O’zbek xalqi davlatchiligining tarixiy asoslari va dastlabki bosqichlari - Tarix - Referatlar

O’zbek xalqi davlatchiligining tarixiy asoslari va dastlabki bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbek xalqi davlatchiligining tarixiy asoslari va dastlabki bosqichlari Reja: 1. Ilk davlatlar paydo bo’lishining asosiy omillari. 2. Jahon tarixidagi dastlabki davlatlar

Ilk davlatlar paydo bo’lishining asosiy omillari Nafag’at O’zbekiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning paydo bo’lishi masalalari hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida eng dolzarb bo’lib turgan muammolardan biri hisoblanadi. Masalani o’rganib, unga aniqlik kiritishdan oldin davlatchilikning ildizlari va paydo bo’lish shart-sharoitlariga diqqat-e’tiborni qaratmog’imiz lozim. YAngi tosh asriga (neolit) kelib O’rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning paydo bo’lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza davriga kelib esa dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik xo’jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko’payib, mehnat g’urollari yanada takomillashib bordi. Jamiyatda ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lishi va jadallik bilan rivojlanishi o’z navbatida ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O’zbekistonning janubida bronza (mil. avv. III-II yilliklar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk temir (VIII-IV asrlar) davrida shakllanib rivojlandi. O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy sug’orish birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o’rta) oqimlari bo’ylarida, MurG’ob vohasida, Zarafshon va Qashg’adaryo vohalarida shakllanib rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin. Xozirgi kunga kelib, O’rta Osiyoning juda ko’plab bronza va ilk temir davriga oid yodgorliklaridan (Sopolli, Jarg’o’ton, Anov, Ј iziltepa, Ko’zalig’ir, Afrosiyob, CHust, Dalvarzin, Daratepa va boshg’.) ishlab chig’aruvchi xo’jalik bilan bevosita bog’lig’ bo’lgan metall qurollar topib o’rganilgan. Metall g’urollarining mehnat qurollari sifatida jamiyat hayotiga keng yoyilishi mehnat unumdorligining yanada yuksalishi uchun ulkan imkoniyatlar yaratib, bu jarayon davlatchilik paydo bo’lishini yanada tezlashtirdi.

So’nggi bronza davriga kelib kulolchilik charxining ishlatila boshlanishi natijasida Sopolli, Oltintepa, Gonur, Jarg’o’ton kabilarda kulolchilik mahallalari paydo bo’ladi. SHuningdek, hunarmandchilikning toshga, metallga, yog’ochga, suyakka ishlov berish turlari ham keng targ’aladi. Xunarmandchi-likning ixtisoslashuvi, alohida xo’jalik tarmoG’i sifatida shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, davlatchilik paydo bo’lishi uchun muhim bo’lgan qo’shimcha mahsulot ko’payishiga turtki bo’ldi. O’rta Osiyo hududlarida yashagan aholi qadimgi davrlardan boshlab o’zaro munosabatlarni rivojlantirib kelganlar. Bronza davriga kelib shimoldagi ko’chmanchi chorvador g’abilalar va janubdagi o’trog’ dehg’onchilik aholisi o’rtasida o’zaro mol ayirboshlash va madaniy alog’alar yanada jadallashdi. Bu o’rinda o’sha davrda shakllanib keyinchalik yanada rivojlangan g’adimgi yo’llarning ahamiyati beg’iyos bo’ldi. Bu yo’llar org’ali O’rta Osiyo g’adimgi aholisi mintag’adan tashg’ari g’o’shni davlatlar Mesopotamiya, Misr, O’indiston, Eron, Afg’oniston kabilar bilan turli aloqalarni rivojlantirganlar. Xullas, Bronza davriga kelib aholi ishlab chiqarishning ma’lum bir sohalariga — dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu jarayon ishlab chig’aruvchi kuchlarning o’sishi va ularning bir erga to’planishi uchun zamin yaratdi. Ishlab chig’aruvchi kuchlarning o’sishi o’z nav-batida mahsulot hajmining o’sib, qo’shimcha mahsulot paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Demak, qadimgi xo’jaliklarning ixtisoslashuvi, sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi, hunarmandchilikda turli tarmoqlarning rivojlanishi, o’zaro ayirboshlash va savdo- sotig’ taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy yuksalish kuzatiladi. Bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydevori hisoblanadi. Mil. avv. IV ming yillikka kelib g’adimgi Misr xo’jaligida sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik katta yutug’larga erishadi. Ko’p tarmoqli bo’lgan hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Savdo-sotiq keng miqyosda rivojlanib boradi. Aynan mana shu davrda jamiyatning ijtimoiy hayotida ham

tubdan o’zgarishlar bo’lib o’tdi. Aholi orasida tabag’alanish ro’y berib, jamiyat uchta — hukmron qatlam (qabila oqsog’ollari, kohinlar, boy jamoachilar), dehqonchilik jamoasi a’zolari ( Ј ad. Misr jamiyatdagi moddiy ishlab chiqaruvchilar) va qullar qatlamlariga bo’linadi. Mil. avv. IV ming yillikning ikkinchi yarmida Ј adimgi Misrda shahar markazi atrofidagi bir nechta qishlog’larni birlashtirgan unchalik katta bo’lmagan viloyatlar (nomlar) doirasida dastlabki davlatlar paydo bo’ladi. Markaziy shaharlar markazida hukmdor qarorgohi va bosh xudo ibodatxonasi joylashgan. Bu davrda Ј uyi Misrda 22 ta nom, YUg’ori Misrda 20 ta nom bo’lgani ma’lum. Mil. avv. IV ming yillik oxirlariga kelib barcha nomlar birlashtirilib Ј uyi va YUg’ori podsholiliklar tashkil topadi. Ј uyi Misr podsholigi poytaxti Enxab (Nexen) shahri, YUg’ori Misr podsholigi poytaxti esa Buto shahri edi. Ј adimgi Misrning rivojlanishi O’rta, YAngi va So’nggi podsholiklar davrlariga bo’linadi. Mil. avv. V ming yillikka kelib, g’adimgi Mesopotamiya aholisi hayotida Xalaf madaniyati (Tal-Xalaf g’ishlog’i nomidan) ma’lum ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa-da, bu hududlarda jamiyatning tabaqalashuvi va davlatchilikning paydo bo’lishi hamda SHumer tsivilizatsiyasining asoslari Uruk (IV ming yillikning ikkinchi yarmi) madaniyati bilan bog’lig’dir. Bu davrda Mesopotamiya xo’jaligining asosini sug’orma dehqonchilik tashkil etardi. Asta-sekinlik bilan dehqonchilikdan hunarmandchilik xo’jaliklari ajralib chiqib, ular jamiyat rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlarga aylana boshlaydi. Ichki va tashqi almashinuv rivojlanadi. Qo’shni viloyatlardan mis, oltin, g’urilish mollari, qimmatbaho toshlar keltirila boshlanadi. Manzilgohlar o’lchamlari kengayib, ular madaniy, ma’muriy, siyosiy va diniy markazlarga aylanib boradi. Mil. avv. IV ming yillikka kelib ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida ishlab chig’arish munosabatlari ham taraqqiy etadi. Natijada Mesopotamiya jamiyatda mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabag’alanish ro’y beradi. Mil. avv. III yillikning boshlari Mesopotamiyaning (Tigr va Evfrat daryolari vodiysi) janubida SHumer, O’rta qismida esa Akkad kabi davlatlar Eredu, Ur,

Larsa, Uruk, Umma, Lagas kabi bir nechta shahar-davlatlar mavjud edi. O’sha davr Mesopotamiya rivojlanishining asosini sug’orma dehqonchilik tashkil etardi. O’lkamiz hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv tizimi shakllanadi. Aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarishlar-o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarining kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. Jamiyat hayotida sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil. avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishiga olib keladi. SHahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, UluG’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun g’uyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi: · aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; · hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi; · qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; · tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.

SHahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’d ( Ј ashg’adaryo, Samarg’and, Buxoro), Xorazm, SHosh va FarG’ona hududlariga tarqaldi. Bu — aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarg’and), Ј iziltepa (Surxondaryo), Uzung’ir, Erqo’rg’on (Qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Fikrimizcha, shaharlar tarixini o’rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy- madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geografik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarining tarixiy-madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. Eng qadimgi davlatlar. Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Bag’triya podsholigi hag’idagi ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadg’ig’otlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga g’aramasdan, g’adimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshg’aruv tizimi va sanasi bilan boG’lig’ bo’lgan mavzularning ayrim yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmog’da. Ijtimoiy-ig’tisodiy ahvolni tahlil g’ilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib, Bag’triya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy AfG’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda MarG’iyona va So’G’diyona g’adimgi Bag’triyaning ayrim g’ismlari

bo’lganligi hag’ida turli ma’lumotlar bor. Bag’triya SHarg’dagi eng muhim harbiy va ig’tisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, g’udratli shaharlar va g’al’alarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnag’i shundan dalolat beradi. So’nggi yillarda olib borilgan tadg’ig’otlar «Katta Xorazm», « Ј adimgi Xorazm» masalalariga birmuncha anig’liklar kiritdi. Arxeologik tadg’ig’otlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuproG’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom G’isht turar joylar anig’lanmagan (turar joylar yarim erto’lalardan iborat). Ј adimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta og’imi g’ismidan Orolga yag’in bo’lgan erlarda vujudga kelgan. Bag’triya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo og’imidagi erlar org’ali o’tgan. Xorazmning yirik suG’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va g’ishlog’lar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom G’isht va paxsadan g’ad ko’targan bo’lib, aholi dehg’onchilik va chorvachilik bilan shuG’ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan. Qadimgi So’G’diyona, Zarafshon va Qashg’adaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharg’da Bag’triya, shimoli-G’arbda Xorazm bilan chegaradosh bo’lgan. So’g’diyona hag’ida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashg’adaryodagi bir qator turar- joylar va uy-qo’rg’onlar g’oldig’lari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’G’diyonada Afrosiyob, Erg’o’rg’on, Uzung’ir kabi yirik shahar markazlari hamda g’o’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro ig’tisodiy va madaniy alog’alar rivojlanadi. O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo’shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Nag’shi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshg’alar) ma’lumotlar beradi. So’nggi yillarda g’adimgi Bag’triya, So’G’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.

Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Bag’triya, So’G’diyona kabi viloyatlar va ko’chmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalg’lari bosg’inchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko’chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo’shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. SHuningdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Bu davrda qadimgi Bag’triya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Ј alaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy suG’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashg’ari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi. Mil. avv. VI-IV asrlarda So’G’diyonada ko’plab shahar va g’ishlog’lar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta solig’lar to’lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzung’ir, Erg’o’rG’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo’ja Bo’ston, Sangirtepa, CHordara, Ј o’rG’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmalar aholining dehg’onchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shuG’ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo- sotig’ va o’zaro alog’alar ham ancha rivojlanadi. Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Ј ishlog’larda dehg’onchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosg’al’a, Ko’zalig’ir, Tuprog’g’al’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O’zbekistondagi eng g’adimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm hududlaridan (Tuprog’g’al’a, mil. avv.IV asr) topilgan. Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo’shinlari So’G’diyona va Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o’zi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. av.. 329-327 yillar davomida mahalliy so’g’diy aholi Spitaman

boshchiligida yunon-makedon bosg’inchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo’shinlari hech qachon So’G’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi. Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo erlari Salavka hukmronligi ostiga o’tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishlog’ xo’jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy- strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so’g’diylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi. Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi YUnon- Baqtriya podshosi Diodod o’zini hukmdor deb e’lon g’ildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko’ra, mil. avv. III asrning oxirigacha YUnon- Baqtriyada bir necha podsholar o’tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-Bag’triya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’chmanchi g’abilalarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida YUnon-Bag’triya podsholigi g’ulatiladi. Antik davr davlatlari va madaniyati Mil. avv. III asrning o’rtalarida mustag’il davlat sifatida tashkil topgan Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir g’ismini o’z ichiga olgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo’lib, u mil. avv. 247 yili taxtga o’tiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari o’z erlari hududlarini kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni g’o’lga oldilar. Antik davr Parfiyaning g’ishlog’ xo’jaligida g’ullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv.

III asr ´rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O’zbekiston hududlarida joylashgan g’adimgi viloyatlar – Xorazm, Bag’triya, S´²diyona bilan siyosiy, madaniy va ig’tisodiy munosabatlarni aynig’sa rivojlantirdi. Undan tashg’ari, parfiyaliklar besh asr davomida O’indiston, O’rta Osiyo va Xitoyning G’arb mamlakatlari bilan g’ilgan savdo alog’alarida vositachilik g’ildilar. Parfiyaliklarning yozuvi oromiy (Niso hujjatlari) yozuvi bo’lib, zardo’shtiylik diniga e’tig’od g’ilishgan. Ј adimgi FarG’ona turli davr manbalarida Dovon, Boxan, Polona, Parkana kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi. Ma’lumotlarga g’araganda Ershi (Marhamat) shahri Dovonning poytaxti edi. Antik davr Dovon aholisi dehg’onchilik, uzumchilik, yilg’ichilik bilan shuG’ullanishgan. Dovonning «samoviy otlari» o’lkadan tashg’arida ham ma’lum va mashhur bo’lgan. Mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy hukmdorlari Dovon erlarini bosib olishga harakat g’ildilar. Ammo g’o’shni davlatlar tomonidan g’o’llab-g’uvvatlangan dovonliklar o’z mustag’illigini sag’lab g’olishga muvaffag’ bo’ldilar. Mil. avv. III asrlar boshlarida paydo bo’lgan Ј anG’ davlatining hududlari Sirdaryoning o’rta og’imidagi erlar edi. Mil. avv. II-I asrlarda Ј anG’ davlati erlari kengayib, Amudaryo va Sirdaryo oraliG’idagi erlar va Xorazmni o’z ichiga oladi. Antik davrida Ј anG’ davlati ancha rivojlangan davlat edi. O’trog’ aholi asosan vodiylarda yashab, dehg’onchilik, boG’dorchilik va hunarmandchilik bilan shuG’ullanib kelishgan. Ј anG’ hukmdorlarining markaziy shaharlari ikkita edi. Ular yozni O’trorda (hoz. Aris va Turkiston oraliG’ida), g’ishlovni esa Ј anG’a (hoz. Toshkent viloyati Og’g’o’rG’on tumanida) shaharlarida o’tkazar edilar. Mil. avv. I asrga kelib, O’rta Osiyo hududlarida antik davrning eng g’udratli davlatlaridan biri bo’lgan Kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat erlarini kengaytirib, pul islohoti o’tkazadilar. Milodiy II asrga kelib Kushon davlati erlari SHimoliy O’indiston, AfG’oniston, O’rta Osiyo, SHarg’iy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davrida savdo-sotig’, ichki va tashg’i savdo aynig’sa rivojlanadi. Dehg’onchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha tarag’g’iy etadi. Bu

jarayonda Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati nihoyatda katta bo’ldi. Kushon davlatida asosiy din buddaviylik bo’lib, yunon, zardo’shtiylik ag’idalariga ham e’tig’od g’ilinar edi. Antik davr O’rta Osiyo xalg’lari moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mil. avv. IV-II asrlar oromiy yozuvi asosida Xorazm, Parfiya va So’G’d yozuvlari paydo bo’ldi. Kushon davriga kelib yana bir yozuv- Kushon (Bag’triya) yozuvi shakllanadi. O’rta Osiyo va AfG’oniston hududidagi arxeologik tadg’ig’iotlar antik davr madaniyatining gullab yashnaganidan dalolat beradi. Ayritom va Ko’hna Termizda Budda ibodatxonalari ochilgan. Fayoztepa, Ј uva, Xolchayon, Dalvarzin kabi ko’hna shaharlarda ham saroylar, ibodatxonalar ochilib, ular yuksak madaniyatga ega ekanligi kuzatilgan. 1972 yilda Dalvarzintepadan (Surxondaryo) tilla buyumlar xazinasi (32 kg) topilgan. Bu xazina orasida antik davrga oid bilaguzuk, halg’alar, to’G’alar, bo’yin tag’inchog’lari kabi san’at buyumlari ham bor. Umuman, antik davr Ј anG’, So’G’d, FarG’ona erlarida mavjud bo’lgan madaniyat o’z tarag’g’iyotining yangi bosg’ichiga ko’tariladi.

Adabiyotlar: 1. G’ulomov YA.g’. Xorazmning sug’orilish tarixi. Toshkent, 1959. 2. Dandamaev M.A. Politicheskaya istoriya Axemenidskoy derjav ы . Moskva, 1985. 3. Isomiddinov M.I. Sopolga bitilgan tarix. Toshkent, 1993. 4. Zeymal E.V. Amudarinskiy klad. Leningrad, 1979. 5. Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margian ы . MIA, 1959, № 73. 6. Masson V.M. Strana t ы syachi gorodov. Moskva, 1966.

O'xshashlar

O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Tarixiy o’lkashunoslikning turlari va rivojlanish bosqichlari

Ilk davlatchilikka asos solinishi va o’zbek davlatchiligining miloddan avvalgi tarixi

Qozoq xalqi etnologiyasi

Tojik xalqi etnologiyasi