofdagi o`lkalarni istilo qilgach, aholisi tarkibiga yunon-makedonlar, eroniylar, midiyaliklar, mesopotamiyalik va boshqa xalqlar ham kirgan. 2. Parfiya davlatining tashkil topishi. Miloddan avvalgi VII– VI asrlarda Kaspiy dengizdan janubi-sharqiy hududlarda parn-parfiya qabilalari yashar edilar. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Parfiya goh Midiya, goh Eron, goh Yunon- Makedon, goh Salavkalar davlati tarkibida bo`lgan. Miloddan avvalgi III asr o`rtalarida Salavkalar davlati kuch-sizlanib qolgan edi. Shu davrda Turkman-Xuroson tog`lari va uning shimoliy hamda janubiy etaklarida Parfiya satrapligi bo`lib, unga Stagnor degan kishi noiblik qilardi. Miloddan avvalgi 250-yili salavkiylarning Parfiyadagi noibi Andragor o`zini Parfiya podshosi deb e`lon qildi. Lekin Andragorning podsholigi uzoqqa bormadi. Miloddan avvalgi 247-yili ko`chmanchi sak qavmlarining parn-dax qabilalari Parfiyani bosib oladilar. Ularning sardori Arshak Parfiya davlatining podshosi deb e`lon qilinadi. Rim tarixchisi Pompey Trog ma`lumotlariga ko`ra Arshakning kelib ghiqishi saklardan bo`lib, o`ta jasur va mard odam bo`lgan ekan. Arshak ismi shak botiri, pahlavoni, degan ma`noni bildirgan. Arshak` Kaspiyning janubidagi Girkaniyani bosib olib, podsholik yerlarini kengaytiradi. U arshakiylar sulolasiga asos soladi. Arshak Yunon-Baqtriya podshosi Deodot I bilan harbiy ittifoq tuzib, salavkiylar qo`shinini tor-mor etadi.

Salavka podsholaridan Antiox III miloddan avvalgi 209-yili Parfiya ustiga qo`shin tortadi. Bu jangda Parfiya qo`shinlari yengiladi, ammo Parfiya o`z mustaqilligini saqlab qoladi. 3. Parfiya podsholigining kuchayishi. Antiox III vafotidan so`ng Salavkalar davlati kuchsizlanib qoladi. Bu vaziyatdan foydalangan Parfiya shohi Mitridat I miloddan avvalgi (171–138) Midiya bilan Bobilni bosib olib miloddan avvalgi 141-yilda o`zini «Bobil podshosi» deb e`lon qiladi. Miloddan avvalgi 140–120-yillarda shimoldan saklarning xujumi boshlanib, Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Saklarning jangovar qismlari Parfiya qo`shinlari bilan ham to`qnashadilar. Bu janglarda ikki Parfiya shohi halok bo`ladi. Saklar Erimander, Xerirud daryolari oralig`idagi viloyatga borib joylashadilar. Shundan boshlab bu viloyatni Sakiston deb ataydigan bo`ldilar. Mitridat II (miloddan avvalgi 123–87) davrida Parfiya qo`shinlari salavkiy qo`shinlarini yengib, Eron va Mesopotamiyani ishg`ol qiladilar. Mitridat II « ulug` shahanshoh» degan unvonga ega bo`ladi. Parfiya qo`shinlari Kichik Osiyo va O`rtayer dengizining sharqiy sohili chegaralarida rimliklar bilan to`qnashadilar. Miloddan avvalgi 53-yilda mashhur sarkarda Krass boshliq Rim qo`shinlari bilan Parfiya podshosi Orod (miloddan avvalgi 55–37) qo`shinlari o`rtasida janglar boshlanib ketadi. Shu yili Karri shahri yaqinidagi dahshatli jangda rimliklar yengilib, sarkarda Krass halok bo`ladi. Bu g`a l abadan so`ng parfiyonlar katta o`ljaga ega bo`lib, juda ko`p rim askarlari asirga tushadi. Asirlar Marg`iyonaga haydab ketilib o`sha yerga joylashtiriladi. Bu g`alabadan keyin Parfiya poytaxti Gekatompildan Mesopotamiyadagi Ktesifonga ko`chiriladi. Bu davrda Parfiya o`z kuch-qudratining eng baland cho`qqisiga ko`tariladi. Parfiya qo`shinlari Sharqda Hind daryosigacha, g`arbda esa O`rtayer dengizi va Kichik Osiyo chegarasigacha bo`lgan yerlarni egallaydilar. 4. Parfiya podsholigining tushkunlikka uchrashi. Miloddan avvalgi 40- yillardan boshlab rimliklar O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi

mamlakatlarda va Kichik Osiyoda o`z mavqeini qayta tiklab oladilar. Rim qo`shinlari Parfiya qo`shinlarini Frot daryosi chap sohiliga surib chiqarishga muvaffaq bo`ladilar. Ammo rimliklarning miloddan avvalgi 38-yilda Midiyaga qilgan yurishlari mag`lubiyat bilan tugaydi. Miloddan avvalgi I va milodning I– II asriaridagi ichki nizolar va to`xtovsiz urushlar Parfiyani kuchsizlantirib qo`yadi. Bu davrlarda Parfiyaga shimoldan alanlar bostirib kiradilar. Milodning II asrining birinchi yarmida rimliklar Mesopotamiyaga ikki bor bostirib kirib poytaxt Ktesifonni talab vayron qiladilar. Shundan keyin Rim bilan Parfiya o`rtasidagi kurash 200 yilcha davom etadi. Bu davr ichida Rim va Parfiya davlatlari kuchsizlanib parchalanishga yuz tutadi. Parfiya esa mayda davlatga bo`linib ketadi. Milodiy III asrdan boshlab podsholikning janubi-g`arbidagi Parsua viloyati yuksalib Sosoniy sulolasi asos solgan davlat tashkil topadi. Milodiy 224-yilda sosoniy hukmdorlari Parfiya poytaxti Ktesifonni egallab, kuchsizlanib qolgan Parfiya podsholaridan taxtni tortib oladilar. Shunday qilib, 500 yilcha umr ko`rgan Parfiya podsholigi ag`darilib, uning o`rnida Sosoniylar davlati tashkil topadi, 5. Parfiyaning ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati. Parfiya janubi- g`arbiy Osiyodagi yirik quldorlik davlatiaridan biri bo`lgan. Davlat tepasida arshakiylar sulolasidan bo`lgar shoh o`tirgan. Shoh huzurida qabila aslzodalari va ruhoniylardan Iborat ikki alohida kengash bo`lgan. o`lgan shohning o`rniga aka- uka va o`g`illaridan biri taxtga o`tqizilgan. Shoh davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni aslzoda va ruhoniylar kengashi bilan maslahatlashib hal etgan. Mamlakat aholisining asosiy qismini ozod dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar va ziyolilar tashkil etgan, Parfiyada qulchilik ancha sust rivoj topgan edi. Solnomalarda qulning bolasi ham qul bo`lib qolishi ta`kidlangan. Qullar mehnatidan xo`jalikning hamma tarmoqlarida foydalanilgan. Parfiya aholisi to`rt tabaqadan iborat bo`lgan. Ular: 1. Zodagon jangchilar. 2. Yengil qurollangan

suvoriylar. 3. Erkin jamoachi dehqonlar. 4. Qullar. Parfiya shohlarining asosiy kuchi qo`shin bo`lgan. Parfiya qo`shinining asosiy qismini qullar tashkil etgan. Rim tarixchisi Pompey Trog: «Ularning qo`shinlari qullardan tashkil topgan, qullar olomoni ko`payib bormoqda, chunki hech kim ularni ozod etolmaydi, hammasi qullar bo`lib tug`iladi. Ular shu qullarni o`z farzandlaridek ko`rib tarbiyalaydilar, ot minishga va o`q-yoy otishga o`rgatadilar» ,– deb yozgan ekan. Parfiyonlar Rim sarkardasi Antoniyga qarshi 50 000 suvoriy tayyorlaganlar, shulardan 400 suvoriy erkin kishilardan, qolgani esa qullardan bo`lgan. Parfiya xo`jaligining asosini dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etgan. Parfiya aholisi Murg`ob, Tajan, Atrok, Karun, Kerxa kabi daryo va soy bo`ylaridagi unumdor yerlarga sholi, sabzi, turp, sholg`om, qovun, tarvuz, qovoq ekib parvarish qilganlar. Ular olma, anor, anjir, o`rik, uzum va boshqa mevali daraxtlar ekib. bog`dorchilik bilan shug`ullanganlar. Sug`orilmaydigan lalmikor kam suvli yerlarga bug`doy, arpa, tariq, no`xat, mosh kabi dukkakli ekinlar ekkanlar. Qishloq xo`jalik ishlarida qullar mehnatidan foydalanganlar. Ozod dehqonlar olingan hosildan davlatga soliq to`laganlar. Dehqonlar yerni haydash va unga ishlov berishda omoch, belkurak, ketmon, tesha, o `roq, so `qa, mola kabi mehnat qurollaridan foydalanganlar. Qishloq xo`jalik ishlarida ot, eshak, xachir, ho`kiz va tuyalardan foydalanilgan. Dehqonlar ham kam miqdorda qoramol, qo`y, echki, eshak, ot va tuya asraganlar. Parfiyaning tog`, tog` oldi, yassitog`lik va dashtlarida sero`t yaylovlar ko`p bo`lgan. Bu yaylovlarda qo`y, echki, qoramol, eshak, tuya va xachirlar boqilgan. Parfiyaliklar yilqichilikka katta e`tibor berganlar. Parfiyaning quruq iqlimli yaylovlari va tog` yonbag`irlarida asl zotli otlar parvarish qilingan.

Hikoya qilishlaricha Iskandar Zulqarnayn Parfiya bo`ylab o`tayotganda, mamlakatning dasht va tog` yaylovlarida yuz minglab ayg`ir, biya va qulunlarni o`tlab yurganini ko`rgan ekan. Qadimgi solnomachilarning hikoya qilishlaricha, parfiyonlar otga qattiq mehr qo`yganlar. Ular bir umr ot ustidan tushmay urushganlar, bazm qurganlar, barcha jamoat va siyosiy ishlarni ot ustidan tushmay bajarganlar, savdo qilganlar va dam olganlar. Qadimgi tarixchi Tasit « P arfiyalikla rn ing birdan-bir kuchi ularning suvoriylaridir» deb, yozgan edi. Parflyaliklar tuyachilikka ham katta e`tibor berganlar. Mamlakatning qurg`oqchil, quruq iqlimli dashtlarida ko`plab tuyalar boqilgan. Ular ot bilan bir qatorda tuyalarni minib yu r ganlar, ularda yuk tashiganlar. Ular ichki va tashqi savdoda juda katta ahamiyatga ega bo`lgan. Tuyalardan harbiy maqsadlarda foydalanilgan. Parfiya jangchilari tuya minib urushga kirganlar. Xitoyliklar Parfiyani An`si deb ataganlar. Xitoy sayyohlarining yozishlaricha «An`sida yuzga yaqin katta-kichik shaharlar bor». Ularning eng mashhurlari Zadrakarta, Gekatompil, Ekbatan, Niso va boshqalardir. Bu shaharlarda to`qimachilik, qurolsozlik, kulolchilik, zargarlik, ko`nchilik, me `morchilik birmuncha rivoj topgan edi. Parfiyada savdo-sotiq ancha rivoj topgan bo`lib. savdogarlar Turon, Xitoy, Hindiston, Kavkaz, Misr Kichik Csiyodagi mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlanm olib borganlar. Parfiya savdogarlari g`arb mamlakatlari bilan Xitoy o`rtasidagi savdo ishlarida vositachilik qilishgan. Parfiya ham o`zining qadimiy madaniyatiga ega bo`lgan. Ular aramey yozuvidan foydalanib, xalq og`zaki ijodiyoti asosida ko`plab asarlar yaratganlar. Adabiyotda Qadimgi Eron an`analarining ta`siri kuchli bo`lgan. U yerda me`morchilik, haykaltaroshlik, rassomchilik, bo`rtma rasmlar ishlash ancha rivoj topgan bo`lgan. Parfiya me`morchiligi va haykaltaroshligida

yunonlarning ta`siri kuchli bo` l gan. Shoh saroylarining devorlari xilma-xil mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan. Suyakdan yasalgan haykallar, shoxdan yasalgan qadahlar, ritonlar va boshqa idishlar kishini hayratga soladi. O `sha davrda chiqqan oltin pullarning sathi podsho, malika va jangchilarning tasvirlari bilan bezatilgan. Parfiyada ibtidoiy din shakllari, hayvonlarga tog`-toshlar, daraxtlar va suvga sig`inish bilan bog`liq e`tiqodlar saqlangan. Lekin ular zardushtiylikka ko`proq e`tiqod qilib, suv, havo, yer va olovni ulug`laganlar. Axuramazdani ulug`lab, Axrimonga nafrat bilan qaraganlar. Chunki Axrimon yomonlik timsoli edi. Parfiyaliklar qo`shni xalqlar madaniyatidan bahra olib o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Sosoniylar davlati 1. Sosoniylar davlatining tashkil topishi. II asr oxiri – III asr boshlariga kelib ichki o`zaro urushlar Parfiya davlatining kuch-sizlanib qolishiga olib keldi. 208-yilda parfiylar davlati ikki qismga bo`linadi. Keyinchalik esa Parfiya yana bir necha mayda davlatlaiga ajralib ketadi. Bundan Eronning janubi-g`arbida joylashgan pors qabilalari foydalanib, Staxr shahrida hokimiyatni egallab oladilar. Bu jang-u jadallar tepasida porslarning soson urug`idan bo`lgan Bobak turardi. Bobak vafotidan so`ng Pors viloyati taxtiga uning o`g`illaridan biri Ardasher I (224–239) o`tiradi. 224-yilda bo`lib o`tgan jangda u Parfiya shohi Artabon V qo`shinlarini yengadi. 226-yilda Ardasher I poytaxtni Staxr shahridan Dajla daryosi bo`yidagi Ktesifon ga ko`chiradi. Ktesifonda Ardasher I Sosoniy davlati taxtiga chiqish marosimini o`tkazgach, Sosoniylar davlatining chegaralarini kengaytirishga harakat qiladi. 230-yilda u o`z qo`shinlari bilan Suriya va Kichik Osiyoga bostirib boradi. Bu joylar Rim saltanatiga qaram edi. 232-yili Rim imperatori Aleksandr Sever katta qo`shin bilan Shimoliy Mesopotamiyaga kelib

tushadi. Ardasher I qo`shinlari Rim legionlari bilan uzoq vaqt mobaynida qonli urushlar olib boradi. 2. Sosoniylar davlatining kuchayishi. Ardasher I vafotidan keyin Sosoniylar davlati taxtiga Shopur I (243–273) chiqadi. Shu vaqtdan boshlab sosoniy taxtiga chiqqan sulola vakillari «shahanshoh» unvoniga ega bo`ladilar. Sosoniylar davlati esa Eronshahr – oriylar podsholigi yoki eroniylar shohligi deb nomlangan. Shopur I davrida Eron qo`shinlari Rim qo`shinlari bilan janglar olib borib, ularni bir necha bor mag`lubiyatga uchratganlar. Bu urushlarning birida Rim imperatori Gordian halok bo`lib, juda ko`p rimlik aslzodalar va askarlar asir tushganlar. Ular Eron shohiga 500 ming dinor aqcha to`lashga majbur bo`lganlar. 244–251-yillar orasida bo`lib o`tgan urushlar natijasida sosoniy qo`shinlari Janubiy Armaniston va Qadimgi Ossuriyani bosib olganlar. Shopur I qo`shinlari Suriyada Rim qo`shinlari bilan to`qnashib, ularni tor-mor etadi. Shimoliy Mesopotamiyaning Xarran va Edessa shaharlari yonida bo`lgan jangda ham sosoniy qo`shinlari rimliklar ustidan g`alaba qiladilar. Edess yonidagi jangda Rim imperatori Valerian , ko`pgina senatorlar va aslzodalar asirga tushadi. Rim bilan olib borilgan janglar natijasida Shopur I qo`shinlari Suriya va Frot daryosining yuqori oqimidagi 36 qal`a va shaharni ishg`ol qiladi. Rim imperiyasi hech qachon bunday katta mag`lubiyatni ko`rmagan edi. IV asrning 60–70-yillarida sosoniy qo`shinlari rimliklar bilan yana to`qnashib, Armaniston va Shimoliy Mesopotamiyaning ko`p joylarini bosib oladi. 63-yildagi jangda yana bir Rim imperatori Yulian halok bo`ladi. Sosoniy qo`shinlari Sharq tomonda ham katta urush olib borib, Xuroson, Seyiston, Girkaniya va Tajan, Murg`ob vohasigacha bo`lgan yerlarni ishg`ol qiladi. Sosoniy shahanshohlari Sharqda Kushonlar podsholigi bilan ham shiddatli janglar olib borganlar. Kushon podsholigi tugatilib, u yerda eroniylar Kushoni davlati barpo etiladi. Uni Eron shahzodalari boshqargan. V asrning ikkinchi yarmida eron qo`shinlari xioniylar, kidaritlar va eftalitlar bilan ham qattiq urush olib borganlar.

Shunday qilib, III asrning ikkinchi yarmi va IV asrda sosoniylar Eroni Sharqdagi eng qudratli davlatga aylangan. Ammo V asr o`rtalaridan boshlab bu davlat eftalitlar va kidaritlarning bergan zarbalari natijasida asta-sekin kuchsizlanib, hatto eftalitlarga o`lpon ham to`lagan. III–V asrlar sosoniylar saltanatining dastlabki davri bo`lib, u Sharq xalqlari tarixida alohida o`rinni egallaydi. 3. Dastlabki sosoniylar davrida xo`jalik va madaniyat. Dastlabkl sosoniylar Eronni birlashtirish borasida juda ko`p harakat qilganlar. Eronning bir davlat qilib birlashtirilishi xo`jalikning rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Eron davlatiga qarashli Frot, Dajla, Kerxa, Korun, Tajan, Murg`ob, Erimander kabi daryo bo`ylaridagi joylar ekinbop yerlar edi. U yerlarda bog`dorchilikka ham katta e`tibor bilan qaralgan. Asosan olma, o`rik, nok, anjir, xurmo ekilgan. Eronning katta qismi dasht, yassi tog`lik va tog`liklardan iborat bo`lib, yaylovlar ko`p bo`lgan. Eron chorvadorlarining qo`y, echki, ot, tuya va qoramol podalari, shu yaylovlarda o`tlab yurgan. Sosoniylar saltanatining shahar va qishloqlarida temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, to`qimachilik, me`morchilik, ko`nchilik, kulolchilik, toshtaroshlik, gilam to`qish, namat, sholcha bosish ancha rivoj topgan edi. Eron shahar va qishloqlarini bir-biri bilan birlashtirib turuvchi karvon yo`llari sertarmoq bo`lgan. Ularda doimo savdo karvonlari qatnab turgan. Eron savdogarlari va shohlari Misr, Suriya, Kichik Osiyo, Kavkaz, Turon va Hindiston bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. 4. Sosoniylar davri madaniyati. Sosoniylar davrida madaniyat ancha rivoj topgan. Bu madaniyatning ravnaqida Qadimgi Eron, Parfiya, Bobil, Ellin va boshqa xalqlar madaniyatining ta`siri kuchli bo`lgan. Sosoniylar davlati kuchaygan davrda me`morchilik va bo`rtma naqshli rasm-tasvirlar ishlash birmuncha rivojlangan. Ustalar sosoniy shohlari, nufuzli kishilar, sarkardalar uchun ajoyib saroylar, muhtasham binolar qurganlar. Sosoniylar davrida zardushtiylik

ibodatxonalari qurilishiga ham katta e`tibor berilgan, chunki zardushtiylik davlat dini sifatida qabul qilingan edi. Sosoniylar davrida xalq og`zaki ijodiyoti va badiiy adabiyot ancha rivoj topgan. Bu jihatdan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari diqqatga sazovordir. Doston Qadimgi Eron afsonalari, ertaklari va tarixiy voqealari asosida yaratilgan. Unda Eron va Turon xalqlarining to`rt-besh mingyillik tarixi haqida hikoya qilinadi. Dostonning juda katta qismi bevosita sosoniylar davri tarixiga bag`ishlanib, ularning taxtga chiqishidan Yazdigird podsholigigacha bo`lgan tarixiy voqealar she`riy yo`l bilan juda qiziqarli ravishda ifoda etilgan. «Avesto» ham o`sha davrning eng nodir asarlaridan biri hisoblanadi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. «Avesto» faqat muqaddas diniy kitob bo`libgina qolmay, tarixiy kitob hamdir. Bu kitobda O`rta Osiyo, Eron va qo`shni mamlakatlarning tabiati, aholisi, geografiyasi, tarixi va madaniyati haqida ko`p ma`lumotlar bor. «Avesto»da sosoniylar hukmronlik qilgan davrda yashagan turli qabilalarning diniy e`tiqodi haqida ham qiziqarli ma`lumotlar berilgan. «Avesto»da bayon qilinishicha, Mitra Quyosh xudosi bo`lgan. U bitmas- tuganmas kuchga ega bo`lib, o`tda kuymaydi, suvda cho`kmaydi va o`q o`tmaydi. U odamlarga hamisha yaxshilik qilib, ularga nur, issiqlik va baxt-saodat in`om etadi. Axuramazda esa Mitraning yordamchilaridan biridir. U yaxshilik va ezgulik ma`budasi bo`lib, doimo xalq manfaati uchun xizmat qildi. Axrimon yomonlik fna`budi hisoblangan. U xalqqa ofat, ocharchilik va kasalliklar keltiradi. Axrimon bilan Axuramazda o`rtasida ayovsiz kurash bo`lib, bu kurash Axuramazdaning g`alabasi bilan tugaydi. Zardushtiylikda olov kishilarni gunohlardan tozalovchi sehrli kuch deb qaralgan. Shuning uchun bu din otashparastlik dini, uning muxlislari esa otashparastlar deb atalgan.

Bu davrda asoschisi Moniy ibn Fatak (216–276) bo`lgan moniylik oqimi ham tarqaladi. Bu oqim namoyandalari mehnatkash xalq ommasining manfaatlarini ko`zlab targ`ibot olib borganlar. V–VI asrlarda mazdakchilar oqimi ham vujudga kelgan. Uning asoschisi Mazdak ibn Hamadoniy (470–529) edi. Bu oqim negizida ezgulik va yorag`lik bilan qorong`ilik o`rtasidagi kurash yotadi. Mazdakchilar barcha odamlarni mulkiy jihatdan teng bo`lishga chaqiradilar. Navro`z bahor bayrami, Mehrjon esa kuzgi bayram; Bu bayramlarning har ikkalasi ham Sosoniylar podsholigi davrida keng ko`lamda o`tkazilgan. Bayram kunlari urushlar to`xtatilgan, turli o`yinlar, sayllar tashkil qilingan. Odamlar bir- birlarini tabriklab, har xil in`omlar, taomlar ulashganlar. Bayram kunlari tabarruk kishilarni ziyorat qilganlar. Shunday qilib, sosoniylar davri madaniyati ham o`ziga xos bo`lib, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatiga katta ta`sir o`tkazgan. Yunon-Baqtriya podsholigi 1. Yunon-Baqtriya podsholigining geografik o`rni, tabiiy sharoitlari va aholisi. Yunon-Baqtriya Qadimgi Sharqda qisqagina umr ko`rgan davlatlardan biri bo`lgan. U kuchaygan davrda unga O`rta Osiyoning janubiy, janubi-sharqiy qismi, hozirgi Afg`oniston va Hindistonning shimoli-g`arbiy hududlari kirgan. Yer yuzasi tog`lik va tekisliklardan iborat bo`lib katta qismini Oloy, Pomir va Hindikush tog`lari egallab yotadi. Yunon-Baqtriya suv manbalariga boy, mamlakat hududidan Oks-Amudaryo va uning hamma irmoqlari oqib o`tadi. U o`simlik va hayvonot dunyosiga ham boy bo`lgan. Yunon-Baqtriya oltin, kumush, mis, temir va qimmatbaho toshlari bilan qadimdan mashhur. Yunon-Baqtriya insoniyat madaniyatining beshiklaridan biri hisoblanadi. Bu o`lkada sakkiz yuz – bir million yildan beri odamlar yashab keladilar. Keyinchalik bu yerda baqtriyaliklar, so`g`diylar, eroniylar, yunon-makedonlar, hindilar, sak va

tohar qabilalari yashaganlar. Bu o`lkaning qulay tabiiy sharoiti atrofda yashagan qabilalar e`tiborini hamisha o`ziga tortib kelgan. 2. Yunon-Baqtriya podsholigining tashkil topishi va kuchayishi. Iskandar vafotidan so`ng u tuzgan saltanat bir necha katta-kichik davlatlarga bo`linib ketgan. Ularning biri Salavkiylar davlati edi. Bu davlatning hukmdori Salavka I Nikator bo`lgan. O`rtayer dengizining sharqiy sohilidan O`rta Osiyo va Hindiston chega-ralarigacha bo`lgan yerlar Salavka davlati tarkibida edi. Salavka vafot etgach, uning vorislari davrida sharqiy viloyatlarda qo`zg`olonlar boshlanadi. Bundan salavkiylarning Baqtriyadagi noibi Diodot ham foydalanadi. U mahalliy zodagonlarning xayrixohligiga tayanib miloddan avvalgi 250-yilda o`zini Baqtriya podshosi deb e`lon qiladi. Davlat ishlariga yunonlar va mahalliy baqtriyalik zodagonlar jalb qilinganligi uchun bu davlat Yunon-Baqtriya podsholigi deb ataldi. Bu davlatning asosi dastlabki Baqtriya bo`lgan, uning poytaxti Zariasp edi. Keyinchalik bu shahar Baqtr nomi bilan mashhur bo`lib ketdi. Diodot I va Diodot II lar davrida Yunon-Baqtriya So`g`diyona, Marg`iyona, Choch, Davon, Sharqiy Eron hisobiga kengayadi. Miloddan avvalgi 230-yili So`g`diyona noibi Evtidem I qo`shinlari Diodot II qo`shinlarini yengib Baqtriya taxtini egallaydi. Miloddan avvalgi 208–206-yillarda Salavka podshosi Antiox III bilan Evtidem I o`rtasidagi ikki yilga cho`zilgan urush, sulh bilan tugaydi. Antiox III Evtidemning shohligini tan olishga majbur boladi. Chunki shu davrda shimoldan ko`chmanchi qabilalar xavf solib turgan edi. Evtidem I va uning o`g`li Demetriy davrida Yunon-Baqtriya kuchayib Seyistondan Hind daryosigacha bo`lgan yerlar Yunon-Baqtriya podsholigiga qo`shib olinadi. 3. Yunon-Baqtriya podsholigining parchalanishi va qulashi. Miloddan avvalgi 175-yilda podsho Demetriy Hindistonda jang olib borayotgan edi. Shu davrda uning sarkardasi Yevkradit qo`zg`olon ko`tarib Yunon-Baqtriya taxtini

egallaydi. Demetriy esa janglarning birida halok bo`ladi. Shundan keyin podsholik ikkiga bo`linib ketadi. Birinchisi Yevkradit va uning vorislari boshqargan Yunon- Baqtriya, ikkinchisi Demetriy va vorislari boshqargan Yunon-Hind davlatlaridir. Miloddan avvalgi 162-yili Yevkradit Panjobga qo`shin tortib uni bosib oladi. Lekin ko`p o`tmay Yunon-Hind shohi Menandr qo`shinlari Yevkradit qo`shinlarini Panjobdan uloqtirib tashlaydi. Shu davrda Parfiya podshosi Mitridat I Yunon-Baqtriyaning g`arbiy viloyatlarini bosib oladi. Miloddan avvalgi 160-yili Yevkradit bilan o`g`li Geleokl o`rtasida janjal chiqadi. Yevkradit o`z o`g`li Geleokl tomonidan o`ldiriladi. Geleokl davrida Yunon-Baqtriya davlati kuchsizlanib, uning ixtiyorida Baqtriyagina qoladi. Miloddan avvalgi 140–130-yillar orasida shimoli-sharq va shimol tomondan sak va yuechji qabilalarining shiddatli hujumlari boshlanadi. Bu hujumlar natijasida Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Shu bilan 120 yil davr surgan Yunon-Baqtriya davlati ham barham topadi. 4. Yunon-Baqtriya podsholigining ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati. Yunon-Baqtriya o`sha zamonning quldorlik davlatlaridan biri bo`lgan. Yunon-Baqtriya davlati tepasida podsho turgan. Podsholik taxti otadan o`g`ilga meros bo`lib o`tgan. Podsholikmulklari viloyatlargabo`linib, uni viloyat hokimlari – gipparxlar boshqarganlar. Gipparxlar esa to`g`ridan-to`g`ri podshohlarga itoat etganlar. Podsholikning Yunon-Baqtriya qismida urug`i Hindistondan keltirilgan paxtaham ekilgan. Ehtimol ipak qurti ham boqilgandir. Podsholikda qo`y, echki, qoramol, ot, tuya, qo`tos, o`rgatilgan fil, it va parranda boqqanlar. Yunon-Baqtriya otlari va tuyalari juda mashhur bo`lgan. Boshqa joylarga qaraganda Yunon-Baqtriyada shaharlar ko`p bo`lgan. Shuning uchun qadimgi tarixchilar Pompey va Apolloderlar Yunon-Baqtriyani «ming shaharlar mamlakati», deb bejiz aytishmagan. Eng yirik shaharlar Baqtra,

Termiz, Yevkratideya, Demetriya, Aleksandriya va boshqalar bo`lgan. Bu shaharlarlarda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan. Yunon-Baqtriyada savdo-sotiq ham juda rivojlangan edi. Yunon-Baqtriya slpmoldan janubga, sharqdan g`arbga o`tadigan karvon yo`lining qoq o`rtasida joylashgani savdo-sotiqning rivojlanishiga imkon bergan. Yunbn-Baqtriya savdogarlari va podsholari Hindiston, Xitoy, Parfiya davlatlari, Oks va Yaksart bo`yi xalqlari bilan savdo, iqtisodiy va madaniy aloqalar olib borganlar. Yunon- Baqtriya podsholari savdoda qo`llaniladigan oltin va kumush tangalar chiqarganlar. Yunon-Baqtriya madaniyatining ildizlari uzoq o`tmishga borib taqaladi. Buni biz miloddan avvalgi X–V mingyilliklarga mansub Zarautsoy suratlari misolida ko`ramiz. Yunon-Baqtriyada yunon va mahalliy baqtr madaniyatining aralashuvi natijasida ellin madaniyati vujudga kelgan. Haykaltaroshlik, rassomchilik, naqqoshlik kabi tasviriy san`at ham rivoj topgan. Yunon-Baqtriyada hindlarning buddizm, zardushtiylik va yunonlarning ko`p xudolik dinlari aralashib ketgan edi. Yunon-Baqtriya davlati 130–140 yil yashadi. Lekin u yerda yashagan xalqlar yuksak madaniyat yaratib qo`shni xalqlar madaniyatiga barakali ta`sir ko`rsatgan. Bu madaniyatning rivojida O`rta Osiyo, xususan o`zbek xalqi bobokalonlarining ham katta xizmati bor. Kushon podsholigi 1. Kushon podsholigining tabiati va aholisi. Kushon podsholigi Osiyodagi eng yirik quldorlik davlatlaridan biri bo`lgan. U ravnaq topgan vaqtda Turonning sharqiy, janubi-sharqiy viloyatlari, g`arbiy Xitoy, Baqtriya va Hindistonning katta qismini egallagan edi. Podsholik yerlarining katta-katta maydonlari tog`lardan iborat. Hind, Oks, Gang, Braxmaputra va Jamna daryolarining bo`ylari tekisliklardan iborat bo`lgan. Bu o`lka hayvonot, o`simliklar, yer osti va usti qazilma ashyolariga juda boy edi.

O `lkaning boy tabiiy sharoiti bu yerda qadimdan odamlarning yashashlari uchun imkon bergan. Bu o`lkada ilk tosh asridan beri aholi yashab keladi. Podsholik katta maydonni egallagani uchun unda – hind, tohar, sug`d, baqtra, yunon, usun va boshqa qabila va elatlar yashaganlar. 2. Kushon podsholigining tashkil topishi. Miloddan avvalgi IV– III asrlarda shak qavmlariga mansub yuechji qabilalari Markaziy Osiyoning g`arbiy qismida yashar edilar. Yuechjilardan sharqdagi bepoyon dashtlarda esa xunn qabilalari yashar edilar. Uzoq yillar mobaynida yuechjilar o`tloq talashib xunnlar bilan kurash olib borganlar. Bu janglarda goh xunnlar, goh yuechjilar g`olib chiqar edilar. Keyinchalik xunnlar kuchayib, yuechjilarni Markaziy Osiyodan g`arbga chekinishga majbur qilganlar. Ular dastlab Oloy va Dovonga (Farg`ona vodiysi) ko`chib, so`ng So`g`diyona, Shimoliy Baqtriyaga, undan esa Janubiy Baqtriya bo`ylab tarqalganlar. Yuechjilar xyumi, shuanji, guyshan, xise va dumi kabi bir- biriga qarindosh qabilalardan iborat edilar. Bir tomondan yuechji, ikkinchi tomondan ko`chmanchi saklarning shiddatli hujumlari natijasida Yunon-Baqtriya davlati ag`darib tashlanadi. Guyshan qabilasining sardori Kudzula Kadfiz qolgan 4 qabilani birlashtirib Kushon davlatiga asos solgan va o`zini «S hohlar shohi» deb e`lon qilgan. Kudzula Kadfiz janubiy Baqtriya va Kashmir viloyatini bosib oladi. U Kushon davlatini ancha mustahkamlab 80 yoshlarida dunyodan ko`z yumadi. 3. Kushon podsholigining kuchayishi va yemirilishi. Kudzula Kadfiz vafotidan so`ng podsholik taxtiga Vima Kadfiz II o`tiradi. U 30 yil podsholik qilib, Hindistonning Panjob va Gang vohalarini bosib oladi. Kadfiz II o`z nomidan oltin va kumush tangachalar chiqaradi. Kushon podsholigi Kanishka (78–100–123) davrida Osiyodagi eng kuchli davlatlardan biriga aylanadi. Kanishka Hindistonning katta qismini Kushon davlati tarkibiga qo`shib oladi. U Parfiya bilan zafarli urushlar olib boradi. Kanishka davrida Qashqar, Yorkent va Xutan ham Kushon saltanati tarkibiga kiradi. Shu davrda Kushon saltanatining yerlari

Hindistondan Orol dengizigacha, Parfiyadan Xutongacha yoyilgan edi. Bu davrda Kushonlaf saltanatining poytaxti Baqtradan Peshavarga ko`chirilgan. Kanishkaning vorislari Xuvishka va Vesudevalar davrida ham Kushon davlati o`z kuch-qudratini saqlab qolgan. Xitoy tarixchilaridan biri «Kushon podsholigi 100 ming oila va 100 ming kishilik qo`shindan iborat bo`lganlar» , deb ta`kidlaydi. Ammo podsho Xuvishka vafotidan so`ng kushon davlati ikkiga bo`linib, birida Vesudeva, ikkinchisida esa Kanishka III podsholik qilganlar. Kushon podsholigining ikkiga bo`linib ketishi uning kuch-qudratiga putur yetkazadi. Xuddi shu davrda Eron sosoniylari kuchayib, Kushon podsholigining g`arbiy viloyatlariga bostirib kiradi. 242–243-yillarda bo`lgan shiddatli janglarda sosoniy shohi Shopur I (309–379) qo`shinlari kushon qo`shinlari ustidan g`alaba qozonadi. Keyingi janglarda ham kushonlar sosoniylardan yengilib g`arbiy viloyatlaridan ajradilar. Uzoq davom etgan ichki nizolar, g`arbdan sosoniylar va shimoldan ko`chmanchi qabilalarning shiddatli hujumlari tufayli IV asr oxiriga kelib kushon podsholigi yemirilib batamom barham topadi. 4. Kushon podsholigi davrida xo`jalik va madaniyat. Kushon podsholigi davrida xo`jalikning hamma tartnoqlari rivoj topdi. Gang, Hind, Oks, Jamna kabi katta-kichik daryolarning bo`ylaridagi unumdor yerlar dehqonchilikning markazlari edi. Kushonlar davrida suv omborlari, kanallar, ariqlar va suv inshootlari qurilishiga katta e`tibor berilgan. Ziroatkorlar bug`doy, arpa, sholi, g`o`za, tariq, kunjut, mosh, no`xat kabi ekinlar ekib, ulardan mo`1 hosil olganlar. Dehqonlar podsholikning O`rta Osiyo qismida qovoq, bodring, qovun, tarvuz ekib polizchilik bilan shug`ullanganlar. Podsholikning ko`p joylarida, ayniqsa tog` va tog` oldi yerlarida, bog`bonlar olma, nok, o`rik, gilos, shaftoli, anor, anjir kabi mevali daraxtlarni ekib parvarish qilganlar. Kushonlar pod-sholigi davrida chorvachilik ham ancha rivoj topadi.

Kushonlar davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan. Podsholikda temirchilik, to `qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik, me`morchilik, zargarlik, kemasozlik ancha rivoj topgan edi. Hunarmandchilikning yirik markazlari – shaharlar va yirik qishloqlar bo`lgan. Kushonlar davrida savdo-sotiq ham rivoj topgan edi. Hind savdogarlari «Buyuk Xitoy yo`li» va boshqa savdo yo`llarining tarmoqlari orqali Xitoy, O`rta Osiyo, Old Osiyo mamlakatlari bilan savdo qilganlar. Kushon podsholigida juda ko`p xalqlar va elatlar yashaganlar. Shuning uchun ularning madaniyati rang-barang bo`lgan. Bu narsa tasviriy san`atda, diniy e`tiqodda ham o`z aksini topgan. Kushon podsholigidagi qabila va elatlar buddizm, zardushtiylik va ibtidoiy din shakllariga e`tiqod qilganlar. Kushon davrida ilmiy-amaliy bilimlar – falsafa, tarix, geografiya, tabobat, matematika kabi fanlar rivoj topgan edi. Kushon madaniyati Qadimgi Hindiston va O`rta Osiyo xalqlarining mashaqqatli mehnati bilan yaratilgan. Kushon madaniyati jahon va Osiyo xalqlari madaniyatiga o`zining samarali ta`sirini o`tkazgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

Kushon podsholigi

O’zbekistonda qadimgi davlatchilikning qaror topishi va rivojlanishi

O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari

Kushon davlatida davlat muassasalari tizimi