O’rta Osiyoning etnik madaniy jarayonlarida arablar - Tarix - Referatlar

O’rta Osiyoning etnik madaniy jarayonlarida arablar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

862 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyoning etnik madaniy jarayonlarida arablar 11 1

K irish .......................................................................................................... .....3 I bob . O‘ rta O siyoning A rab xalifaligi tomonidan istilo qilinishi I. 1. Arablar i s tilosi arafasida mintaqadag i siyosiy vaziyat va a rablarning Movarounnahrga yurishlari ................................................................................. 7 I.2. Movaroun a hrda arab qavmlarining joylashuvi . I slom dinining qaror topishi .................................................................................................................... 20 II bob . ... M intaqadagi o’rta asr etnomadaniy jarayonlarida arablarning ishtiroki. II .1 . Etnomadaniy jarayonlar. ................................................................... 3 3 II .2. Arablar va mintaqadagi ijtimoiy guruhlar................................. ........45 X ulosa ......................................................................................................... ... 5 3 Tavsiyalar.......................................................................................................55 F oydalanilgan manba va adabiyotlar.......................................................56 Ilovalar ..........................................................................................................58 KIRISH 21 1

Mavzuning dolzarbligi. О‘zbekiston mustaqillikka erishgan vaqtdan beri о‘tgan yillar davomida ijtimoiy – gumanitar fanlar sohasida bir qator о‘zgarishlar bо‘ldiki. Vatan tarixini xolis о‘rganish va undan olingan saboqlari mustaqil tafakkurga ega bо‘lgan, milliy g’ oya asoslari atrofida jipslasha oladigan yosh avlodga yetkazish, ularda vatanparvarlik ruhini tarbiyalash masalasi davlat siyosati darajasiga kо‘tarildi. Bu borada tarixiy haqiqat, milliy о‘zlikni anglashni kuchaytirish va mustahkamlash vazifalari katta ahamiyat kasb etmoqda. О‘zbekistonda demokratik islohotlarni amalga oshirish jarayonida yosh avlodni mustaqillikka ishonch va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda tarix fanining о‘rni hamda ahamiyati beqiyosdir. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 1998 - yil 28 - iyunda respublikaning bir guruh tarixchi olimlari bilan uchrashuvidan sо‘ng tarixiy haqiqatni tiklash harakatining keng dasturi ham jamiyatning ma’naviy – ahloqiy takomilga erishuvida о‘ziga xos katta ahamiyat kasb etadi 1 . O’ zbekiston tarixidagi muhim masalalardan biri podsho Rossiyaning Turkistonni bosib olishi, о‘lkadagi ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy jarayonlar va uning aholi ijtimoiy turmush tarziga о‘tkazgan kо‘p taraflama ta’siri masalasini tо‘ g’ ri va asosli ta’riflashdan iborat. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek, “xaqqoniy tarixni bilmasdan turib о‘zlikni anglash mumkin emas” 2 , shuningdek “о‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yо‘q” 3 ekan, О‘zbekiston tarixining Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri bilan bo g’ liq sahifalariga, mustaqillik uchun kurash tarixiga bugungi kun nuqtai nazaridan, milliy istiqlol mafkurasi asosida baho berish dolzarb ahamiyat kasb etadi. “О‘zbek olimlarining kuch- g’ ayratlari bilan tariximizning kо‘pdan kо‘p, g’ oyat muhim sahifalari XIX asr oxiri – XX asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi. Shuni esda tutish muhimki, о‘tmishimizni “oqlash” vazifalari, umuman olganda bajarib bо‘lindi, hozirgi eng asosiy vazifa tarixiy taxlilni ilmiy jihatdan 1 Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q/ Biz kelajagimizni о‘z qо‘limiz bilan quramiz.- Toshkent:О‘zbekiston, 1999. T. 7.- B.132-154. 2 О‘sha joyda. 3 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent. Ma’naviyat. 2008. –B . 4. 31 1

xolisona va halol amalga oshirishdan iboratdir” 4 , - deya ta’kidlagan edi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov. Mavzuning dolzarbligini ta’kidlovchi omillardan, biri ko‘p millatli O‘zbekiston xalqi etnik tarkibida bir necha asrlardan buyon yashab kelayotgan arablarning o‘tmishi Vatanimiz tarixining ajralmas tarkibiy qismi ekanligidir. Ma’lumki, arab xalifaligining O‘rta Osiyoga yurishi bilan bog‘li q istilo (V-VIII asrlar) natijasida ko‘plab arab qabilalari Movarounnahr zaminida joylashib, o‘troqlashib qolganlar. Keyingi asrlarda yuz bergan siyosiy va etnomadaniy jarayonlar ham arab elati vakillarining mamlakatimizga kelib yashab qolishlariga zamin yaratgan. Istilo qilingan yurtlarni o‘zlariga yangi makon t u tib asta-sekin mahalliy xalqlar bilan aralashib borgan arablar taqdiri mintaqa xalqlari qatorida o‘zbeklar taqdiri bilan ham uyg‘unlashib o‘zaro madaniyatlar rivojiga hissa qo‘shgan. Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, "Tariximiz kabi qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulushini qo’ shgan. Bu tabiiy xol. Chunki, xech qachon, xech q ayerda faqat bit t a millatga mansub madaniyat bo’lmaydi. Har qanday sivilizatsiya ko’pdan-ko’p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining ma h sulidir". O‘rta Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston aholisi bir qismining "arab" deb a t alishi ularning ongida o’ zlarini "arab" deb e’ t irof etishlari, boshqa qo’shni mahalliy xalqlar ularni shu nom bilan atashlari, ayrim joylarda esa tili va urf- odatlarini sa q lagan guru hl arning mavjudliga asosnda o’ z tasdig ’ ini topadi. Shuningdek, mintaqa arablarining etnik tarkibida qad imgi O ld O siyolik somiy xalqlarga xos etnonimlar uchrab, ular isti q oma t qiladigan qishloq va ma h allalar nomlarida "arab" s o’ zi etnotoponim sifatida sa ql angan. Bu esa ularga mintaqa aholisining bir qismini tashkil etuvchi elat sifatida qarash imkonini beradi. Bugungi kunda O‘rta Osiyoning mahalliy elatlaridan birini tashkil etgan arablar O‘zbekistonda, asosan, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Xorazm va Farg’ona viloyatlarida xamda Q ora q a lpog’i ston Respublikasi, 4 Karimov I. A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent: О‘zbekiston. 1997. –B . 141. 41 1

shuningdek, qisman, qo’shni respublikalarda, jumladan, Janubiy Qo zog ’ iston (Chim kent), Q i rg ’ iziston nin g O‘sh va Jalolobod, Tojikistonning S o’ g‘d (Xo’jand) va Xatlon ( K o’lob, Qo’ rgo ’ ntepa), Turkmanistonning Dasho ’ g ’ uz (Toshhovuz) va Lebai (Chorjuy) viloyatlarida hamda Shimoliy Afg ’ oniston (Bal x Andxuy, Axcha)da isti q omat qiladilar. Ul arning aksariyati arab etnosiga mansub ekanliklarini e’tirof etish bilan birga o’ zlarini mahalliy xalq l arga, xususan, birinchi navbatda o’zbeklarga mansub deb biladilar. Keyingi asrlarda arablarning mahalliy aholi bilan assimilyatsiyaga kirishuvi kuchayib, ularning turmush tarzini qabul qi lish jarayoni yuz berdi. Biro q , shunga q aramasdan, ularning o’ ziga xosligi, ba’zi xududlarda esa o’ z tili va urf-odatlarini sa ql ab q olayotganliklari diqqatga sazovor. Yuqorida ta’riflangan omillarni xisobga olgan holda ushbu muammo mazkur BMIning mavzusi sifatida tanlandi. BMIning davriy chegarasi VII asrning ikkinchi yarmi – XXI asrning boshlarini qamrab olgan. Bu davrda arab xalifaligi mustamlakachilari Turkistonda mustamlakachilik siyosatini olib bordi, о‘lka boyliklarini taladi, oqibatda о‘lka aholisining moddiy ahvoli o g’ irlashdi, mustamlakachilik zulmiga qarshi g’ alayonlar, qо‘z g’ olonlar kuchaydi. Keyingi asrlarda yuz bergan siyosiy va etnomadaniy jarayonlar natijasida arab elati vakillari mamlakatimizga kelib yashab qolishlariga zamin yaratgan Muammoning о‘rganilganlik darajasi. Mazkur muammoning ba’zi jihatlari Respublika tarixchilari tomonidan tadqiq etilgan bо‘lsada, yaxlit tarzda о‘rganilmagan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: BMI ning maqsadi O’rta Osiyoning etnik jarayonlarida arablarning tutgan o’rni tarixini ilmiy jihatdan yoritish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagilarni vazifalar qilib oldik: Arablar itilosi arafasida mintaqadagi siyosiy vaziyat va arablarning Movarounnahrga yurishlari tarixini manbalar asosida o’rganish; 51 1

Mintaqadagi o’rta asr etnomadaniy jarayonlarida arablarning ishtirokini yoritib berish; Arablar va ular bilan bog’liq mintaqadagi ijtimoiy guruhlarni ilmiy nuqtai nazardan o’rganish. Shuningdek, ushbu mavzu yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. BMI natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur malakaviy ishda keltirilgan ma’lumotlar, fikr-mulohazalar va takliflarning ilmiy iste’molga kiritilishi О‘zbekiston davlatchiligi tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlarini yanada teran, ilmiy jihatdan chuqurroq anglab yetishda qator yangi dalillar vazifasini о‘taydi. BMIdan kelgusida talabalar mavzu bo’yicha mustaqil ishi, kurs ishlarida foydalanishlari mumkin. Ishning aprabatsiyasi: bitiruv malakaviy ishning asosiy mazmuni va xulosalari QDU tarix fakulteti O ` zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi ‘ Yosh o ` lkashunoslar to ` garagi yig ` ilishlarida muhokama etilib , himoyaga tavsiya etildi . M alakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘y x ati hamda ilovalar dan iborat. 61 1

I bob . O‘ rta O siyoning A rab xalifaligi tomonidan istilo qilinishi I .1. Arablar istilosi arafas i da minta q adagi siyosiy vaziyat va Arablarning Movarounnahrga ilk yurishlari Osiyo qit’asining bir-biridan ancha uzo q masofada joylashgan Yaqin Sharq va O‘rta Osiyo xalqlari orasidagi siyosiy va etnik munosabatlarning tarixi qadim zamonlarga borib ta q alsa-da, mazkur mintaqalar xalqlari hayotida katta iz qoldirgan, h am ijtimoiy-siyosiy, h am etnomadaniy jarayonlar ilk o ‘rta asrlarda yuz bergan. Ilk o‘rta asrlarning boshlaridayo q butun Arabiston yarim oroli, Shimoliy Afrika, O‘rta yer dengizining sharqiy va janubi-sharqiy qismlari, Eron kabi o’ z davrining o’ nlab yirik da vl atlarini qo’ lga kiritgan Arab xalifaligi navbatdagi istilochilik hara k atlarini VII asrning o ‘rtalariga kelib, O‘rta Osiyoga q aratadi. Bu davrda minta q a chegarasi janubi-g‘arbda Xuroson, Shi moliy Afg ’ oniston, Amudaryo-Sirdaryo orali g’i dagi o’ nlab vo h a xukmdorliklari va shimoli- sharq da Yettisuv kabi tarixiy-geografik o’ lkalarni o’ z ichiga olib, ularning aksariyati G ' arbiy Turk xoqonligi (568-740) qo’l ostidagi yarim mustaqil boshqaruvlariga ega edilar. Jumladan, Xurosonda , De h iston, Jurjon (Gurgon) , Marv , Shimoliy Afg ’ onistonda: Q obuliston ( Q obul), Zobuliston (G ’ azn a ), Toxariston (Chag ’ oniyon, Termiz, Kubodiyon, Voxon, Xuttal ( Balh, G‘archiston, Guzg ’ on, Qunduz, Talikon), Sug‘d (Samarqand, Panch, Kesh, Naxshab), Buxoro, Xorazm, Ustrushona, Choch, Farg’ona singari unlab alohida-alohida xukmdorliklar mavjud b o’ lib, ularning xar birining tepasida bir-biridan mustaqil sulolalar xukm surar va xoqonlikka o’ lpon to’lab turardi. 5 O‘z navbatida G’arbiy Turk xoqonligi mazkur 5 Ziyo A. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Shar q , 2001 . 71 1

xukmdorliklarni yirik qo’shni saltanatlar Xitoy va Sosoniylar Eroni xujumidan ximoya qilar edi. Lekin arab xalifaligi O‘rta Osiyoga yurish boshlagan davrda (VII asrning o ‘rtalari) Xitoyning Tan imperiyasi xujumiga uchragan. G‘arbiy Turk xoqonligi harbiy jihatdan zaiflashib qolganligi sababli, o’ zining janubi-g‘arbiy chegaralarida boshlangan xalifalik xujumlariga qarshi jid d iy e’tibor qarata olmagan. Shuningdek, O‘rta Osiyoga o’ zining shimoli-sharqiy xududlari orqali ya qi n qo’shni bo’lgan Sosoniylar saltanatining so’nggi sh axanshoxi Yazdigird IV (632-651) Arab xalifaligi istilosidan o’ z davlatini saqlab qolishga u ringan bo’lsada, muvaffa q iyatsizlikka uchrab, ushbu qadimiy saltanat q u lagan va butun Eron xududi arablar istilosi ostida qolgan edi. H am Sosoniylar saltanatining tor-mor etilishi, h am xoqonlikning Xitoy asoratiga tushishi tufayli harbiy va siyosiy jihatdan madadsiz qolgan O‘rta Osiyoning mahalliy xukmdorlari Arab xalifaligi istilosiga yuzma-yuz kelgan bir sharoitda siyosiy birlikning yo’qligi tufayli xam arab is t ilochilariga qarshi yetarli kuch t o’ play olmaganlar. Shunga q aramay, VII asrning oxirgi choragidan VIII asr ikkinchi chora gi gacha bo‘lgan davr mobaynida G’arbiy Turk xoqonligi ximoyasi o stida S o’ g ’ d (Samarqand) - Choch - Farg’ona ittifo q i arablarga q arshilik k o’ rsatib, yurtni h imoya qilganlar. 6 Ammo, O‘rta Osiyoga Arab xalifaligi qo’shinlari kirib kela boshlagan davrda (VII asr o ‘rtalari) mintaqadagi siyosiy vaziyat yaxshi emas edi. Ayniqsa, ma h alliy sulolalar o’ r t asidag i siyosiy parokandalik, o’ zaro kurash O‘rta Osiyoni, jumladan, Movarounnahrni arablar tomonidan istilo q ilinishi nin g asosiy sabablaridan biri bo’lgan. Ma’lumki, tarixiy adabiyotlarda h ozirga qadar arablarning Movarounnahrga qilgan ilk yurishi Ubaydullox ibn Ziyod nomi bilan bog ’ lanadi Buni ba’zi tarixchilar ikkilanish bilan qayd etsalar, ayrim tadqiqotchilar esa bu fikrga qo’shilmaydilar. Chunonchi, arablarning So’g’dga dastlabki yurishi Ubaydullox ibn Ziyod kelishidan yigirma yil mu q a d dam yuz bergan edi, degan fikrlar h am yo’q emas. Ushbu fikr tarafdorlari arablar 651 - yilda Marvda musta h kamlanib 6 Boboyorov G. Choch tarixidan lavhalar (Ilk o‘rta asrlar). - T., 2010. 81 1

olgach, oradan ko’p o’ tmay Omul yonidan Amudaryoni kechib, Poykand va Buxoro sari ichkarilab borishgan, deb hi soblaydilar. Eng mu h imi, Movarounnahrga ikkinchi y o’ nalish-ja n ubiy sarxaddan o’ tuvchi Kesh y o’ li h am b o’ lganki, arablar xuddi shu y o’ l orqali Movarounnahrga ilk marotaba yur i sh qilganlar. Bu safarda arablar Maymurg ’ ga qadar borishgan. Darvoqe, Maymurg ’ ning geografik o’rni xaligacha aniqlangan emas. Bir manbada Maymurg ’ Buxoro va Nasaf yo’lida deyilsa, bosh qa bir manbada esa arab geografi Ibn X a v q al ma’lumotiga asoslanib, Maymurg ’ Keshning 16 rustok(tuman)idan biridir, deyiladi. Fikrimizcha, Maymurg ’ Qashqadaryo vohasi bilan Samarqand oralig ’ idagi xududda, aniqrog ’ i, Darg ’ om arig ’ ining cha p xavzasida joylashgan b o’ lishi e h timoli y u qori. Aleksandr Makedonskiy istilosidan keyin, milodning V asriga qadar Samarqand So’g’dning asosiy sha h ri ma q omiga k o’ tarila olmagan. Bu davrda Maymurg va Rivdod xududlari So’g’d ixshidining q arorgoxi xisoblangan. Mimoxe (Maymurg ’ )dan 541 yilda Xitoyga iqtisodiy-siyosiy aloqalar o’rnatish maqsadida elchilar h am jo’natilgan bo’lib, VII asr boshlarigacha Kesh ix sh idligiga tobe bo’lgan mazkur hokimlik Shu asrning ikkinni choragidan e’tiboran Samarqand ixshidigiga b o’ ysunadi. Demak, arablarning birinchi yurishi Kesh yo’li orqali bo’lib Maymurg ’ da yakun topgani ushbu xududning So’g’d xukmdorligida tutgan ma q omini h am ko’rsatadi. Arab istilochilari Movarounnahrga qadam bosishdan avval mahalliy xalqlarni tobelikda tutishda ma’lum darajada malaka xosil qilgan edilar. Chunki, Muhammad pay g’ ambar vafotidan ko’p o’tmay, uning o’rniga kelgan xalifalar o’ zlariga qo’shni bo’lgan viloyatlar va mamla k atlarga harbiy yurishlar uyu shtr ib ishg ’ ol qilingan o’ lkalar salo h iyatidan h am unumli foydalanganlar. Bu davrda Madina sha h ri barcha arab qabilalarining siyosiy i tt ifo q i markaziga, islom d i ni esa ularning asosiy g ’ oyaviy maslagiga aylangan bo’lib, Abu Bakr (632-634) xalifalik qilgan davrda arab qabilalari o ‘rtasidagi o’zaro nizo va to’qnashuvlarga bar h am berilgan va xalifalikka - markazlashgan davlatga asos solingan edi. Xalifa Umarning deyarli o’ n yilga yaqin (634-644) davom etgan 91 1

saltanati davrida esa Vizantiya imperiyasi va Sosoniylar Eroniga tobe k o’p lab o’lkalar xalifalik t arkibiga qo’shib olingan, h ar ikkala imperiyaga qarshi deyarli bir va qt da xujum boshlagan arablar Erondek u lkan, kuchli davlatni o’ n besh yilga yetar-yetmas o’ zlariga itoat et ti rgan edilar. X o’ sh, arab istilochilarinish bu kabi muvaffaqiyatlari zamirida qanday omillar yotgan? Bu masalada, avvalo, t urli-tuman arab qabilalar ining xaya jonga solib, ularniga birlashuvini t a’minlagan yangicha g ’ oyalar o ‘rtaga chiqqan b o’ lsa, ikkinchi tomondan arab qo’ sh i n l ar ining harbiy ji h atdan nisba t an y u qori tayyorgarlikka eg ali gi yangi-yangi istilolar uchu n zamin yara t ar edi. Arab qo’shinlari yengil va og ’ ir qurollangan otli ql ar h amda p iyodalardan iborat bo’lib, og ’ ir qurollangan otli q lashkar kam sonli va o’ n nafarlik gurux lar dan tashkil topgan. Suvoriylarning otlari xam zirx l i ximoya vositalari bilan ji h ozlantirilgan. Og’ir qurolli otliqlar safini odatda ko’chmanchi arab aslzodalarining l ash k ari t o’ ldirgan. Arab qo’shinlarida piyoda va otliqlar nisbati deyarli bir xilda, ya’ni teng tarkib topgan. Otliq qo’shinning asosiy qismi arablardan t uzilgan, piyodalar esa "mavoliy" deb ataluvchi alo h ida turkum kishilardan ibora t bo’lgan. Ayrim hollarda otliqlar safida "'mavoliy"dan bo’lgan jangchilar uchrab q olgani kabi, piyodalar orasida h am arablarni ko’rish mumkin edi. Shu o’rinda "mavoliy"lar kim? - degan savol tug ’ ilishi tabiiy. Ma’lumki, arablar O‘rta Osiyo xududiga ilk yurish l arini Eron orqali amalga oshirgan bo’lib, bu mamlakatning shimoli-sharqida joylashgan Xuroson o’ lkasidagi islom dinini q abul qilgan ma h alliy a h oli "arablarga tobe b o’ ldi" yoki "arablarga ergashdi" ma’nosida "mavoliy" deb atala boshlagandi. 7 Aslida, ushbu s o’ z tarixiy nuqtai nazardan "bir kishining boshqa bir kishiga yaqin bog ’ l iqli gi"ni bildirgan. Demak, piyoda lashkarlar safiga tobe etilgan va islomni qabul qilgan xalqlar vakil l ari h am jalb etilgan. Odatda islomga kirganlar birorta arab qabilasi ni ng nazorati h omiyligi ostida bo’lgan va aniq bir vazifani, eng avvalo, harbiy xizmatni ado etgan. 7 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 101 1

Eronni bo’ys u ndirgan arablar 651 yili Marvga keladilar. I qt isodiy va madaniy jihatdan rivoj topgan Marv shahri arab larga jangsiz taslim bo’ladi. Xurosonda xalifalik manfaatlarini amalga oshiruvchi noiblik vujudga keltirilgan. Marv esa Xuroson noibligining bosh sha hr iga aylantirilgan. Xurosondan so’ng arablar O‘rta Osiyoga k o’ z tikadilar. Ayniqsa, Xorazm, Chag’oniyon va Toxariston o’lkalarining tarifi ketgan unumdor zamini, boyligi ularning diqqatini tortgan. Arablarning Turon zaminiga ilk yurishi Narshaxiyning "Bu xoro tarix i” da shunday bayon etiladi: “ Ubaydullox ibn Ziyod, Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun daryosidan o’tib. Buxoroga kelgan vaqtda Buxoro podshoxi, o’g’ li Tu t shoda kichik yoshda bo’lgani tufayli, bir xotin (xotun) kishi edi. Ubaydullox ibn Ziyod Boykand va Romitonni olib, ko’p kishilarni asir qildi. T o’ rt ming buxorolik asirni shaxsan o’ ziga oldi. Bu voqea ellik u ch inchi yilning oxiri va ellik t o’ rtinchi yil (673 yil noyabr-dekabr)ning boshida bo’lgan edi ” . 8 Arablar shaharda talon-tarojchilik bilan band bo’ladilar, k o’ zlari tushgan narsalarni tortib oladilar. Bu voqea o’ sha davr muarrixlari tomonida n quyidagicha keltiriladi: “ (arablar) qurol, kiyim-kechak, tilla va kumushdan ishlangan narsalar va asirlardan iborat ko’p o’ljani qo’ lga kiritadilar. Ular xotun (Buxoro malikasi - R. R.)ning bir poy etigini h am topib oldilar. Etik va paypo q tilla (ishlatib ti k ilgan) va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi. Uni ba h olaganlarida ikki yuz ming dirxam turdi ” . Bosqinchilar mol-dunyo to’plash va qo’ lga kiritish uchun xar qanday z o’ ravonlikka tayyor edilar. Ular ko’ngildagiday o’ljani qo’ lga kirita olmaganlarida yon-atrofga, uylarga o’ t qo’ yadilar. Narshaxiyning yozishicha, Ubaydullox ibn Ziyodning farmoni bi lan daraxtlar kesilgan, qishloq l ar vayron qilingan. Xotun odam yuborib omonlik tilagan, keyin bir million dirxam evaziga sulx tuzilgan ” . Shu o’rinda nafaqat arab istilosi, balki undan oldin va keyin mintaqada bo’lib o’ tgan jangu jadallar tarixiga nazar tashlansa, jang oldidan ra q ib tomonlarni n g 8 Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: Kamalak , 19 91 115 bet. 111 1

o’zaro paxlavon jangchilarni kurashtirganliklari, shu asosda jang ta q dirini h al q ilish an’anasi mavjud bo’lganligi oydinlashadi. Bu usul "muborizlik kurashlari" deb atalib, u butun Turonda rasm bo’lgan. Darvoqe, o’zbek xalq dostonlarida yakkama-yakka janglar - baxodirlar kurashi keng talqin etilishining ildizlari xam aslida shunga borib taqaladi. Kuraga yo’li bilan to’qnashuvlar, urushlar xal qilingan. Masalan, Muhallabning o’ gli Xabib Bu xoro podshoxining qo’shiniga duch kelar ekan, ana shunday muborizlardan biri arab pax l avoniga talabgor bo’lib uni maydonga chorlaydi. Xabibning qu li bo’lgan Jabala kurashga chi q adi va Buxoro paxlavonini yengadi, uni va tag ’ in qo’shindan uch kishini o’ ldiradi. Shu bilan ikki la shk ar to’qnashmay, q on t o’k may iziga q aytadi. Turon harbiy san’atida bo’lgan bunday jumardlik arablarni xayratga solgan, albatta. So’g’dliklarning mazkur an’anasi Samarqandda katta tantana sifatida nishonlanib, "So’g’dning bosh pax l avo n i" unvonini egallash yigitlarning eng katta orzusi bo’lgan. An ’ anaga k o’ ra, o ‘rtaga dasturxon yozilib, kim baxodirlikka da’vogar bo’lsa, maydonga chiqib, oldingi yil paxlavo ni tomonidan tuzatilgan ushbu das t urxo ng a qo’ l uzatgan, undagi taomlardan ta t ib, o’zining kurashga shaylishni bildirgan. Ushbu tantana ku n lari odatda xaftalab, o’ n k u nlab, paxlavo n ay lan maguncha davom e t gan. So’g’dliklarning mazkur odagiga do i r bir q ator rivoyat va afsonalar yozma manbalarda saqlanib qolgan. Shu o’rinda arablarning tamim qabilasiga mansub, qaroqchiligi uchun o’ z yurtidan badarg ’ a bo’lib, Movarounna h rga kelib qolgan Muso ibn Abdulloh ismli shax s bilan bog’liq xikoyani keltirish joiz. X i koyaga k o’ ra, qa ro q chi Musoning odamlaridan biri, odat bo’yicha, "baxodirlarni aniqlash uchun" yozilgan dasturxonga betakalluf qo’ l uzatib, namoyishkorona be p isandlik bilan taom yeyishga kirishadi. Odatga muvofiq dasturxonga kurashga talabgorgina yaqinlashishi, shunda h am, kurash natijasiga qarab, qo’ yilgan noz-ne’matlarga va sovrinlarga egalik qilishi mumkin bo’lgan. Musoning sherigi So’g’dliklar odatini bilgan, albatta. U kurashda tartib buzadi va nomardlarcha So’g’d bahodirini o’ ldiradi. Bundan xabar topgan Samarqand podshosi Garxun Musoga deydi: "Men sizlarni panoximga oldim, xurmat ko’rsatdim, sizlar bo’lsa So’g’d paxlavonini o’ ldirib qo’ ydingiz. Agar men 121 1

senga va sening xamrox l aring g a daxl s izlikni va’da q ilmaganimda edi, bar changizni h ozir qilichdan o’tkazar edim. Endi, marxamat qilib, mening yur tim dan j o’n ab q olinglar". Muso va uning sheriklari bilan bog’liq voqealarning keyingi jarayonlari bevosita arablarning mintaqada joylashuviga do i r jonli tasavvur beradigan a h amiyatga egaligi uchun h am xikoyaning davomi bilan bataf s ilro q tanishib chiqsak. Oxir-oqibat Samarqanddan qu vilgan Muso va uning qaroqchilari Keshga keladilar. Kesh xokimi xam yaxshi niyat bilan xududiga qadam qo’ymayotgan qaroqchilarni noxush qarshilaydi. Shahar darvozalari ta q a-ta q yopib qo’yiladi. Bundan dargazab bo’lgan Muso urush haraqatlarini boshlab yuboradi. Kesh qamal qilinadi. Shunda Kesh ix sh idi Samarqand ixshidi Tarxundan yordam suraydi. Keshga taxdid solayotgan Musoga qarshi Tarxun o’zining 700 kishilik lashkari bilan yetib keladi. Ikki o ‘rtada jang q izib, to o qsho mga qadar davom etadi. Musoning janchilari q at t i q yaralanib, jang maydonini tark etadilar. Shunda Muso xiylaga o’ tadi. U o’zining qolgan sheriklarining sochlarini q irdirib, Zur’a ibn Alkdma boshchiligida Tarxun oldiga yuboradi. Tarxunning nega sochlaringni oldirdinglar, degan savoliga Zur’a javob beradi: "Biz yo o’ lamiz, yo o’ ldiramiz. Biz o’zimizni o’ limga ma hk um etdik. Lekin senga Musoni o’ ldirish nega kerak bo’lib qoldi? Uni o’ldirish osonlikcha bo’lmaydi, bizdan h am, sendan h am qancha odam qiriladi. Qo laversa, Musoning orqasida butun boshli arablar turibdi, uning izdoshlari bor, sen agar uning sheriklarini q irib tashlagan taqdiringda h am uni o’ldira olmaysan". Shunda Tarxun: "Keshni uning (Musoning -R. R.) qo’ lida qoldirib bo’lmaydi", deb e’tiroz bildiradi. Zur’a ibn Al qa maga shu gap kerak edi. Uning gapi Tarxunga ta’sir qilib, u "unday bo’lsa, Muso bu yerdan chiqib ketgunga qadar o’zingni urushdan t iyib tur", deydi. Bu taklif Tarxunga ma’qul keladi. Muso h alo k atdan qutulganiga xursa n d h olda Termiz sari y o’ l oladi. Muso sheriklari bilan Termizni bosib oladi, ma hall iy xukmdorni shaharni b o’ sha t ib qo’ yishga majbur etadi . 131 1

Ushbu ma’lumot arablarning o’lkada joylashib olishda rejali ekanligidan darak berishi barobarida, bunga erishuv uchun turli usul va vositalardan foydalanganliklarini ko’rsatadi. Binobarin, Muso va sheriklarining keyingi faoliyati xam bu fikrni tasdiqlaydi. To’g’ri, arablar orasida mahalliy aholi manfaatlarini inobatga olgan, xatto ular tomonida turib janglarda qatnashgan shaxslar h am bo’lgan. Shundaylardan biri Sobit ibn Q utba ismli arab lashkarboshisidir. Jumladan, Musoga qarshi Sobit boshchiligidagi arab va Tarxun boshchiligida movarounna h rliklar birgalikda urush olib borishgan. Manbalarda qayd etilishicha, Movarounnahr qo’shini Muso yashiringan Termiz qal’asini qamal qilgan bir paytda Sobitga nisbatan suiqasd qilinadi. Arablardan bo’lgan Yazid ibn Xuzayl paytini to p ib, uning boshiga qilich soladi. So bit yetti kundan so’ng jon taslim qiladi. Sug‘d ixshidi Tar xun Sobit boshchilik qilgan 80 ming kishilik qo’shinga boshchilik qiladi. U Sobitning qotili Yazidning ikki o‘g‘lini tuttirib o’ldiradi. Muso bilan Tarxun qo’shinlari o ‘rtasida jang bo’ladi. Oxir-oqibatda Muso o’ldiriladi. Shu tariqa, Movarounnahrga panoh istab kelib qaroqchilik yo’liga kirgan, bu yurtning shahar va qishloq l arini talagan, xalifalikka h am katta moliyaviy zarar yetkazgan Muso ibn Abdullo h ning kuni bitadi, h amda uning Movarounnahrdagi 15 yillik talonchilik bilan bog’liq beboshliklariga yakun yasaladi. Ajablantiradigan joyi shundaki, Muso o’zining kam sonli kallakesarlari bilan Buxoro, Qo’qo n, Samarqand, Keshda ochiq z o’ ravonliklar qilib yurishi , bir tomondan, xalifalikning ichki nizolarni bartaraf etishga ojiz bo’lib q olayotganligini, ikkinchi tomondan esa, Movarounnahr xukmdorlarining arablardan yurak oldirib qo’ yganligini, ularning birlashish, q ovushishdan uzoq ekanligini ko’rsatadi. Tarxunday azamat podshox Musodek 400-500 kishilik t o’ daning adabini berib qo’yish, yakson etib tashlash o’rniga u n g a yon bosgan, ko’p hollarda urush qilmay, murosa yo’lini tutgan. Tarxun, bizning nazarimizda, Muso va u nin g jangarilaridan emas, balki ularning orqasida t u rgan arablar ning Muso ba h onasida undan o’ ch olishlaridan xavo t irlangan. 141 1

Ammo biz, So’g’diylar o’ z dushmanlaridan q at t i q qo’rqishgan, shu bois mustaqillik uchun biron bir harakat qilishga o’ zlarida jur’at topishmagan, mazmundagi fikrdan yiroqmiz. Mahalliy xokimlar o ‘rtasida nizolar, kelishmovchiliklar va o’ z manfaatlarini o’ ylash xukm so’rgan bo’lsa-da, sug‘diylar o’ z erki uchun h ar qanday jasoratga tayyor bo’lganliklarini inkor qilib bo’lmaydi. Shu o’rinda Narshaxiy keltirgan Xuroson noibi Sa’id ibn Usmon xalifalikning qoq yuragi Madinada garovdagi So’g’diylar tomonidan o’ldirilganligi haqidagi xikoyani eslash kifoya. 9 Bun dan tashqari, arablar istilosiga qarshi So’g’d va unga qo’shni xududlarda olib borilgan xalq hara k atlarining miqdori h am oz emas. Arablar Amudaryo b o’ yiga yetib, daryo ortiga o’ ta boshlagan VII asr ikkinchi yarmi boshlaridan (654 yil) to Muso ibn Abdullo h o’ zboshimchaligi bartaraf etilganiga qa dar (704 yil) bo’lgan yarim asrlik bosqinlar mo h iyatiga nazar tashlansa, bu bosqinning xar doim xam bitga maqsadda amalga oshirilganiga guvo h b o’ lish mumkin. Xususan, mintaqadagi arab istilosini ilk bor tadqiq qilgan V. V. Bartold tomonidan bildirilgan q uyid agi fikrlar diqqatga sazovordir: "Arab istilochilari fa q atgina o’lja olish, shon-shavkatga intilish kayfiyatida bo’lib, din haqiqatda ular uchun, mamlakat ximoyachilarida bo’lgani kabi, aytarli a h amiya t kasb etmasdi. Ma halli y aholi va arab baxodirlari o ‘rtasida o’zaro do’stlik rishtalari bog’langan hollar xam uchrab turardi. Mardonavorlik g’oyalari istilochilarga ta’sir ko’rsatmay q olmasdi. Muso ibn Abdullohning Termizdagi safdoshlaridan biri muboriz Sobit ibn Q utba ma ha lliy aholi o ‘rtasida shunday h urmatga ega ediki, ular bir-biriga "Sobit umri xa q i" deb q asamyod qilishar, Sobigning o’ zi xam mahalliy xukmdorlar singari, aftidan, mahalliy aholidan bo’lgan chokarlar q urshovida yurar, negaki arablarga chokarlik yotdir". Tadqiqotchining ushbu fikrlariga qo’shilgan xolda, aytish mumki m ki, arablar mintaqaga kirib kelgunlariga qadar Old Osiyo va Eronning bir qator xalq l arini bo’ys u ndirish mobaynida muayyan tajriba ort t irishgan bo’lib, bu ularning Turonzaminni egallashlarida ancha qo’ l kelgan edi. 9 Qarang . Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: Kamalak , 1991. 151 1

Arablar istilochilik yurishlarining birinchi davrida ma’lum bir strategik maqsadning yo’q l igi, qo’shinlarda uyushqoqlik yetishmasligi, askarlarning bosh niyati talash, talon-tarojlik qilish ekanligi k o’ zga yaqqol tashlanadi. "Shu davrgacha ularda etnik, ijtimoiy, madaniy, siyosiy birlik b o’ lmagan". Xuddi mana shu davrda arablarning saxroyilik, badaviylik xislatlari keng namoyon bo’lganligi k o’ zga tashlanadi. Demak, tarixiy manbalarda ta’kidlanganidek, - «Arablar ning Movarounnahr yerlariga ellik yildan orti q davom etgan birinchi yurishlari, barcha talonchilik urushlari kabi bosqinchilikdan, boylik orttirish, o’ zga yerlik xalqlar yaratgan boyliklarni, z o’ rlik bilan tortib olishdan iborat bo’lgan». Arablarning Movarounnahrga yurishlarining ikkinchi bosqichi Qutayba ibn Muslim al-Baxshtiy davriga to’g’ri kelib, bu davrda bosqinchilik uzoq maqsadlarni k o’ zlagan hara k atlarga aylangan. Bu maqsadlar, eng avvalo, mamlakatni egal l ab olib, uni to’la itoat ettirishdi, arablarning o’troqlashuvini uyushtirish va islom dinini yoyishdan iborat edi. Movarounnahrni tobe qilish ch o’ zilib ketganidan norozi bo’lgan arab xalifasi al-Valid 704 yili Qutayba ibn Muslim al-Baxiliyni Xuroson noibi qilib tayinlaydi va unga istiloni ni h oyasiga yetkazishni topshiradi. Qutayba ibn Muslimning uzoqni ko’zlab ish tutganini quyidagi so’zlaridan bilib olish mumkin. U Axarun va Shuman viloyatlarini egallashga otlanayotgan arab qo’shiniga "Ollo h bizni chindan xam bu joyga dinimizni ulug’lamoq , muqaddas bo’lgan narsalarimizni ximoya qilmoq, sizlarning vositalaringizda boyligimizni m o’ l-k o’ l etmo q , dushmanni x o’ rlashni esa yanada kuchaytirmo q uchun yuborgandir" deb murojaat qiladiki, bu uning asl maqsadi qanday bo’lganidan darak beradi. Qutayba ibn Muslim avval Xuroson va unga qo’shni xudud l ardagi Talikon, Chag’oniyon, Bodgis, Axarun, Shuman va Balxni o’ z i ga uzil- kesil bo’yso’ndiradi. Keyin, bir yilcha o’ tgach, Buxoro ustiga qo’shin tortadi. Bu h a q da at-Tabariy quyidagicha yozadi: "Qutayba xijriy 89-yilda Vardanxudotga, Buxoro podshoxiga qarshi yurish qildi. Biroq undan ustun kelolmay, bu mamlakatning biror-bir qis mini h am egallay olmadi. Oxiri, u Marvga qaytdi va bu haqda al- Xajjojga 161 1

yozib yubordi" . Aslida harbiy kuchi yuqori bo’lgan arab qo’shinlarining bu mag ’ lubiyatidan so’ng Qutayba al-Xajjojdan qo’shimcha kuch s o’ ragan. Al-Xajjoj Qutayba maktubiga javob y o’ llab, “ Menga uning (mamlakatning, Buxoroning - R. R.) tasvirini yubor", deydi. Qutayba tasvirini (xaritasini bo’lsa kerak - R. R.) j o’ natadi va al-Xajjoj unga xukmona javob yozadi: " O’ z qo’ toningga qayt va nimaiki q ilgan bo’lsang, Ollox oldida tavba qilib, u joyga f a qat yer orqali yurish qilishing lozim". 10 Al-Xajjoj va Qutayba navba t daga yur i shni qa nchalik sir tutishmasin, undan Vardanxudo t ogoh bo’ladi. U sug‘dliklar va Turkistondan k o’ mak suraydi. Vardanxudogning mudofaa q uvvati kuchaygach, arablar ochiq jang q ilshga majbur bo’ladilar. Azdiylar qabilasidan bo’lgan sipoxiylar Movarounnahr qo’shini ustiga tashlanadi. Jangda arablarning ot l i q lashkari bardosh berolmay, q ochishga to’shadi. At-Tabariyning yozishicha. mahalliy jangchilar arablarning orqasidan q uvib, Qutaybaning qa rorgoxigacha kirib boradilar. Ushbu ta’qibdan juda alamzada bo’lgan Qutayba jiddiy tayyorgarlik bilan Buxoroga qayta xujum qilib, o’ ch olishga tirshigan. Natijada Buxoroni egallab, arablarga qarshi kurashga yaroqli kishilarni birma-bir q irib tashlagan. Buxoroda Qutayba tomonidan amalga oshirilgan ommaviy q irg ’ indan keyin h am Movarounnahr xukmdorlari to’g’ri saboq chiqarmaganlar. Arablar istilosi kuchaygan bir paytda mahalliy xukmdorlar birlashib kurashish o’ rniga murosa y o’ lini tanlab, dush man foydasiga sul h tuzish bilan ovora bo’lganlar. Bunday sharmandali h o l at ba’zi iymonli as ilzodala rning izzat-nafsiga tegib, mahalliy xukmdorlarning beburdligidan norozi bo’lganlar, ayrimlarini, xatto taxtdan voz kechishga majbur qilganlar. Masalan, Samarqand p odshoxi Tarxunning Qutaybaning ukasi Abduraxmon ibn Muslimga itoat etib, soliq to’lashga rozi b o’ lishi uning atrofidagi fidoyi, oriyatli kishilarga yo q magan bo’lib, manbalarda mahalliy amaldorlarning bu kayfiyati shu tarzda aks etgan: "Sen kamsitishlarga rozi b o’ lding, - deydi ular Tarxunga, - jon boshiga solinadigan soliqlarni to’lasa bo’ladi, deb xisoblad in g. Sen q arib-chirigan chol, bizga sening keraging y o’q ". 10 Ziyo A. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Sharq, 2001 171 1

Shundan so’ng, Tarxun "kimni xukmdor qilishni xoxlasalaring, mayli", deydi-da, taxtdan voz kechadi. Samarqandliklar Gurakni podshox qilib k o’ taradilar va Tarxunni xibsga oladilar. Tarxun, nomusdan o’ zi n i qilich tig ’ iga urib, xalok qiladi. At-Tabariyning xabar qilishicha Qutayba 710 yilgi bos q inidan keyin bir yarim yil Movarounnahrga kelmagan. 711 - yili u Xorazmga yurish qiladi. Xorazmshox ichki nizolar bilan bandligi tufayli, o’ z lashkari va xalqni dushmanga qarshi kurashga boshlash o’ rniga Qutaybaga yon bosadi. Bu esa Xorazmning arablar tomonidan bo’yso’ndirilishiga olib keladi. Qutaybaning Xorazmda ko‘lga kiritgan boyligi k u tilganidan xam ortiq bo’ladi. Birgina molning o’ zidan 100 ming bosh undirilgan. Shunga yarasha, mablag ’ va ashyolar xam qo’ lga kiritilgan. Xorazmda muvaffaqiyatga erishgan arablarda Samarqandni qayta zabt etish istagi uyg ’ onib, itoatkor Tarxunni podshox l ikdan tushirib, uning o’ limiga sababchi bo’lgan, aniqrog ’ i, itoatdan b o’ yin tovlayotgan Samarqand aholis ini jazolashga axd qiladilar. Arablar boshlab kelgan lashkar son-sano q siz bo’lganidan sarosimaga tushgan samarqandliklar Shosh va Farg’ona xukmdorlariga ogo h dantiruvchi xat yozadilar. Bu xat shunday mazmunda yozi lg an edi: "bordi-yu, arab lar bizni yengudek bo’lsalar, ular sizlarga xam bizning kunimizni ko’rsatadi, o’ z tadoringizni ko’ringlar". Shundan so’ng Shosh va Farg’ona xukmdorlari s o’ g ’ dliklarga yordamga keladilar. 11 Samarqand qamali uzoq davom etadi. Qutaybaning shahar qal’asi devorlarini buzib, ichkariga kirishi muqarrar bo’lib qolgach, yana sulx o ‘rtaga solinadi. Qutayba 30 ming sog ’ lom odam va xar yili 200 ming dirxam to’lashni talab qiladi. Samarqand zabt etilganidan so’ng bu yerda kishni o’ tkazgan Qutayba Marvdan Shosh va Farg’ona ustiga yuradi. U Buxoro, Kesh, Nasaf va Xorazmning q aram xukmdorlariga Shosh va Farg’ona istilosi uchun 20 ming lashkar yig ’ ib berishni buyuradi. 11 Boboyorov G. Choch tarixidan lavhalar (Ilk o‘rta asrlar). - T., 2010. 181 1

Bu davrda xalifalik va Xuroson taxti uchun kurashlar ochiq tu s oladi. Xalifalikni Al-Voliddan keyin Qutaybani yo qt irmaydigan Sulaymon egallaydi. Ular o ‘rtasidagi nifoq Xuroson va Movarounnahrga deyarli o’ n yil harbiy yurishlar uyushtirgan Qutayba ibn Muslimning xijriy 96 (715) yilda o’ldirilishi bilan o’ z yakuniga yetadi. Qutaybaning o’limi, u tobe qilgan Movarounnahr mulklarida xam aks-sado bermay qolmagan. Farg’ona vohasida arablarning ahvoli tang bo’lib qoladi va ko’p o’tmay ular bu yurtdan xaydab chiqariladi. Biroq Buxoro, Samarqand, Xorazm, Nasaf va Kesh kabi viloyatlarda xali arablarning ta’siri kat t a edi. Qutayba o’rniga Xuroson noibi qilib Yazid ibn al-Muhallab tayinlanadi. Yazid ibn al-Muhallab Xurosonni, ayniqsa, Movarounnahrni yaxshi bilardi. U Nasaf dashtida turkiylar qo’ lidan yalinib-yolvorib qutulgan arab lashkarboshilaridan biri, Keshni ikki yil qamalda tutgan al-Muhallabning o’g’ li edi. Uning yuragidan gina va adovat, o’ ch olish niyati ketmagan edi. Shu sababli u Qutaybaning o’limidan so’ng Xuroson noibligini olish payiga to’shadi. Buning uchun u Xalifa Sulaymon Abdulloh ibn al-A h tamni vosita qiladi. Abdulloh ibn al- A h tam bir vaqtlar, ya’ni 87-91 xijriy sanalarda (705-710) Qutaybaning xiroj - oli q - soliq ishlari bo’yicha o’rinbosari bo’lgan, keyinchalik u bilan chi q ishmay, Xurosonni tark e t gan edi. Qutaybaga yoqmagan kishilar xalifa g a manzur b o’ la bo shla ydi. Haqiqatda xam, Abdulloh ibn al-Ahtam xalifa Sulaymonning Xuroson noibligiga nomzodlar bobidagi fikrini o’zgartir i shiga muvaffaq bo’ladi. 12 Qutaybaning o’limidan keyin arablarga tobe ko’p joylar yana mustaqillik y o’ liga kirgan edi. Bu xol Xuroson mulklarida xam sodir bo’ladi. Yazid ibn al- Muhallab itoatdan chi qqa n mulklarni qaytadan zabt eti shga a kirishadi. U qo’ l ostidagi ikki u lkan xududni bosh qa rishni ikki o’g’liga topshirib (Xurosonda - Ma q dad ibn Yazid, Movarounnahrda - Muoviya ibn Yazid), o’ zi 120 ming k ishi lik arab qo’shini bilan Xurosondagi shah ar va viloyatlarni qaytadan istilo qilishga kirishadi Yazid qo’l ostida birgina Suriyaning o’zidan 60 mi ng jangovar kishilar bor edi . Yazid ibn al-Mu hallabni ng Jurjon va Tabaristonda qilgan xunrezliklari 12 Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: Kamalak , 19 91. 119 bet. 191 1

Qutayba ni kidan h am oshib t u shadi. Xususan, Jurjonda Abdulloh ibn Muammar qo’shinining xalo k ati, ya’ni 4 ming arab jangchisining o’ldirilishi Yazidni dargazab qiladi. Jurjo nlik 40 mish kishi q irib tashlanadi. Shahar n i vayron etishda qo’lga tushirilgan boy li k miqdori olti m il lion dirxam ga teng bo’lgan. Bir tomondan Xuroson va Movarounnahrda arab istilosi davom etar ekan, boshqa yo q dan xalifa liknin g markaziy bosh qa ruvida notinchlik xukm surardi. Ummaviy xa l ifalar Qutaybaning o’limidan keyin 35 yil xokimiyat tepasida to’rgan qisqa davr ichida sal t a n at g a sakkizta xalifa kelib ke t gan . Taxt t a l ashish avj olib, Yazid ibn al-Mu h a l lab bilan Maslama ibn Abduma l ik o’ r t asi dagi taxt uchun kurash al-Mu h a llabnin g o’ldirilishi bilan yakun to pg an. Xa l ifa 103 xijriyda (721) Xuroson noibi qilib Sa’id ibn Amr al-Xaro sh iyni t ayinlaydi. Sa’id Xurosonga kelganida noiblikda jangovar arablar soni xam, o’troqlashgan arablar miqdori ha m a n cha kamayib q ol g ani ma’lum bo’ladi. Qutaybaning o’limidan keyin yuz bergan kurash l arda ularning bir qismi q iri l gan bo’lsa, qo lganlari Arabistonga ket i sh g la majbur bo’lgan edi. 13 Ammo arablarning mintaqaga bo’lgan intilishi davom etgan. Jumladan, 104 (722) xijriy yilda Sa’id al-Xaroshiyning S o’ g ’ d aholisi bilan to’qnashuvi va ko’pgina de hq onlar (aslzodalar, xokim taba q a vakillari)ning o’ldirilishi buning yaqqol ifodasi edi. Samarqand va uning atrofidan kelgan aholi arablarga qarshi tayo ql ar bilan kurashadilar. At-Tabariy arab lashkarboshisi Sa’id al-Xaroshiyga qarshilik ko’rsatgan s o’ g ’ dliklarda qurol b o’ lmaganligini, ular qo’llaridagi tayo q bilan jon berib-jon olganliklarini yozadi. Arablar ularni bitta qo’ymay q irib tashlaydi. Ularning soni 7 mingga yaqin bo’lgan. Shu yurishda mashxur S o’ g‘d xukmdori Divashtich h am qatl etiladi. Sa’id al-Xaroshiy Movarounnahrda b o’ shashib qolgan arablar xukmronli gi ni mustaxkamlashga, itoatdan chiqqan aholini jazolashga kirishgan. 722 yilgi yurish chog ’ ida u beshaf q at q irg ’ in o’ tkazgan. "Al-Xaroshiy Keshga yurdi, - deb yozadi at-Tabariy, - keshliklar u bilan 10 ming bosh (q u l) evaziga sulx tuzdilar. Qachonki, 13 Shamsuddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Andijon. 1995.138 bet. 201 1

u Keshdagi ishlarini saranjomlagach, Robinjon sari yurdi. Robinjonliklarga u borgunicha kimki joyidan jilsa, yuzlab k i shilar qatl etilishini yozib yubordi. U Sulaymon ibn Abus Sariyga Kesh va Nasafga qarshi urush qilishni, x i roj yig ’ ib olishni to psh irdi". Mintaqada o’rnashib olgan arablar faqat bu yerlarni boshqarish bilan cheklanib qolmasdan bir qator imtiyozlarni xam qo’lga kiritganlar. Xususan, Buxoroga tutash serxosil yerlar arab lashkarboshilariga va amaldorlariga qarashli bo’lgan. Masalan, Narshaxiyning ko’rsati sh icha, "J o’ yi m o’ liyon yerlari q adim vaqtlarda Tugshodaning mulki bo’lib, u o’ z farzandi va kuyovlarining h ar biriga taqsimlab bergan edi. Marxum amir Ismoil Somoniy bu yerlarni Xalifa al-Musta’in ibn ach-Mu’tasimning lashkarboshisi bo’lgan Xasan ibn Muhammad ibn Tolutdan sotib oldi... Buxoro xisoriga bir tekis yer tutashgan bo’lib, uni "Dashtak" deydilar. Bu yerlarning xammasi q amishzor edi. Marxum amir Ismoil bu joyni xam Xasan ibn Muhammad ibn Tolutdan o’ n ming dirxamga sotib oldi va birinchi yildayo q q amishning pulida n o’ n ming dirxam xosil o’ ndi". 14 Arablar mintaqaning iqtisodiy hayotiga xam ara l ashib, bu sohada manfaatlarini yuqori qo’ yi sh ga intilishgan. Movarounnahrning tobe qilingan viloyatlarida sifa t i past tangalarni muomalaga kiritganlar. Masalan, Shosh, Ilo q va X o’ jandda-musayyabiy, Ustrush o n o da-qisman musayyabiy, ko’pro q Muhammadiy, Farg’ona So’g’d, Kesh va Nasafda - Muhammadiy, Buxoroda - g‘itrifiy tangalar oldi-sotdida amal qilgan. Bu tangalarning kelib chiqishi haqida Mu q addasiy bir rivoyat keltirgan, ya’ni uch aka-uka - Muhammad, Musayyab va Gitriflar Movarounnahrga qo’lga kiritadilar va o’ z nomlaridan tangalar zarb qildiradilar. Bu na ql ni S o moniy xam aytib o’t a di . Ammo ularning ismi bitilgan tangalar topilgan emas. 15 Keyingi asrlarda xam arablarning bu yurtga kelib joylashuvi davom etgan. Arablarning O‘rta Osiyoda mustaxkam o’rnashuvi harbiy-siyosiy maqsadlarda bosh l angan bo’lsa-da, ushbu mintaqa ularni ma hl iyo qilganligi arab manbalarida xam qayd etiladi. Chunonchi, Abu Mansur as-Saolibiy (XI asr) na q l q ilish i cha, 14 Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: 19 91. 122 bet. 15 Shamsuddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Andijon. 1995. 140 bet 211 1

Qutayba ibn Muslim Samarqandga yaqinlashib qolganida "K o’ zlarni kamashtirib yuboradigan ni h oyatda g o’ zal bir manzarani k o’ rib, yonidagilarga shunday degan ekan: uni biror narsaga o’ xshatinglar?! U l ar xech narsani xayolga keltirisha olmap d i. Shunda u aytgan ekan: "U go‘yo, moviy osmon, uning q asrlari g o’ yo porlab to’rgan yulduzlar va anxorlari xud d i Somon y o’ lining o’ zidir". Bu tashbexni juda yaxshi xisoblab, uning x aqq oniyligiga ajablandilar". Sa’id ibn Abdulaziz ibn al-Xoris Xuzayna 102 (720) xijriyda Xuroson noibi bo’lganida ikki bor Samarqandga yurish qilgan edi. U birinchi bor Samarqand aholisi bilan to’qnash kelganida, uru shg a botinolmay, lol bo’lib qolgan. Shunda shaybon qabilasining mavlasi, Xurosondagi mavlalar lashkarboshisi Xayyan an- Nabotiy, "Ey, amir! So’g’diylar bilan jang q il!" deganida Sa’id Xuzayna "Y o’q , bu yurt Amir al-m o ’minin mamlakatidir", deb inkor qilgan ekan. U baribir, so’g’diylar bilan jang qilishga jur’at etadi, arablar ning qo’li baland kelib, so’g’diylar qochishga tushganida yana Sa’id Xuzaynaning jarchisi shunday e’lon qiladi: "Ularni quvman l ar, axir, S o’g’d amir-al-m o ’mininning bog ’ idir". IX asrning birinchi choragida, Ma’mun xalifalik qilgan davr da (198-218/813- 833) saltana t uchun kurashlar kuchayadi. Unga xa lifalik taxtini ximoya qilish uchun tobe qilingan mulklarning y o’ lboshchilari xam aralashadilar. Jumladan, Ma’mun o’ z ukasi Aminni Xuroson va Movarounnahrlik zodagonlar yordamida yengishga muvaffaq bo’ladi va buning evaziga eroniylarga shimoliy va sharqiy viloyatlarni idora qilish i xt yorini beradi. Mazkur mahalliy xukmdorlar keyincha l ik Toxiriylar va Somoniylar sulolalariga asos soladilar. Somoniylar, Movarounnahr boshqaruvini qo’lga oladilar. Abu Ibroxim Ismoil ibn Axmad Somoniyning aj d odlari xalifalik bilan yaxshi munosaba t da bo’lganlar va xa lifa g a, Xuroson amiriga tegishli t o’ lovlarni bekamu kust yuborib to’rganlar. Ismoil Somoniy xam, "xamisha xalifalarga itoa t izxor q ilar va ularga tobe b o’ lishni zarur va lozim deb bilardi". U keyinchalik mus t a q il, nisb a t an markazlashgan davlatni vujudga kel tir gan va t o’ lovlarni t o’ xta ti b qo’ ygan. Alba tt a, xokimiyatning Somoniylar qo’liga o’ tishi silli q kechmagan. Ikki asrdan ziyod va qt davomida ka tt a imtiyozga ega bo’lgan arab xukmdorlarining 221 1

davla t boshqaruvini, serxosil yaylovlar va yerlarni mahalliy xukmdorlarga topshirishi oson b o’ lmagan. Kelib chiqishi mahalliy xalqdardan b o’ lmish Somoniylar sulolasining siyosiy maydonga chiqishi ijtimoiy-siyosiy hayotda bo’lgani kabi madaniy hayotda xam sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. Q ariyb uch asr davomida davla t ishlarini yuritish, nim, diniy soha va badiiy adabiyotda xukmron mav q eni egallab kel gan arab tili IX asr oxirlaridan e’tiboran o’ z o’rnini forsiy va turkiy t illarga b o’ sha t ib bera boshlaydi, u, ya’ni arab tili ko’proq diniy sohada ishlatiladigan bo’ladi. Mahalliy tillarning o’ z makomlarini tiklashi arab tilidagi diniy asarlarni forsiy va turkiy tillarga tarjima qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Jumladan, " q oraxoniy" etnos inin g birinchi kiy i mi q adimgi turkchada qara qora " q ora (tu s )" bildirishi bilan birgalikda, "kat t a, ulug‘", "shimol" ma’n ol arini bildirib, unvonlarni darajalovchi epitet (sifat) bo’lgan . 16 Ushbu etnonimning ikkinchi qismi xan/xon s o’ zi esa qadimdan yirik turkiy da vl a t uyushmalarida eng oliy unvon sifa t ida ishla t ilgan. Mamlakatimizning bir qancha viloyat l arida etnotoponim shaklida saqlanib qo lgan Q oraxoni a t amasining X - X II a s rlarda O’ r t a Osiyoda eng yirik siyosiy kuch sifa ti da bilingan Qo raxoniylar davridagi jarayonlar bilan qa nchalik aloqadorl i gi xaligacha aniqlanmagan bo’lsa-da, bir va qt lar turkiy etnonim bo’lgan ushbu atamaning mintaqa arablari orasida urug ’ nomlaridan biri sifagida saqlanib qolgani d iqq atga sazovordir. Shunga o’ xshash q orabek etnonimi q irg ’ izlarda sharabek, turkmanlarda garabag shak li da uchrab, kichik uru g’ larning nomi sifagida bilinadi. Shuni n gdek, o’zbek uru g’ larining kichik tarmoqlari orasida gala, galatentak, gapabotir kabi etnonimlari ma v jud Demak, mintaqa arablari orasida ko’plab turkiy etnonimlarning uchrashi ularning turkiy xalq l ar bilan yaqin aloqada bo’lganliklarini yana bir karra isbot l aydi. O’zbekist o n arablarining etnomadaniy jarayonlardagi ishtiroki bilan bog’liq yana bir masala shuki, qadimdan aholi yashab kelgan va o‘rta asr yozma manbalarida qayd etilgan aholi maskanlarining bir q i s m aholisi o’ zlarini "arab" deb e’tirof etishidir. Masalan, arab-fors manbalarida Farxardiza shak lida uchrab, 16 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 231 1

mahalliy aholisi zich yashaydigan mavze sifatida qayd etilgan, xozirda esa Parg ’o’ za shaklida saqlanib qolgan Qarshi shahri yaqinidagi qishloq aholisi o’ zlarini arab deb bilishadi. Islomdan avvalgi davrlarda so’g’diylar maskani sifagida bilingan ushbu qishloq aholisining a s rlar davomida arablashib ketganligi e h timoli yuqori. Ma’lumki, ilk o ‘rta a s rlarda Amudaryo-Sirdaryo oralig ’ i va unga tutash xududlar aholisining sezilarli bir qismini tashkil et g an so’g’diy tilli aholi mintaqada dastlab Turk xo q onligi (552-744), keyinchalik Arab xalifaligi xokimiyati o’ rnatilgach, o’ z mustaqil siyosiy o’ ziga xos etnografik xususiyatlar Q ar sh i shahrining yaqin atrofida joylashgan qishloqlar – K o’ chkak va Shayxali arablarida xam k o’ zga tashlanadi. Atrofdagi, xususan, Koson tumanining P o’ lati va unga qo’shni qishloqdarning arab aholisi K o’ chkak qi shlog ’ ida yashovchi arablarga nisbatan " qo’ zi qo’ ch q or arablar" atamasini ishlatadi. Aslida bu la q ab mo h iyatida bo’lgan ushbu a t ama "duragay, aralash" 17 degan ma’nosida qo’llanilib, rivoyatga k o’ ra, " qo’ zi qo’c h q or arablar" sof bo’lmay, balki eroniylar bilan aralashgan, ular bilan qu da-andachilik rishtalarini bog ’ lagan arablardir. Ularning yuz q iyofasi Q ashqadaryo vohasining boshqa arablaridan far q qilib, nisbatan o q tusli b o’ lishlari shu bilan izo hl anadi. Aholi orasida shunga aloqador afsonalar sa q langan bo’lib, unga k o’ ra "bir vaqtlar bir eshon o’ ziga nazr qilingan "eroni" q izni olib, arab qishloqlarining birida n o’ tayotganda bir gurux yoshlar eshonni xa q oratlashgan va nazr qilingan q izni undan tortib olganlar. Eshon ranjib ularni duoyi bad qilgan. Qo’ zi qo’ ch q or arablari ana shu q izdan tar q agan arablardir", deyiladi. Aslida, ushbu afsonaning haqiqatlilik darajasi oz b o’ lishi mumkin, biroq xar qanday afsona va rivoyatning tagida muayyan vo q eliklar yotishi nazarda to’tilsa, "nazr qilingan q izga uylanish" voqeasi ostida arablarning mahalliy so’g’diylar bi lan q iz olib, q iz bergani va natijada muayyan q orishuv vujudga kelib, xaqqiy arablardan farq q iluvchi aholi paydo bo’lgani omili yotsa kerak. E h timol, K o’ chkak aholisi xam Naxshab va uning atrofidagi qishloqlar aholisining asosiy qismini tash kil qilgan so’g’diylarga ta q alib, asrlar mobaynida ular o’ z nom larini bir va qt lar ijtimoiy jihatdan imtiyozli toifa bo’lgan "arab" nomi bilan atay 17 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 241 1

boshlagan b o’ lishi mumkin. K o’ chkak arablariga xos q iyofa farqliligi, u bilan bog’liq o‘rtaga chiqqan rivoyatlar ana shu vo q elikka ishorat q ilsa kerak. Balki, qadimgi mahalliy diniy urf-odatlarni anchagina sa ql ab qolgan mazkur etnografik gurux qadimgi so’g’diylarga borib ta q alsa ajabmas. I.2 A rab qavmlarining mintaqada joylashuvi va islom dining qaror topishi 251 1

Movarounnahrga arablarning keng k o’lamdagi oxirgi yurishi 823 yilda Jizzaxdan to Xo’jandga q adar bo’lgan xududda joylashgan Ustrushonaga nisbagan amalga oshirilgan. Keyinchalik esa arablar Talas va Isfijob (Chimkent va uning yon-atrofi)ni o’ z tasarrufiga olishdan voz kechadilar. Buning uchun ular Talas dashtida Isfijob viloyatini Shosh (Toshkent)dan ajratib turuvchi devor tiklaydilar. 18 Turonning janubi-garbiy qismi Movarounnahrni zabt etish ni h oyasiga yetib, bu yerda arablarning mav q ei musta h damlangach, mahalliy xokimlar boshqaruviga deyarli o’rin qolmagan bo’lsa-da, ba’zi bir joylarni qadimiy sulolalar vositasida idora qilish davom etdi. Boisi, arablar uchun ma h a l liy sharoitlarni yaxsh i biladigan va itoatkor boshqaruvchilar vositasida aholini nazorat qilishning afzal tomonlari bor edi. Shu tari qa Shosh, So’g’d, Ustrushona va Buxoroda mahalliy sulolalarning arablarga vassal boshqaruvi uzoq va qt gacha saqlanib qoldi. Arablar mintaqada mustaxkam o’rnashib olgach, bu yerda o’ z mafkurasini yoyishga jiddiy kirishadilar. Sababi, arablar O‘rta Osiyoga kelguniga qadar bu yerda turli e’tiqodlar - zardushtiylik, buddaviylik, moniylik kabi farqli dinlar xukm surib, ularning xar biri o’zining kuchli g’oyaviy asoslariga ega edi. Shuning uchun Movarounnahrda islomni qabul qilish oson kechmagan. Bu xolat o’sha davr manbalarida o’ z aksini topgan. Jumladan, Abu Bakr Mu h ammad ibn Ja’far Narsha h iyning qayd etishicha, "Qutayba ibn Muslim ularni (Buxoro aholisini - R.R.) uch marta musulmon qilgan. To’ rtinchi marta kelganida Qutayba jang qilib Buxoro shahrini oldi, ko’p q iyinchiliklardan keyin bu yerda islom dinini yuzaga chiqardi va xar turli yullar bilan ularga qiyinchiliklar tug ’ dirib, dillariga musulmonchilikni o’rnashtirdi. Q utayba, arablar buxoroliklar bilan birga turib, ularning xatti-hara k atlaridan xabardor bo’lib tursalar, ular zaruratdan musulmon bo’ladilar, degan maqsadda Buxoro aholisiga o’ z uylarining yarmini arablarga berishga undab farmon chiqardi va shu y o’ l bilan u musulmonchilikni o’ rnatdi". XII asrning birinchi yarmida yashagan nasaflik alloma Najmiddin Abu Xafs an-Nasafiyning " Q andiyai xurd" - "Kichik Q andiya" asarida qayd etilishicha, arab fotixi Sa’id Xuzayna 720 – yilda Samarqandni istilo etganida Umayr va Qutayba 18 Boboyorov G. Choch tarixidan lavhalar (Ilk o‘rta asrlar). - T., 2010. 261 1

y o’ lidan borib, Samarqand shahri aholisining uy-joylaridan bir qismini Makka va Madinadan kelgan arablarga bo’shattirib bergan. K o’ chib kelgan arablarning soni besh ming kishi bo’lgan. 19 VIII asr oxirlariga kelib arablarning Xuroson noibligida (uning tarkibiga Movarounnahr xam kirardi) bir necha yuz ming kishilik qo’shin jamlamasi mavjud edi. Arablarning mazkur xududlarda mu q im o’rnashib qolishlari viloyatlarni idora qilish, xullas, siyosiy, harbiy va ijtimoiy manfaatlar bilan bog’liq edi. Narshaxiy arablarning Movarounnahrga k o’ chib kelib o’rnashishini shunday ta’riflaydi: 20 "Qutayba Buxoroni olganida u quyidagi shartlarga binoan sulx tuzdi: buxoroliklar char yili ikki yuz ming dirxam xalifaga, un ming dirxam Xuroson amiriga, uylar va ekin yerlarining yarmini arablarga beradigan bo’ldilar. Yana shahardan ta sh qarida turuvchi buxoroliklar arablarning otlari uchun beda, o’ zlari uchun o’ tin va boshqa zarur narsalarni berib turadigan bo’ldilar... Qutayba shahristonni taqsim q il i b, uning Darvozaga attorondan kirib kelaverishingizdagi joyidan Xisor darvozasigacha va undan to Darvozayi Nungacha bo’lgan joylarni arablarning robi’a va muzar qabilalariga, qolganini yamanliklarga bo’lib berdi. Shaharga kiraverishingizdagi cha p qo’l tomondagi birinchi k o’ chani "K o’ yi rindon" - "Bebo q lar k o’ chasi" deb ataydilar; uning orqasida otashparastlar q alisiyosi (ibodatxonasi) bo’lgan. Xozir u yerda bir masjid bor, uni "Masjidi bani Xanzalai" - "Xanzala avlodining masjid i ", deydilar. Shahar darvozasidan kirganingizda o’ ng qo’lda bir k o’ cha bor, uni Vazir ibn Ayyub ibn Xasson k o’ chasi deb ataydilar. Bu Vazir ularning xatti-haraqatlaridan xabardor bo’lib tursalar. ular zaruratdan musulmon bo’ladilar, degan maqsadda Buxoro aholisiga o’z uylarining yarmini arablarga berishga undab farmon chiqardi va shu y o’ l bilan u musulmonchilikni o’ rnatdi". Movarounnahrning shimoliy viloyatlariga arablar deyarli kirib bormagan. Bunday viloyatlar qatoriga Ustrushona xam kirar edi. Xullas, IX asrga kelib, Xuroson (Movarounnahrni qo’ shgan hol da)ning Ustrushonadan tashqari, barcha 19 Shamsuddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Andijon. 1995.1 144 bet. 20 Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: 19 91. 123 bet. 271 1

shaharlarida arab ko’chib keluvchilari bo’lgan. 21 Bu viloyatlar aholisi arablarning o’rnashuvlariga monelik qilganlar. Ammo xalifalik O‘rta Osiyo ning markazi b o’ lmish Turkistonda nisbatan mustaxkam xokimiyat o’rnatgan edi. Arablarning minta qa ga kirib kelishi natijasi faqatgina yangi ta’limotning q aror topishi bilan cheklanmadi, balki ular vositasida mahalliy aholi O ld O siyoliklarga xos bir qator an’analar bilan tanishdi. Jumladan, arablar Eron va Tur k istonda shahar h ay oti taraqqiyotiga, shaharlar shamoyilining o’zgarishiga xam ma’lum ta’sir o’ tkazdilar. Mintaqada arablarga q adar shaharlar qal’a (diz) va shaharning o’zidan - shahristondan iborat bo’lgan. Savdo-soti q ishlari shahar devoridan tash qa rida, darvoza y o nida olib borilgan. Arablar zamonida hayot asta- sekin shahristondan savdogarlar va xunarmandlar yashaydigan shahar atrofiga siljiydi. Bu joylarda xam o’ ziga xos shaharlar paydo bo’ladi. Yangidan vujudga kelayotgan shaharlarda sharqdan g ’ arbga, shimo ld an janubga ch o’ zilgan bosh k o’ chalar, ular kesishgan joyda esa bozor va masjidlar barpo etiladi. Asosiy shaharlarda viloyat amirlari (noiblari) va davlat muassasalari joylashgan. Mintaqa shaharlari ki yo fasida bu kabi o’zgarishlar Buxoro shahri misolida yaqqol uz ifodasini topgan edi. Shahar arab lar xukmronligi va Somoniylar davriga kelib shahar-qal’a, shahriston va rabotga b o’ lingan. Shahriston qal’aning yonida bo’lib, suv chi q maydigan balandlikda joylashgan edi. Narshaxiy Abu Bakr , Qutayba 94 (713) yilda Buxoro qal’asida, ilgari buddaviylar ibodatxonasi bo’lgan joyda birinchi masjidi jomeni q urdiradi. Buxoro shahrining k o’ chalari boshqa joylarga nisbatan bir oz k e n g ligi bilan ajralib to’rgan. Biroq, aholining ko’payishi bilan k o’ chalarning tor bo’lib q olayotganligi I X-X asrlardayo q sezila boshlagan. Shu sababli shaharda yong ’ inlar chiqib t u rgan. Arablar shaharlarda yashashga o’tg a nl aridan so’ng xam uzoq vaqtlargacha urug ’ -qabila ch ilik b o’ linishni sa q lab qolganlar. Bitta qabilaga mansub odamlarning o’zaro aloqasi juda mustaxkam bo’lganligi uchun yangi shaharlar bunyod etishda yoki o’ zgalarnikini bosib olishda xar bir arab qabilasiga alo h ida maxsus maxalla ajratilishi k o’ zda to’tilgan. Arablarning istilo yoyil gan o’lka va viloyatlarga 21 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 281 1

ko’chmanchi-muxojir sifa t ida kelishi, birinchidan, xalifa noibi yashaydigan harbiy qo’ nalg ’ alar (lagerlar) barpo etishpiida ikkinchidan esa, badaviy qabilalarning aniq bir yerlarni epshlab olishida uz ifodasini toptan. Arablar joylashgan kunalgalar tez orada shaharlarga aylanib ulgurar va umummusulmon malaniyati tarkib topadigan yangi joy tusini olar edi. Bunday joylarda arab tilining saqlanib koliish boshqa aholiga nisbatan arab nufusining ko’p yoki kamligiga botik bo’lgan. Badaviylar q at’iyat bilan o’ z milliyligi va qa bilaviy nomlarini sa q lab qolishga intilganlar. Masalan, mintaqamizda bada viy arablarning avlodlari xozirga qadar, garchand tilini unutgan bo’lsa-da uzlari mansub bo’lgan urug nomlarini va m ill iy o’ zligini sa q lashga muvaffaq bo’lganlar. Movarounnahrga arab sipoxiylaridan keyin arab xunarmandlari, kasbu kor soxibi bo’lgan fukarolari xam izma-iz kelgan. Samarqand. Buxoro, Xorazmda Misr va Eronning Fors viloyati shaharlari nomini olgan matolar tuqilgan. Arab ko’chmanchilari yashaydigan, Samarqandning shimoli-sharqida joylashgan uncha katta bu]gmagan Vidar gaaxarchasida tuqilgan paxta gazlamalari juda mashxur bo’lgan. Buxoroda xam arab qavmiga qarashli bo’lgan gilam tukuvchilar dukoni bo’lgan. Bu dukonxona qal’aning sharqiy darvozasi yaqinida, "arablar uyi"ga tutash edi. Aytish joizki, istilo davomida arablar faqat katta shaharlarda joylashib qolmasdan, ularga yaqin bo’lgan qishloqlarga xam o’rnashganlar. Buni Samarqand va unga yendosh bo’lgan mavzelar misolida ko’rish mumkin. X asr geograflari Samarqand qishloqdarida arablar xam yashaganini qayd etganlar. Al-Istaxriy va Ibn X a v q al Vidar kasabasi (kasta Qishloq)da arablarning bakr ibn-voil qabilasidan bo’lgan arablar yashaganligini yozib qoldirgan. Ushbu arablar xunarmandchilikda moxir kishilar bo’lib, o’ zlarini "suba’iylar" deb yuritganlar. Bunday nom olish shu yerda masjidi jome q urdirgan va 269 (882) xijriyda vafot etgan Abu Muzaxim Suba ibn an-Nadr as-Su qqa riy ismi sharifi bilan bog’liq bo’lsa ajab emas. Va qt ida u shu urug ’ ning yetakchisi bo’lganligi extimoli katta Ibn Xav q al Vidar kasabasi h a qid a ma’lumot bergan va qt da bu joy tanazzulga yuz tutgan bo’lib, uning avvalgi dovrugi ancha so’ngan edi. Arablar qayta istilo qilingan o’lkalarni q atti q jazolaganlar. Qutayba Samarqandni zabt etganidan so’ng bu yurt ixshidi 291 1

Gurakning iltimosini rad etib, uni va butun shahar ax l ini chiqib ketishga majbur qilgan. Samarqandning mahalliy xukmdori va uning yaqinlari Ishtixonga borib joylashgan edilar. X asrga kelib ancha yirik shaharga aylangan Ishtixon shahriston qal’a va rabotga ega bo’lgan. Samarqandda esa arab lashkarlari va ularning oilalari o’rnashgan bo’lsa-da, arablar shahar aholisining mutla q ko’pchiligini tashkil etmagan. Faqat shaharning yonidagi yolg ’ iz bir maxalla - Afrosiyob atrofida, ya’ni Payg’ambarning amakivachchasi Q usam ibn Abbos q abri tevaragidagi joy q urayshiy qabilasining nomi bilan atala boshlagan, xolos. Qashqadaryo vohasida xam IX asr oxirlariga kelib arablar alo h ida yashaydigan qishloqlar vujudga kelgan. 22 Masalan, X-XII asrlarda Nasaf shahri yon-atrofidan yetishib chiqqan olimlarning tug ’ ilgan joylariga nisbatan olgan taxalluslari bunga dalil b o’ la oladi. Jumladan, XI asrda yashagan, Nasaf shahriga yaqin joydan chiqqan Muhammad ibn Axmad al-Baladiy taxallusini taxlil etib k o’ raylik. Nasaf tegrasida Balad degan joy y o’q . Lekin unga oxangdosh bo’lgan P o’ lati kasabasi bor va u yerda xozir xam kelib chiqishi arab bo’lgan aholi yashab keladi. Ma’lumki, "balad" arabchada "yurt, makon, shahar" deganidir. Sulaymon al- Q urayshiy shu yerda bo’lgan". Shahristonning sharqiy tarafidagi ma ha llada, af t idan, xunarmand va kosib arablar yashaganlar. Chunki bir vaqtlar bu ma h a l lada yashovchi arablar gi l am va gazlama t o’q ishda shuxrat topganlar. Arablar mintaqamizda shaharlarning kengayishi va yiriklashuviga sezilarli xissa qo’ shgan bo’lsalar-da, ammo "Eron, (SHeroz, Kum) va Kafkazdagi (Ganja va Yelisavegopol) singari yangi kat t a shaharlar k o’ rmadilar. Biroq ular davrida mavjud sha ha rlar ancha kengayib, tara qq iy qildi. Yozma ma’lumotlarni o’ tmish obidalar qoldiqlari bilan (Marv, Samarqand, Buxoro) solishtirib, tax l il etilgudek bo’lsa, shaharlarning asta-sekin kengaya borish manzarasi ya qq ol namoyon bo’ladi". 23 Movarounnahrda arablar xokimiyati zaiflashgach, ayniqsa somoniy amirlar Nux ibn Asad va Axmad ibn Asadlar davrida ayrim arablar uz yurtiga qaytib keta boshlaganlar. Ketish va qt ida ular o’ zlariga qarashli b o’ shan yer va mul k larni 22 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1 tom T., 2000 23 www.ziyo.uz 301 1

mahalliy aslzodalarga, xatto podshox xonadoniga xam sotganlar. Masalan, Ismoil Somoniy arab lashkarboshisi X a san ibn Muhammad ibn Tolutdan Buxoro atrofidagi J o’ yi muliyon va Dashtak deb atalgan yerlarni xarid qilgan. Narshaxiyning yozishicha, Xasan ibn Muhammad ibn Tolut xalifa al-Musta’in ibn at-Mu’tasimning xizmatida bo’lgan. Vaxola nk i, xaoifa al-Musta’in x i jriy 248-251 (862- 866) yillarda saltanat boshida t u rgan bo’lib, Ismoil Somoniy 234 (849) xijriyda tug ’ ilgan va 295 (892) yilda taxtni egalla di . 24 Demak, Narshaxiy aytgan davrda u arab lashkarboshisining yerini sotib olgan bo’lishi mumkin emas edi. Chunki yoshi xam (17), imkoniyati xam bun g a y o’ l qo’ ymasdi . Xar h olda u Xasan ibn Muhammad yerlarini al-Musta’in vafotidan 26 yil keyin, p odsho h bo’lgan vaqtida sotib olgan bo’lsa kerak. Keksayib qo l g an lashkarboshi o’ z vataniga qaytishni xoxish qilgan bo’lsa ajab emas. Mu h imi shunda k i, ushbu misol asosida t aniqdi arab arboblarining IX asr oxirlariga qadar Buxoro, Samarqand kabi asosiy shaharlarda isti q omat qi lib t u rganligini kuzatish mumk in . Turkiston diyorida o’rnashib q ol g an arablar, asosan, xunarmand, kosiblar, chorvadorlar bo’lib, ularning ijtimoiy daxlsizligi va jamiyatdagi mav q ei, asosan, islom d i ni nuk t ai nazaridan kafolatlangan edi. Ular nisbatan imtiy o zli fu q arolar bo’lib, xokimiyat ishlariga, harbiy ishlarga aralashmagan, soliqlarga tortilmagan, shu bois ularning erkin yashashlariga xala q it beradigan sabablar b o’ lmagan. Arablarning sayidlar, xojalar kabi ijtimoiy toifaga mansub vakillari xam yangi yurtlarda yashashni ixtiyor qilganlar. Ularning aksariyati taklif va mulozamatlar bilan olib q olingan. Bir jihatni unutmaslik kerakki, ushbu toifaning mintaqamizda o’troq l ashuvi uzluksiz davom etgan. Yana shuni aytib o’ tish lozimki, xalifalikning Movarounnahrga harbiy yurishlarida arablarning bir necha unlab qabilalari qatnashga nl ar. Ular quyidagicha: aban bin darim, abbad, abdal kays, abdiy, (Abdulloh bin Ka’b, al- Abna, Sa’d bin Zayd manat bin tamim), abs, adi. adi ar-ribob, adn bin abu manat (adiy), avf bin ka’b, avf bin sayd, azd, amr bin yarbus, amr bin xanzala, amr bin shaybon, amir, amm, anaza, anbar, asad, al-jayf, al-atik, azrakiy, bajala, bakr bin 24 Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: 19 91. 125 bet. 311 1

voil, bal’am, banu xazim. barza, baxila, banu asad, banu bakr, banu xanifa, burjum, voil, dabba, darim, disar, dubaya, jarub, jaxdar, jundub, jufi, jo’sham, zalim, zaxran, zulx, ijl, yasur, yashkur, al-yaxmad, ka’b, q ays aylan, q ays bin salaba, kab, q alb, q axtan (shimoliy arablarga nisbatan janubiy arablarning umumiy nomi), q ilab, q inda, q inan, q uray, q uraysh, lays, malik bin sa’d, mazun, mazxij, malakan, makra, ma’n, mudar (shimoliy arablar qabila birlashmasi), muka’is, murra, najiya, nasr. nizoriy (shimoliy arablar qabilalari majmuasi), numayr, robi’a, robi’a bin xan zala, sadif, sadus bin shaybon, sa’laba bin yarbus, salaba bin shaybon, sakif, sulaym, suxayb , tay al-lat, taym bin murra, tamim, tog ’ lib, toyy, uvafa, al-ujayr, utarid, fazara, fu q aym, al-xakam, xamdan, xanzala. xanifa, xaram, xarba, al-xorns bin abbad, xilol, ximman, xiffan bin adi bin xanifa, xujr bin adi, xuzayl, xuza’a, shaybon, g ’ olib, g ’ ani, g ’ atofan, t udana kabi. 25 Yuqorida bir oz t o’ xtalganimizdek, ayrim tadqiqotch il ar arab larning nisbatan oz darajada kelib o’rnashuvlari arab tilining keng tarqalishiga imkon bermagan va u faqat ish yuritish mav q eida q olgan, deb xisoblaydilar. Darhaqiqat, arab tili xukmdorlar va noiblar tomonidan xar qancha joriy etilishiga q aramay, devon tili yoki diniy amallarda qo’llaniladigan til sifatida q olib , ommaviylik kasb etmadi. Ammo bu islom dini va sivilizatsiyasining shakllanishi va tarqalishiga xala q it bermadi. Fikrimizning dalili sifatada o ’zbekis t onlik arablarning aksariyati o’ z ona tillarida s o’ zla gan liklarini keltirib o’t ish mumkin. Arablar mahalliy a ho li bilan aralashib isti q oma t qilgan manzillarda qabila nomi, etnik mansublik borasidagi tushuncha l ar asrab q olingan, ammo ona tili unu t bo’lib, istemoldan chi qib borgan. Masalan, Arabovul (Nishon), Arabon (Shahrisabz), Arabt o’ da (Koson shahri, Kamashi tumani), Arabt o’ por (Koson tumani), Arabxona ( Qa rshi, Ko son, Shahrisabz, Kitob tumanlari); Arabxona, Arablar q ishlog ’ i, Ara bon (G ’ ijduvon); Arabon, Arabsho, Arabxona (Vobkent); Arab qishloq, Arabon, Arabxona, Arablar (Romitan); Arabon, Arabxona (Karmana), Arab q ishlogi, Arabxona, Lani arab (Xagarchi), Arabxona, Arab olchin, Aruboy (Narpay); Arab q ishlogi, Chuja arab 25 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 321 1

(Shahrixon); Xalmi arab, Arab q ishlogi (Surxovdaryo) singari a h ali manzillaridagi arablar mahalliy a ho li bilan juda yaqin ha y o t kechirib kelganlar va o’ z ona tillarini asosan o’zbek, qisman tojik tiliga almashtirganlar. 26 Arablar istilo etilgan shaharlarda uz harbiy bulinmalarini joy- lashtirar, bu yerlarga mahalliy axalini idora qilish maqsadida uz qavmdoshlarini va islom dinini qabul qilgan eronliklarni kuchirib kelgirar edi. Buning oqibatida. yangi geografik aggamalar, shu jumladan, arabcha joy nomlari xam paydo bula boshlaydi. Narshaxiy Buxoro va uning shahar-qishloqdarida urfga kirgan arabcha joy nomlarini tilga olib ugadi. Masalan, "Tavois (aslida - Tavovis) Buxoro viloyatlaridan bo’lib, asl nomi Arkuddir. Arablar bu yerga kelishdan ilgari tovusii kurmapsh zkanlar, bu yerda ko’p tovuslarni k o’ rib , u qishloqni "Zot ut-tayuis" - "Tovuslar egasi" deb a t aganlar, uning asl nomi esa un u tilgan". Arabcha nom olgan bu qishloq Buxorodan Samarqandga olib boradigan y o’ l ustida bo’lgan. 27 Buxoroda, xisor bilan shahriston o ‘rtasida, masjidi jomega yaqin bo’lgan joyda "Bayt ut-tiroz" – T o’q imachilik uyi" deb ataladigan yurxona bo’lgan. Bu yerda gilamlar, darnardalar, kiyim-kechaklar, joynamozlar to’ qilgan. X att o bu yurxona xalifa uchun liboslar xam tikib juiashsh. X ar yili Bag ’ doddan maxsus kishilar kelib, shahar xiroji evaziga yurxona maxsulot l arini olib ketishgan. Narshaxiy asari yozilgan 943-944 y ill arda xam ushbu yurxona mavjud bo’lib, faqat muarrix mazkur korxona faoliyatining borgan sari susayayotganiga guvox bo’lgan shekilli, u haqda gaassuf bilan "bir va qt kelib u bekor qoladi va bu xunar bilan shug ’ ullanuvchi kishilar esa, tar qa lib ketadilar" deb yozadi. Somoniylar davrida arablarning Buxoro shahridan kuchirilishi, extimol bunga sabab bo’shandir "Buxoro tarixi"da Poykent shahrining arabcha manbalarda 'Madinat us- sufriya" - "jez shahri", "Madinat ut-tujjor" - "savdogarlar shahri". deb ikki xil nomlangani xam aytib o’tiladi. Afgidan, bu nomlar, chamasi, arablarning uzlari orasida xam e’tiborli bo’lmay, ko’p rok kitobiy nom bo’lgani uchun uno’tilgan. "J o’ yi muliyon" (Moliyon arigi) deb Buxoroda xozirga qadar atalib kelinadigan yerlar bir va qt lar arab lashkarboshisi X a san ibn Muxdmmad ibn Tolutga tegishli 26 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 27 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 331 1

bo’lib, keyinchalik Ismoil Somoniy tomonidan sotib olingan va sinoxiy boshlikdariga - mavoliylardan tashkil topgan harbiy gvardiyaga tortiq, etilgan. Bu yerlar o’sha vaqtda Juyi mavoliyon deb yuritilgan. Forscha va arabcha ikki suzdan iborat "Juyi mavoliyon"ni xalq asta-sekin "Juyi muliyon" deb atay boshlagan. Shuningdek, Buxoroning "Ibroxim" darvozasiga yaqin bo’lgan yerlarni keyinchalik Q oraxoniylar xukmdori Malik Shamsulmulk sotib olgan va bu yerda bog ’ -rog ’ , k o’ rkam binolar q urdirib, unga "Shamsobod" degan arabcha va forscha so’zlardan tarkib toptan nom bergan. Shamsobod o’sha vaqtlarda vayron bo’lib ketgan. "Kuyi rindon" kuchasining orqa tomonidagi otashiarastlar iboda t xonasi o’rnida q urilgan masjidi jome "Bani Xanzala" nomi bilan yuritilgan bo’lib, u arab qa bilasi nomi bilan atalgan. Shaharda arabcha " Q o h " - " Q asr" degan k o’ cha xam paydo bo’ladi. Arablar tomonidan Buxoroning shahar va qishloqdariga, maxalla va guzarlariga qo’ yilgan nomlar, xarxolda, kuy bo’lgan va ular xanuz yetarli ravishda tad qiq e t ilmagan. V. V. Bartold bir o’rinda Karmananing nomini xam arablar kuygan, degan fikrni bildaradi. Uning fikricha, arablar nechundir bu joyni Armanistonga o’ xshatadilar va "Kaarminiyya" - "Armanistonga o’xshash", deb agaydilar. Biroq; bu fikr munozarali bo’lib, Karmana nomi mahalliy so’g’diy s o’ z bo’lishi extimoli yuqoriro q . Joy nomlar ing arabchalan t irilishi, tishiunos olimlar mulox o zasiga k o’ ra ikki y o l bilan vuju d ga keladi: a) mahalliy joy nomlarining arab tilidaga so’zlar bilan alma shti rilishi asosida; b) ma ha lliy jug ’ rofiy nomlarni arabchaga shakliy jixa t dan o’ z g argarish or qa li. Masalan, Sirdar yo shahrining janubidagi ( o’ z ( o’ g ’ uz) turklari xukmdorlarining kishki qarorgoxi bo’lgan Yangikent shahrini arab lar "al-Karyog al-xodisa", Kesh viloyatidagi yokib yuborshnan Faryob q ishlogani "al- Muxgarika", Xorazmdagi Fil shahrini "Mansura", Naxshab shahrini esa "Nasaf", Keshni "Kiss" deb yuritganlar. 28 Buvdan gashkari, ular mahalliy joy nomlarini aynan shu ma’noni beruvchi so’zlar bilan almashtirib xam ataganlar. Naxshab va 28 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 341 1

Kesh viloyaglari xududiga tutashadigan qadimgi turkiy bitiklarda Temurkdaig ("Temir darvoza") va forsiy manbalarla "Dari oxanin" deb zikr eshlsa, arabiy bitiklarda "Bob ul-xadid", deya nomlanadi. Nasaf shahrida IX asrda yashagan. kelib chiqishi Nasaf yaqinidagi Koson mavzeidan bo’lgan Abu Abduraxmon Mu’aziy ibn Yokub (vafoti 219/834) "al- Jome al-agak" masjidini kurdirgan. O’sha vaqtda Nasaf shahrida u yashab to’rgan kucha "Sikkag az-zuxxad" - "Darveshlar kuchasi" deb atalgan. Ishgixon yaqinidagi Xushufagn (Xushu fagai) deb qadimiy so’g’diycha atalgan joyni arablar "Ras al- kantara" - "Ko’prik boshi", deb nomlaganlar. Muarrix Samyoniy (XII asr) Marv, Buxoro, Samarqand, Nasaf va Kesh shaxzrlarida bo’lgan. U xozirgi Kashqadaryo vohasida bo’lgan kezlarida bu yurgaing shahar va qishloqdarini xam mufassal o’rganadi. Samyoniy Nasaf va Keshning 85 ta shahar va qishloq l ari nomi n i o’zining "Kitob al-ansab" asarida tilga olib o’t adi va tariflaydi. 29 Mu h imi, Samyoniy boshqa manbalarda uchramaydigan joy nomlarini zikr etadi. Masalan, u Nasaf shahrining "al-Maksura" darvozasi, "as- Saga" ("Zargarlar kuchasi"), "Burj as-Salomiy" minorasi bo’lganini ta’kidlaydi. Samyoniy vohani kezgan paytlarda bu xududda arablar yashay digan va arabcha nomlangan aholi manzillarini uchratadi. Shulardan biri "Navkad- Q uraysh" 30 deb atalgan joy bo’lib, u Nasaf bilan Kesh oraligida joylashgan, Nasafdan 6 farsax uzoqlikda, deb ta’riflangan. Mukaddasiy esa Navkad- Q urayshni "Keshga qarashli qishloqlardan" ekanligini aytgan. "Xudud ul-olam"da bu manzil ogi "Navkati kuraysh" deb berilgan. Shunisi to’g’rirok bo’lsa kerak: uning ma’nosi "Kuraysh(iy)larning yangi kishlogi" demakdir. Navkad-Kuraysh kishlogining qadimiy urki xozirgi Kamashi tumanidagi Korabog kishlogiga to’g’ri keladi. Bu joyda- gi "Oltintepa" qadimiy Navkad-Kurayshning o’rni xisoblanadi. Arablarning O‘rta Osiyoga kelishi va bu o’lkada uzoq vaqt xukmronlik qilishiga karamay. joy nomlarida deyarli arablashuv kuzatilmaydi. Katta shaharlarning ayrim maxallalari, kuchalari yoki bir-ikki qishloq nomini xisobga olmaganda, joy va geografik nomlarda aytarli o’zgarish bulmagan. Demak, Urta 29 www.wikipediya.uz 30 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 351 1

Osiyoda mukim qolish uchun kelgan arablar unchalik ko’p bulmagan, degan xulosalar asoslidir. Arablarning ushbu mintaqada katta shaharlar (Eron va Kavkazdagi kabi) kurmaganligi xam ushbu fikrni tasdiqdaydi. Arablarning mahalliy xalq bilan qo’shila borish jarayoni uzoqka chuzilgan, albatta. Ular aloxida, guj bo’lib yashaydigan joy nomlari xam arabcha bo’lmay, mahalliy tilda ifoda etilgan hollar ko’plab uchraydi. Masalan, Samarqandga tutash Vidar kishlogi arablar yashashi va xunarmandchiligi bilan VIII-X asrlarda dovruk yoygan. Ammo "Vidar" suzi arabiy emas. Shuningdek, Buxoro shahrining maxalla yoki kuchalarida keyingi asrlarda saqlanib qolgan arablarga xos nomlar2 ko’p uchramaydi. Shunday bo’lsada "arab" suzi bilan u yoki bu tarzda ataladigan shploklar, joy nomlari mamlakatimizda, asosan, Kashqadars, Surxondaryo, Samarqand (Zarafshon vohasi), Buxoro viloyataarida keng tarqalgan. Shuningdek, UII-IX asrlarda arablarning qadami yetgan boshqa viloyatlarda xam kam bo’lsa-da. arablar yashaydigan manzillar mavjud. Movarounnahrda arablar xokimiyati o’rnatilgandan so’ng, shubxasiz, islom dinini qaror toptirish maqsadida targ ’ ibot va tashvi q ot ishlari y o’ lga qo’ yilgan. Islom mafkurasi mo h iyatan Qur’onni o’rganish va toat-ibodatni ado etishga asoslangan eda. Arablarning O‘rta Osiyoda ko’rgan birinchi va asosiy imoratlari masjidlar bo’lganki, ularda juma kunlari arab ruxoniylari Qur’on suralarini fors tili tarjimonlari vositasida sharxlaganlar, arab tshshni o’rganishga da’vat etganlar. Natijada I X-X asrlarda O‘rta Osiyoda arab tilini chuqur egallagan, dinshunoslikda allomalik martabasiga k o’ tarilgan juda ko’plab olimlar yetishib chiqqan. Xususan, Movarounnahr va Xurosondan chiqqan Qur’on tafsirchilari, xadisshunoslar, mutasavvuflar va fiqh ilmi bilimdonlari islom olamida shuxrat q ozonganlar. 31 Ayniqsa, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Kesh va Nasafda is lom arkoni maxkam qo’ yilgan edi. Gurak va Mu q annalarning qo’zg’olonlari xam unga xotima berishga qodir kuch b o’ la olmadi. Ayniqsa, Muqannaning islomga zid ravishda Mazdakchilik ruxi bilan sug ’ orilgan yangi "dini" xam muvaffaqiyat q ozonmadi. 31 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 361 1

Bu davrga kelib mintaqada islom dini ancha keng yoyilgan bo’lib, Muqanna targ ’ ib qilgan e’tiqod tarafdorlarilari aholining ko’pchilik qi smini tashkil etmasdi. Binobarin, bu paytga kelib islom dini faqat istilochilik urushlari natijasida emas, balki turli y o’ llar bilan tarqala boshlagan. Xususan, Movarounnahr va unga shimoli-shar q dan tutash xududlarda musulmonchilikning rivojiga savdo axlining qo’ shgan xissasi ka tta bo’lgan. Xalifalikning boshqa o’lkalaridan O‘rta Osiyoga keladigan tijoratchilar (faqat arablargina emas) Q irgiz yurtlariga, Enasoy (Janubiy Sibir)ga qadar borganlar, bu yerlarda savdo-soti q bilan shug ’ ullanib, islom haqida targ’ibot-tashviqot ishlarini amalga oshirganlar. Shu sababli islom mintaqaning tijoratga q u lay ma n zillarida, ayniqsa shaharlarda tez ommaviylashgan. Muxim tomoni shundaki, xali arablar istilosi davom etayotgan davrlardayo q Qur’oni Karim va Sunnaga og ’ ishmay amal qilish harakati keng q u loch yoygan. Abu-s-Sayda’ Solix ibn Tarif, al-Xoris ibn Surayj Movarounnahr aholisining xa q - huquqlarini q at’iyat bilan ximoya qilganlar. Islom dinining keng tarqalishi va mustaxkamlanishida Abu X a fs kabi allomalarning sa’y- xaraka t lari katta bo’lgan. 32 Shu o’rinda Movarounnahrda islomning yoyilishi bilan bog’liq bir omilni keltirib o’ tish lozim. Jumladan, buxoro liklar dastlab islom dinini qabul etgan paytlarida arabchani o’rgana olmaganliklaridan namozni fors tilida o’qi r edilar. Chunki mahalliy aholi orasida ushbu din tashviqotchilarining katta bir qismini xurosonlik forslar tashkil qi lib, Bu xoro va atroflari yerli aholisining tili o’ z o’rnini forschaga bo’shatib berayotgan bir davr edi. Aynan shu paytga ke lib Amudaryo- Sirdaryo oralig ’ i aholisining asosiy qismini tashkil etuvchi so’g’diylar va turkiylar islom dinini qabul qilish barobarida fors tiliga oshno b o’ la boshlagani va fors tilida s o’ zlashuvchi qatlamning salmogi ortib borgani k o’ zga tashlanadi. Aftidan, arablar Movarounnahrda arab tilining o’rganilishiga katta axamiyat bermagan ko’rinadi. Islomni qabul etgan ushbu mintaqa aholisi Arabiston yarim oroli va Shimoliy Afrikadan farqdi ularo q , arab tilini qabul q ilmadi. Bu xususda rus olimasi O. Bibikova nin g yozishicha: "Sharqda borgan sayin arab tilining ta’siri kamaygan, 32 Shamsuddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Andijon. 1995.135 bet 371 1

ammo bu islomlashtirish jarayoniga ta’sir etmagan. Biroq bu joylarda xam islom o’sha joylarga xos xususiyatlarini o’ zlashtirib olgan... H ar bir xududda o’zining madaniyati asos bo’lgan". Aslida Arab xalifaligi arab tilini z o’ rlab tar q atish maqsadini k o’ zlamagan. Shuning uchun Movarounnahr aholisi xam islom dinini o’zining t ili, madaniyati, urf-odatlari orqali qabul qilgan. Islomning xududlardagi xalq l arning tili, madaniya ti, urf-odatlarini xisobga olishi musulmon bayramlari va urf-odatlarida yanada yaqqol k o’ zga tashlanadi. Aynan shuning uchun xam islom dani bir-bir yarim asr ichida arablar istilo qilgan o’lkalarda keng tarqalad i va ushbu o’lkalar xalqlarining kuchli e’tiqodiga aylanadi. Islom dinining Eron va Turon xalqlari madaniyatiga xos an’analar bilan q orishuvi, mahalliy musulmon alloma l ar i ning ushbu dinni rivojlantirishdagi xizma t lari t ufayli yangi bir tamaddun vujudga keldi. Ayniqsa, mintaqa boshqaruvining mahalliy sulolalar qo’liga o’ tishi va ularning islom dinini qo’llab- q uvvatlashlari natijasida I X-X I asrlarda O‘rta Osiyo dunyoning ilm-fan markazi g a aylandi. 33 Xususan, Somoniylar va Q oraxoniylar xukmronligi davrida Buxoro. Samarqand kabi shaharlar islom tamaddunining uchog ’ i bo’lib qoldi. Jumladan, Ismoil Somoniy hukmronligi davri buning yaqqol misolidir Ushbu xukmdor ruxoniylar, olimlar va fiqhshunoslarga xurmat bilan q aragan. Masalan, u olimlarning podshox, oldida yer o’ pib t a’zim qilish odatini man etgan. Olimlarning eng bilimdoni va obrulisiga ustodlik rutbasi ber g an. Ustod (keyin g i asrlarda - shayx ul-islom) davlat ishlariga ara l ashmog ’ i, mush ku l, davlat a h amiyatiga molik ishlarda y o’ l-y o’ ri q maslahati bilan qatnashmog ’ i mumkin edi. Shuning uchun Movarounnahrda islom olimlarini "donishmand" deb atashgan. 33 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 381 1

II bob. Mintaqadagi o’rta asr etnomadaniy jarayonlarida arablarning ishtiroki. II .1. Et n omadaniy jarayonlar Arab qavmlarining O‘rta Osiyoga kirib kela boshlagan ilk davridan to bugungacha ming yildan ortiq vaqt o’ tdi. Bu davr mobaynida arablar ham O‘rta Osiyolik boshqa etnoslar qatori minta qada mahalliy aholisining bir parchasiga aylana borib, yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va etnomadaniy jarayonlarda faol ishtirok etdilar. Garchi arablarning mazkur minta qasi ga ilk bor kelib joylashuvi VII asrning oxiri - VIII asrning birinchi yarmiga bo rib ta q alsa-da, bu jarayon keyingi asrlarda xam davom etgani ma’lum. Xususan, Amir Temur davrida arab mamla k atlaridan mintaqaga k o’ chirib keltirilgan arablar haqidagi rivoyatlarning keng tarqalgani va aholi orasida xaligacha bu haqda turli-tuman xikoyalarning saqlanib qolganligi buning yaqqol misolidir. Bundan tashqari, so’nggi o‘rta asrlarda mintaqaning muayyan bir qismida xukm surib, markazi Buxoro shahri bo’lgan Mang‘itlar sulolasi (1751-1920) davrida xam Balx atrofida isti q omat qil uvchi arablarning bir qismi xonlikning markaziy va janubiy xududlari: Samarqand, Buxoro, Q ashqadaryo va Surxon vohasiga k o’ chirilganligi haqida qo’lyozma asarlarda 391 1

tarixiy ma’lumotlar nin g uchrashi mazkur jarayonning to so’ng g i asrlargacha davom etganligidan darak beradi. Bundan ko’rinadiki, arablarning O’ r t a Osiyo xududida tarqalishi q ariyb ming yillik bir davrni o’ z ichiga olgan ja rayon bo’lib, mintaqadagi siyosiy o’zgarishlar bilan chambarchas bog‘lik kechgan. Harchand, dastlabki bosqich, ya’ni arablarning ilk kirib kelishi bilan bog’liq tafsilotlar o’ z davri manbalarida xaminqadar aks etgan bo’lsa-da, oradan o’ nlab asrlar o’ tishi natijasida arablarning mahalliy xalqlarga ularning aynan qanday iz qoldirganliklarini izchil ravishda kuzatish yoki aniq tasavvurlar xosil qilish ancha mush ku l. Faqat Jugari, Arabxona kabi Buxoro, Jeynov (Mirishkor), Qa mash i (Kasbi) singari Q ashqadaryo viloyatlarida isti q omat q iluvchi arablarning bir qismini yurtimizga kelib joylashgan "ilk bosqich" arablarining avlodlari, deb taxmin qilish mumkin. Chunki ular o’ z til xususiyatlariga k o’ ra, ilk O‘rta asr Old Osiyo arablariga xos elementlarni sa q lab qolganliklari bundan darak beradi. Mintaqa arablarining siyosiy va etnomadaniy jarayonlarda q ay darajada ishtirok etganliklarini nisbatan aniqro q va yaqqolro q kuzatish imkoniyati esa faqatgina s o’nggi o ‘rta asrlar davri uchun xosdir. Chunonchi, bu davrda mintaqa arablari bilan bog’liq kechgan jarayonlarni yozma manbalar orqali xam Buxoro amirligining mahalliy tarixnavislari asarlari, xam XVII-X I X asrlarda mintaqaga tashrif buy u rgan rus, ingliz va fors elchi xamda sayyoxdari esdaliklari xam da rus geograf, etnograf va sharqshunos olimlari t o’ plagan ma’lumotlar asosida yori t ish mumkin. Bundan tashqari, bu davr nisbatan yaqin o’t mish bo’lgani bois, shu paytgacha saqlanib qolgan jonli xikoya va rivoyatlar xam bu haqda muayyan tasavvurlar xosil qilish imkonini beradi. Arablarning O‘rta Osiyoga kirib kelishi, xat t o mintaqaning chekka xududlarida, shu jumladan, Shimoliy Afg ’ onistonda boshqa bir q a t or mahalliy tillar qatorida arab tili xam keng iste’molda bo’lgani haqida o’ z davri yozma manbalarida saqlanib q o lg an ma’lumotlar bu haqda ma’lum tasavvurlar xosil qilish imkonini beradi. 34 Xususan, Q obul va uning atrofidagi tog ’ vodiylari, daralar va tekisliklarida arablar xam yashashini qayd qilgan Za h iriddin Muhammad Bobur 34 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 401 1

q obulliklarning s o’ zlashuv tili haqida quyidagicha yozadi: "Julgasida va tuzlarida atrok-u (turklar va) aymo q va arob (arablar)dur... o’ n bir-un ikki lafz bila Q obul viloyatida talaffuz qi lurlar: arabiy, forsiy, turkiy, mug ’ uliy, xindiy, afg ’ oniy, pashoyi, parojiy, g ’ abriy, barakiy, lamg ’ oniy. Muncha muxlalif akvomu mug ’ ayir alfoz ma’lum emaskim, xech viloyatda bulg ’ oy". Agar mazkur ma’lumot Bob u rning Kobulda bo’lgan chog ’ lari XVI asr ilk choragiga to’g’ri kelishi xisobga olinsa, Temuriylar davrida O‘rta Osiyo mintaqasi aholisining sezilarli bir qismini arab qavmiga mansub kishilar tashkil et g ani ma’lum bo’ladi. Arab qavmlarining O‘rta Osiyoning ichki xududlariga kirib kelishining navbatdagi bosqichi esa Temuriylar davridan keyingi so’ng g i o ‘rta asrlarga to’g’ri keladi. Garchi bu davrda arablar o’ zlarining tarixiy vatani Old Osiyo yoki Arabistonga to’g’ridan-to’g’ri aloqasi b o’ lmasa-da, ularning islom dinining ilk tarqala boshlaga n davri VII-VIII asrlardan buyon Xuroson va Shimoliy Afg ’ onistonda yashab kelayotgan avlodlari Amudaryoni kechib o’tib, mamlakatimizning markaziy xududlarida yangi maskan tuta bosh laga n , ya’ni mintaqada Shayboniylar, Ashtarxoniylar kabi o’zbek xonliklari xukm s u rgan davrga to’g’ri keladi. Ta’kidlash joizki, arablarning O‘rta Osiyoda joylashuvining bu davrini yoritish imkoniyati boshqalariga nisbatan ancha q u lay. 35 O‘rta Osiyo arablari, shu jumladan, O‘zbekistonlik arablarning mintaqa etnik jarayonlarida ishtiroki masalasini yoritishda yerdam bera oladigan omil ularning mahalliy xalqlarga xos urug‘- qabilachilik tizimida qanday o’rin tutganligini aniqlashdir. Ma’lumki, O‘rta Osiyoning bir qator tubjoy xalqlarining shak ll anish jarayoni so’ng g i o ‘rta asrlarda ham davom etib, bu jarayonlar o’sha davr yozma manbalarida, xususan, urug‘ shajaralari r o’ yxatlarida o’ z aksini topgan. Jumladan, XVI asrdan boshlab q og ’ ozga tushirila boshlagan "t o’q son ikki bovli o’zbek" urug‘i r o’ yxatlarida 92 nafar urug‘dan biri sifatida arab etnonimi qayd etiladi. 36 Xususan, Sayfiddin Axsikandiyning "Majmu’ ut-tavorix" nomli asarida (XVI asr) keltirilgan 92 o’zbek urug‘ining biri sifatida ellik ikkinchi o’rinda arab etnonimi keltiriladi. Shuningdek, XIX asr ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi mu h itida 35 Shamsuddinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. Andijon. 1995.136 bet 36 www.ziyo.uz 411 1

yaratilgan Avaz Muhammad ibn Mulla Ruzi Muhammad Sufi Attor q alamiga mansub "Tuxfat ut-tavorixi xoniy" asarida qayd etilgan o’zbek urug‘lari qatorida ushbu etnonimning ham joy olganiga guvo h b o’ li sh mumkin. Bundan tashqari ayni paytlarda rus tadqiqotchisi A.Xoronin to monidan o’zbek urug‘lari bo’yicha yig ’ ilgan ma’lumotlarda ham arab etnonimi garab shaklida keltirilgani k o’ zga tashlanadi . Shu o’rinda, Xorazm vohasida 1955 - yildan boshlab o’ tkazilgan arxeologik-etnografik ekspeditsiya a’zolari yi qq an dala materiallarida vohada yashaydigan o’zbeklarning urug‘ tarkibiga oid ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. Ushbu ma’lumotlarda vohada 56 nafar o ’zbek urug‘i yashashi qayd etilgan bo’lib, ular orasida arab etnonimi ham joy olgani e’tiborga molik. O’zbek urug‘lari r o’ yxati keltirilgan ushbu ma’lum otlardan ayon bo’lishicha, arab nomi bilan atalib kelayotgan elag q ariyb t o’ rt yuz yildan beri o’zbeklarning tarkibiy bir qismi tashkil etib keladi. Shu o’rinda asosiy qismini tarixiy Dashti Q ipcho q o’lkasining turk-mug‘ul qabila va urug‘lari tashkil etgan hamda negizida ko’chmanchilikka xos an’analar ustuvor bo’lgan mazkur "92 bovli O’zbek" (urug‘lari) r o’ yxatida til va etnik kelib chi q ish jihatidan farqdi bo’lgan arablarning o’rin olishi qanday i zox l anishi mum kin, mazmunida savol tugilishi tabiiy. Ma’lumki, O‘rta Osiyoga kirib kelishi arafasida arablarning asosiy qismini ko’chmanchi qabilalar tashkil etgan bo’lib, ularning bir qismi mintaqaning boshqaruv markazlarida - shaharlarda yashay boshlagan bo’lishi barobarida, bir qismi chorvachilikka mo s xududlarda o’ zlarining an’anaviy turmush tarzini davom et ti rib, ko’chmanchi hayot kechirishda davom etganliklari va pirovardida uru g’ - qabilav i y an’analarini uzoq a s rlar davomida sa ql ab qolishlari uchun sharoit tug ’ ilganini k o’ zdan q ochirmaslik kerak. Bu esa ularning XV asr oxiri - XVI asr boshlarida mintaqaning Movarounnahr va Xuroson qismida asosiy qo’shinlarini o’zbeklarning ko’chmanchi toifalari (qabila va urug‘lar) tashkil qilgan Shayboniylar sulolasining o’ z xokimiyatini yoya boshlagan paytidagi vo q eliklarda faol ishtirok etganliklaridan darak beradi. Yaish bu Movarounnahr va Xurosonda istikomat qilib kelayotgan arablarning ko’chmanchi turmush tarzi ustuvor qismi mintaqaning o’ zlariga o’ xshash ko’chmanchi hay o t tarziga ega boshqa e tn oslari 421 1

bilan etnik konsolidatsiya (bir l ashuv) jaray o nlarsha tortlganinnng o’ ziga xos ifodasidir. Ayniqsa, o’sha paytda ham min t a q a arablarining Amudaryo - Sirdaryo oraligidagi xududlar: Samarqand - Qashqadaryo - Surxondaryo - Balx y o’ nalishi b o’ ylab ch o’ zi lg an yaylov-dasht guzargo h ida ko’chmanchi-chorv a dor hayot ke chirganliklari, Shayboniylar k o’c hish i dagi a k sariya t ko’chmanchi o’zbeklarning esa XVI asrdan boshlab aynan shu guzargoxdash yaylovlarda turush i sha boshlashi arablarning "92 bo vl i o’zbek ” et nik uyushmasiga qo’shilib, ularning urug‘laridan biriga aylanishiga zamin yara t gan. Mintaqa arablarining o’zbek urug‘lari t arkibida joy olishida Shayboniylar xukmronligidan keyin yuz bergan siyosiy jarayonlarning ham o’ ziga xos o’rni bor. Xususan, Buxoro amirligida Mang ’ i tl ar sulolasi (1753-1920) xukm s u rgan nashla Shimoliy Afgonistondagi Balx va atrof xududdarda ko’chmanchi o’zbek urug‘larinish nufuzi ortgan bir payt edi. Mazkur xududda esa q ariyb ming yildan beri arablarning ko’chmanchi toifalarn yashab, mahalliy aholis inin g bir qismini tashkil e t ardi. Bu yerda das tl ab Shayboniylar, keyinchalik Mang ’ i tl ar xukmronligining o’ rna t ilishi na t ijasida ushbu arab toifa l ari ko’chmanchi o’zbeklar bilan chuqur etnik aloqalar jarayoniga tor t iladi. Darvo q e, Samarqand va Q ashqadaryo arablarining bir qismida shimoliy afg‘onisto nlik arablarga xos jihatlar (urf-odatlar, urug‘ nomlari t i l xususiyatari va xokazolar) k o’ zga tashlanadiki, buning asosida mazkur jarayonlar yotadi, deb hi soblash uchun asoslar bor. Jumladan, Jeynov ma h allalardan biri Andxuy deb nomlanib, ushbu maxallada ko’p yillardan beri Shimoliy Afgo ’ nistondagi Andxuy viloyatidan ko’chib kelgan arablar is tiqo ma t qili shadi. Tarixiy-etnografik izlanis l har shundan darak beradi-ki, arablarning "sanoniy" deb a t aluvchi gur uxi Buxoroga Balxdan, "shayboniy" deb nomlanuvchi guruxi esa Andxuy va Axchadan kelgan. 37 Ulardan birinchisi Afg ’ onistondan Buxoroga (Vobkent va Gijduvon tumanlariga) ko’chib kelishi na ql va rivoyatlar hamda keksalar xikoyalariga k o’ ra ancha oldinro q , XVI asr oxirlaridan boshlangan. Mazkur ikkinchi gurux, esa Shimoliy Afg ’ onis t ondan 37 O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 431 1

xozirgi yashab t u rgan tumanlariga ko’chib kelishlari chamasi XVII asrda r o’ y bergan. Shuninshek, arablarning bir tarmogi “ balxi arab" deb yuritilishi asosida ham ularning Shimoliy Afg ’ onis t ondagi Balx viloyatida yashab, keyinchalik Movarounnahr xududaga k o’ chgan arab lar bilan alo q adorligi omili yotadi. O’zbekist o n arablarining bir qismi so’nggi o ‘rta asrlarda Afg ’ oniston xududidan ko’chib kelganini tasdiqdaydigan yana bir muxim omil ba’zi arab sheva l arida afg o’ n til ig a xos xususiyatlarning uchrashidir. Xususan, Jeynov arablari tilini tadqiq qilgan gruziyalik sharqshunos G. G. Chikovani O‘zbekiston arablari laxjalarida afg ’ on tili ta’siri bor, degan fikrni bildiradi. Ilk va so’nggi o ‘rta asrlarda arablarning mahalliy acholi bilan singishuv jarayonlari qanday kechganlshini ko’rsatadigan dalillardan biri, bu joy nomlaridir. Misol tariqasida Ko so n tumanida joylashgan Rayimsufi, B o’ rixona, Uyrat, Jadigar (Yodgor) kabi qishloqdarni keltirish mumkin . Mazkur qishloqdar nomlariga diqqat q ilinsa, ularning katta bir qismi o’zbeklarga xos urug‘ nomlari bilan aloqadorligi k o’ zga tashlanadi. Xususan, B o’ rixona 38 q ishlog ’ ining nomini mahalliy aholi buri " q ash q ir" bilan bog ’ lashsa-da, aslida, bu nom qadimgi t urkiylarda totem - mu q addas xayvon xisoblangan jonivor nomidan shakllangan b o’ ri etnonimiga aloqadorligi anchagina o’ z tasdshiga ega. Etnografik ma’lumotlarga asoslanilsa, o’zbek urug‘larining bir qanchasida b o’ ri, boyb o’ ri kabi tupor (tarmoq)lar mavjud. Xuddi shunga o’ xshab boshqa turkiy xalqlarda, shu jumladan, q irgizlarda buru, oltoylik t urkiylarda pure kabi e t nonimlar to xozirgacha saqlanib qolganini aytib o’ tish lozim. Demak, B o’ rixona "b o’ ri (urug‘i)ga mansub aholi" yoki "'b o’ ri nomli uru qq a mansub aholi yashaydigan qishloq" ma’nolarida qo’shni qishloqdar aholisi tomonidan berilgan bo’lishi extimoli yuqori. Ma’lumki, mamlakatimizda ikkinchi komponenti "xona" s o’ zi bilan tugaydigan toponimlarning aksariyati biror urug‘ yoki etnografik gurux bilan bog’liq ravishda yasalishi odaggda bir an’anaga aylangan. Binobarin, O‘zbekistonning bir necha viloyatlarida Arabxona nomli 38 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 441 1

qishloq l ar mavjud bo’lib, mazmunan "arablar yashaydigan qishloq" ma’nosini bildirishi bunga yaqqol misol b o’ la oladi. Darvo q e, buri nomi bilan ko’plab aholi maskanlari bor va ularning aksariyati etnotoponimlar bilan bog’liqdigi ham B o’ r i xona q ishlog ’ i nomining urug‘ nomidan kelib chiqqani haqidagi fikrni kuchaytiradi. Jumladan, XX asr boshlarida Buxoro amirligiga qarashli aholi maskanlari nomlari qayd etgan xujjatlarda B o’ ri Batash (Beshkent, Qarshi tumani), B o’ ri Bek ( Q oraqo’l tumani), B o’ ri Mitan (Pistalik, Kitob tumani) kabi joy nomlari uchrab, ularning aksariyati o’zbek urug‘lari bilan bog’liqdir. 39 Shunga o’ xshash xolat yuqorida keltirib o’ tilgan Uyrat q ishlogi nomida ham k o’ zga tashlanadi. Koson tumaniga qarashli B o’ rixona q ishlogiga yaqin aholi maskani b o’ lmish ushbu qishloqda ham arab 40 elatiga mansub kishilar isti q omat qilishadi. Aslida turkiy urug‘ nomi bilan aloqador bo’lgan Uyrat q ishlog ’ ining bugungi kunda aholisining deyarli barchasi arab elatiga mansubligi izox talab qiladigan masaladir. Chunki mazkur qishloq nomining biror arab qavmi nochi yoki muayyan bir arabcha s o’ z bilan emas, turkiy etno nim bilan bog’liqligi mazkur qishloqning paydo bo’lishi murakkab etnomadaniy jarayonlarni boshdan kechirganidan darak beradi. Ma’lumki, XVI asrdan beri qo’lyozma manbalarda "92 bovli o’zbek urug‘lari" r o’ yxatida uyrat atamasi o’zbek urug‘laridan birining nomi sifatida uchrab, xozirda ham O‘zbekistonning bir necha viloyatlarida Uyrat yoki Uyrot nomli qishloqlar mavjud. Ahamiyatlisi shundaki, ularning aksariyati o’zbeklardan iborat qishloqlar bo’lib, aholi orasida o’zbeklarning uyrat urug‘idan ekanligi haqidagi xotiralar saqlanib qolgan. Jumladan, Koson tumanidagi mazkur aholi maskanidan tashkdri yana tumanning janubiy xududida, Kasbi tumaniga yaqin joylashgan yana bir Uyrat nomli qishloq uchrab, mazkur qishloq aholisi o’ zlarini o’zbeklarning u yrat urug‘iga mansub, deb biladilar. Bundan tashqari, aksariyat elshunos tadqiqotchilar uyrat etnonimining qadimgi shakli uyg ’ ur bo’lganligi va ushbu urug‘ nomiga mug ’ ul tilida ko’plik yasovchi qo’shimcha -t undoshining qo’shilshni natijasida "uyg ’ urlar" ma’nosidagi 39 Ziyo A. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Sharq, 2001 40 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1 tom T., 2000 451 1

uygurat (uygur+at) etnoni mi shakllangani va keyinchalik u uyrat ko’rini shi ni olganligini ta’kidlashadi. 41 Shunga o’xshash yana bir xolatga yuqorida keltirib o’tilgan Jadigar (Yodgor) qishl og ’ i nomida ham duch kelish mumkin. Koson tumanida joylashgan mazkur qishloq aholisini arab elatiga mansub aholi tashkil etib, garchi qishloq aholisi bu yerni Yodgor deb yuritsalarda, a t rofdagi o’zbek qishloqdari aholisi tomonidan Jadigar tarzida talaffuz qilinishiga guvox bo’lish mumkin. E h timol, ushbu nom ham turkiy urug‘lardan biri - jadigar yoki jediger etnonimi bilan alo qa dor bo’lishi mumkin. Jumladan, q irg ’ izlarning yirik bir urug‘i, qozoq l ar urug‘larining esa kichik bir tarmogi jediger deb ataladi. Tojikiston o’zbeklarining lakay urug‘i tarkibida ham jadiger deb ataluvchi urug‘ tarmogi mavjud. Yuqorida k o’ rib chiqilgan B o’ rixona, Uyrat, Jadigar etnotononimlari asosida ushbu aholi maskanlari nomlarining paydo bo’lishini mahalliy o’zbek va arab aholisi orasida bir necha asrlar davomida ruy bergan chuqur etnomadaniy aloqalar natijasidir, deb talqin qilish mumkin. Y a ’ni bu xududga arablar ko’chib kelgunga qadar mazkur qishloq l ar aholisini asosan o’zbeklar tashkil etib, ular yashash joylarini uz urug‘ nomlari bilan a t ashgani yoki qo’shni qishloq l ar aholisi tomonidan shunday nom berilgan bo’lib, keyinchalik arablar kelib joylashuvi va mahalliy aholi bilan aralashuvi natijasida aholi orasida o’ zlarini "arab" deb a t aydigan jamoa shakllashan bo’lishi mumkin. Shu o’rinda, mazkur qishloq l ar aholisining yuz q iyofasida old osiyoliklarga xos aloma t lar ustuvorlik qilishshsh ta’kidlab o’t ish zarur. Bu esa mazkur xududlarga arablarning gurux-gurux xolatda kelib joylashgani va mahalliy xalqlar bilan etnomadaniy jarayonlarda o’ ziga xos yetakchi o’rin tutga nlik laridan darak beradi. 42 Shu bilan birgalikda, O‘zbekistonda Arab olchin, Chuja arab, Arab q iyot kabi qishloq nomlari uchrab, ularning tarkibiy qismi b o’ lmish olchin, chuja, q iyot atamalari aslida, aksariyat turkiy xalqlar, shu jumladan, o’ zbe kl ar t arkibiga kirgan turkiy yoki turk-mug ’ ul urug‘lariga aloqadordir. Ushbu urug‘ nomlari bilan yasalgan etnotoponimlar tarkibida "arab" so’zining uchrashi esa bir vaqtlar mazkur 41 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 42 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1 tom T., 2000 461 1

qishloqdar ikki q i s mdan tashkil topgani va aholisining bir qismi o’zbeklar, bir qismi esa arab elati vakillaridan iborag bo’lganini ko’rsatadi. O‘rta Osiyoda yuz bergan etnomadaniy jarayonlarda arab elatining ham faol ishtirok etganini ko’rsatadigan yana bir qator dalillar mavjud. Avvalo, t a’kidlab o’ tish kerak, ushbu jarayon lar mobaynida arablar nafaqat mahalliy xalqlar orasiga singib borganlar, balki ming yildan ortiq va qt davomida bir qator mahalliy etnoslarni o’ z tarkibiga olganlar. Bu n ga yuqorida keltirib o’tilgan Uyrat, Jadigar, B o’ rixona kabi qishloq l arda yashovchi arablar misol bo’lganidek, mintaqa arablarining urug‘lari tarkibida mahalliy t illarga xos bir qator etnonimlarn ing mavjudligi ham dalolat beradi. Jumladan, Q ashqadaryoning O‘rtach o’ l qismida yashaydigan arab aholisining " q orabayir", Bu xoro viloyati Romita n tumanidagi arablarning "birendi" kabi urug‘lari nomi aslida turkiy til asosida shakllangan etnonimlardir. " Q orabay i r" s o’ zi qadimgi turkiylarda zotdor otlarning bir turiga nisbatan ishlatilgal a t ama bo’lishi barobarida, bir q a to r turkiy xalqdarda urug‘ nomi sifatida uchrashi ham ma’lum. 43 43 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 471 1

II .2. Arablar va mintaqadagi ijtimoiy guru h lar O’zbekist o n arablarining mintaqa etnomadaniy jarayonlarida ishtiroki bilan aloqador yana bir masala shuki, mahalliy aholi orasida "eshon", "x o’ ja" yoki "sayyid" (sayd, sayid, sayit) deb ataluvchi ijtimoiy toifalarning arablar bilan qa nchal i k darajada alo qa dorligidir. Ma’lumki, ushbu atamalar, asosan, islom din ig a aloqador ruhoniy shaxslarga nisbatan ishlatilib, ular orasida o’ zlarining kelib chiqishlarini Muhammad pay g’ ambar avlodlariga, pirovardida arablarga ta qa sh an’anasi mavjud va oddiy mahalliy aholi o ‘rtasida xam bu talqin keng tarqalgan. Fa q at mazkur ijtimoiy toifa vakillarining o’ zlarini mintaqa arablariga qancha lik aloqador x i soblashlari, umuman olganda, o’ z etnik mansubliklarini aynan q aysi elat va millat bilan bog ’l ashlari masalasi yetarlicha o’rganilmagan. Chunonchi, mintaqada aholisini asosan "xo’jalar" tashkil q iladigan o’ nlab qi shlo ql ar mavjud: Xo’jaobod, Xo’jaqishloq 44 kabi. Shuningdek, ko’plab qishloqdarda mahalliy aholi orasida aralash yashayotgan yoki alo hi da bir maxalla tashkil etib umrgo’zaronlik q ilayotgan "eshonlar" deb yuritaluvchi kishilar guru h ining o’ z kelib chiqishlarini mintaqa arablariga qanchalik darajada bog ’ lashlari xam muammolidir. Chunki ularning aksariyagi arab elatiga mansub b o’ lmagan aholi maskanlarida istikoma t qilib, O‘rta Osiyo arablari bilan to’g’ridan-to’g’ri rishta l arga ega emas. 45 Masalaga batafsilro q t o’ xtalishdan oldin "sayyid", "xo’ja" va "eshon" atamalarining paydo bo’lishi, lug ’ aviy ma’nosi va mazmun-mo h iyatiga qisqacha t o’ xtalib o’ tsak. Musulmon dini keng yoyila boshlagan VII-VIII asrlardan buyon pay g’ ambarning q izlaridan tarqalganlar "sayyid" ata li b, alo hi da xurmatga 44 Nafasov T. O’zbekistan toponimlarining izohli lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 45 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1 tom T., 2000 481 1

sazovor toifa sifatida islom dunyosining deyarli barcha o’lkalarida aholi tomonidan e’zozlanib kelgan. Bu an’ana so’nggi o ‘rta asrlargacha qa riyb ming yil mobaynida davom etib, sayyidlar davlat boshqaruvi va ijtimoiy-madaniy hayotda faol ishtirok etishganiga tarix guvox. Jumladan, so hi b q iron Amir Tem u rning pay g’ ambar avlodlari sanalgan sayyidlarga extirom ko’rsatib, ularni pir tutgan xolda davlat boshqaruvida ularning masla h atlariga amal qilganligi yozma manbalarda aks etgan. Misol tariqasida Amir Temur xuzurida faoliyat yuritgan mashxur olim, t o’ li q ismi Abul Xasan Ali ibn Muhammad ibn Ali as-Said ash-Sharif al-Jurjoniy al-Xanafiy bo’lgan al-Jurjoniy (1340-1413) bilan bog’liq saqlanib qolgan ma’lumotlarni keltirish mumkin. Jurjoniy bilan o’ z davrining yetuk diniy ulamosi. Amir Temur istagi bo’yicha Samarqandda faoliyat yuritgan Sadaddin ibn Umar ibn Abdulloh at- Taftazoniy (1322-1390) orasida So h ib q iron xuzurida bo’lib o’ tgan ilmiy baxsda Amir Temur shunday deydi: "Bu ikki olim fazilat va irfonda te ng ekanligini bilsak xam, Jurjoniyning nasab jihatdan ustunligi bor. Y a ’ni u h am sayyid, h am sharifdir, Taftazoniy esa bizlar kabidir". Buxoro amirlari esa sayyidlar xonadoni bilan qu da andachilikni yo‘lga qo’ yganliklari, shu t ufayli ulardan bir necha nafarining ismi va unvoni oldida "sayyid" atamasi qo’shib ishlatilgani ma’lum. Xuddi shunga o’ xshash xolat Xiva xonligida ham k o’ zga tashlanib, Xorazmni ng so’nggi xukmdor sulolasi b o’ lmish Qo’ ng ’ ir ot lar xonadoni vakillarining sayyidlar bilan q arindoshlik rishtalarini bog ’ la g a nl iklari va o’ z unvonlari g a faxriy ma’noda "sayyid" unvonini qo’ shganliklari manbalarda qayd etilgan. Sayyidlar son jihatdan kamchilikni tashkil etib, asosan shaharlarda, ko’proq boshqaruv markazlarida yashashga n . Ular dav lat boshqaruvida alo hi da o’ringa ega bo’lishlari barobarida, madaniy-ma’rifiy ishlar bilan shug ’ ullanishgan va madrasalarda mudarrislik qilishgan. Shuningdek, q ozilarning ko’pchiligi sayyidlardan tayinlangani haqida ma’lumotlarning uchrashi ularning islom a hk omlarini yaxshi biladigan shaxslar sifa t i da xu q u q sohasiga keng jalb qilinganidan darak beradi. Yozma manbalar xamda aholidan yig ’ ilgan etnografik 491 1

ma t eria l lar sayyid l arning Buxoro, Toshkent, Qo’qon kabi yirik shaharlarda istikoma q qilib kelganliklaridan dalolat beradi. Aholi orasida "xo’ja" deb yuritiladigan, tarixiy manba larda esa "xoja" atamasi ostida manzur bo’lgan aholi tabaqasi sayyidlardan keyingi mav q eda t u rgan l ar. Forscha "xoja" - "soxib, xo’jayin" tasavvuf ta’limotida tariqat mashoyixlariga berilgan unvon bo’lib, bu unvon, asosan, s o’ fiylar ustozi Yusuf Xamadoniydan boshlab ishlatila boshlagan. Jumladan, Xoja Yusuf Xamadoniy, Xoja Abduxoli q Gijduvoniy, Xoja Axmad Yassaviy, Xoja Baxouddin Na qsh band, Xoja Axrori Valiy kabi mu’tabar shaxslar ismiga ushbu faxriy unvon qo’shilib aytilgan. Bundan avval tasavvuf ulamolari "shayx" deb yuritilgan. Ular ijtimoiy toifa sifatida sayyidlardan keyingi mav q eda turishgan. Xo’jalarning kelib chi q i sh i haqida xar xil fikrlar mavjud. Ba’zi ma’lumotlarda xo’jalar chorerlardan tarqalgan deyilsa, boshqalarida arablarning istilochilik yurishlarida boshchilik qilgan sarkardalarning avlodlari deb xisoblanadi. "Eshon"lar esa ko’p hollarda xo’jalar bilan bitta ma’noda, sinonim atama sifatida ishlatiladi. Ba’zan esa eshon va xo’jalarga alo h ida-alo h ida ijtimoiy gurux sifatida q araladi. "Eshon" so’zining lugaviy ma’nosi bo’yicha ikki xil q ara sh mav jud bo’lib, ayrim tadqiqotchilar uni forscha xurmat ma’nosidagi “ eshon ” “ ular ” s o’ zi bilan tenglashtirsalar, bir gurux olimlar uni turkiycha esh "do’st, esh, y o’ ldosh" va forscha ko’plik yasovchi -on (-lar) qo’shimchasi birikmasidan xosil bo’lgan s o’ z, deb q araydilar va "do’stlar, y o’ ldoshlar, izdoshlar" mazmunini bildiradi tariqasida izoxlaydilar. Aftidan, mazkur ikki atama nisbatan bir xil ijtimoiy taba q ani ifodalagan bo’lib, turli xududlarda turlicha ishlatilgan. Jumladan, respublikamizning Toshkent, Farg’ona vodiysi kabi shimoli-sharqiy xududlarida mazkur ijtimoiy taba q a uchun asosan "xo’ja" s o’ zi ishlatilib, xud di shunday tabaqa vakillari Buxoro, Samarqand, Q ashqadaryo, Surxondaryo singari markaziy va janubiy viloyatlarda "eshon" deb ataladi. Shunga q aramay, xar ikkala atama respublikamizning turli viloyatlarida baravar ishlatilib, ba’zan farq l angan bo’lsa- da, aksariyat hollarda ayni ma’noda qo’llanilganiga guvox bo’lish mumkin. 501 1

Q izig ’ i shundaki, "sayyid"lar singari ba’zan ''xo’ja" va "eshon'lar orasida xam o’ zlarini pay g’ ambar avlodlariga, o’ z navbatida arablarga ta q ash hollari uchrab turadi. Shuningdek, oddiy xalq orasida xam ularni arablardan kelib chiqqan deb qarash hollari onda-sonda bo’lsa xam k o’ zga tashlanadi. Biroq ularning mahalliy aholi (o’zbek, tojik, turkman, q ozo q va xokazo) orasi da aralashib ya sh aganliklari tufayli mintaqa arablari bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalari deyarli y o’ k xisobi, Y a ’ni ularning aksariyati mazkur xalq l ar yashaydigan aholi manzillarida aralash (ba’zan alo h ida maxalla) bo’lib yashashlari tufayli o’ zlarini mazkur millatlardan etnik jihatdan deyarli farqlamaydilar. Xatto, faqatgina xo’jalar yoki eshonlardan tashkil top g an aholi manzillarida xam o’ zlarini arab deb atash ananasi deyarli uchramaydi. Shu jihatdan olganda, garchi ular orasida pay g’ ambar avlodlariga, xalifa va saxobalarga yoki b o’ lmasa arab lashkarboshilarga ta q ash hollari uchrab tursa-da, ularni tom ma’noda mintaqa arablari qatoriga qo’shib bo’lmaydi. Chunki ularning mahalliy aholidan farq qilib turadigan alo h ida alomatlari (madaniy, etnik, lisoniy, o’ zlikni anglash va x.) muayyan dara jada k o’ zga tashlanmaydi. Bundan tash q ari, xo’ja va eshonlarning yuz kiyofasi xam o’zbek yoki tojiklarnikidan sezilarli darajada tafovut qilmaydi. Ayrim hollarda ular orasida o’ ziga xosliklar k o’ zga ta sh lansa-da bu belgilar arablarga xos old osiyolik ko’rinishidan k o’ ra ko’proq fanda "O‘rta Osiyo ikki daryo oralig ’ i irqi " deb yuritiluvchi ir q ni eslatadi. Bu esa mazkur ijtimoiy tabaqa vakillarining kelib chiqish jihatidan tubjoy mahalliy etnoslarga, extimol so’g’diy va qadimgi o’troq turkiy aholiga borib ta q alishidan darak beradi. O‘rta Osiyo xalqdari etnogenezida ishtirok etgan arab toifalari orasida yuqoridagi diniy guruxlardan tashqari yana bir qator kichik ijtimoiy guru hl ar qatnashgan Jumla d an, XX asr boshlarida xam o’zbek va tojiklar orasida miyon (fors, " o ‘rta"), maxsum kabi kichik diniy toifalar mavjud bo’lgan. 46 Turkmanlarda esa ata, xoja, shix (arab, "shayx"), maxtum (maxsum yoki maxdum - "xodim") kabi etnonimlar sa ql angan bo’lib, ular taka/teke, yovmut, ersari, g o’k lan s ingari asosiy turkman urug ’ laridan farqli xolda, turkmanlashgan qabila va urug ’ lar sirasiga 46 www.ziyonet.uz 511 1

kiritiladi. Q izig‘i shundaki, turkmanlar orasida mazkur urug‘larning kelib chi qi shini arablarga ta q ash odagi keng t ar q algan. Dar haq i q at, mazkur turkman urug ’ larining turkiy t i l doirasida emas, arablarga xos diniy atamalar asosida shakllangani ushbu taxm inn i yanada kuchaytiradi. X ulosa Demak, arab l arning O‘rta Osiyoda r o’ y bergan etnomadaniy jarayonlardagi ishtirokiga qisqacha nazar tashlash shundan darak beradiki, mazkur ela t vakillari ming yi l dan or t i q davr mobayn i da mintaqaning bir qa ncha mahalliy xal ql ari bilan chuqur etnomadaniy alo qa larga kirishganlar. Na tij ada ular o’ zlarining qa dimiy yurti Old Osiyo xal ql ariga nisbatan O‘rta Osiyo xa lql ariga xos urf-odatlarni qabul qili b, bu yerning mahalliy xalqlaridan biriga aylana borganlar. Bu mas ala da O‘rta O siyoliklarning qadimdan o’ ziga xos yuksak madaniyat g a ega b o’ lga ni omili asosiy rol o’ ynagan. Arablarning minta qad agi etnomadaniy jarayonlarda ishtiroki ikki tomonlama yuz bergan. Birinchidan, ular a s rlar davomida mintaqaning mahalliy aholisi orasiga sin gi b, assimlyatsiya jarayonlariga tor ti lgan bo’lsalar, ikkinchidan ularning bir qismi o’ z etnik xususiya t larini sa ql ab qolganlar. Buni ular orasida xozirgacha o’ zlarini «arab» deb e’tirof etuvchi yoki o’ z ona tillarini qisman sa ql ab qolgan aholi guruxining mavjudliga tasdiq l aydi. O’ z navbatida mazkur arab otaga orasida saqlanib qolgan urug‘-qabila nomlarini n g k a t ta bir qi s mi ning turkiy asosda izoxlanishi ham mintaqa arablari etnik shakllanishida ko’plab mahalliy etnoslar i sht irok etganidan darak beradi. Ayniqsa, mazkur elat vakillarining ko’proq o’zbek xalqi tarkibiga kirib, singib borganligi mazkur fikrning yaqqol tasdigidir. B un ing negazida esa qadimdan mintaqa ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida o’zbek xalqining yetakchi o’rin tutganliga y o tadi. Bu esa o’zbek xalqi shakllanishi mintaqaning qadimdan o’troq aholisi zamirida bor l igi bilan bog’liqdir. 521 1

Shu o’rin d a, mintaqa arablari hayotida o’zbeklarga xos xususiyatlar (til, toponim, etnonim va x.) ustuvorlik qilishining tag zaminida yana bir omil borligini aytib o’ tish zarur. U ham bo’lsa o’zbeklarning "etnik ji h a t dan pishi q xalq" ekanlig i dir. Y a ’ni ming yillar davomida xa lq imizning o’troq hayot kechirib, yirik davlatlar barpo etganligi, mintaqamizga bo’lgan tash q i xujumlarga bardosh berib. xat t o ularni daf etib kelganligi o’zbeklarnshi shakllanish jarayonida tobora pishi q bo’lib borishini ta’minlagan. Shu bois, qanchalik tash q i xujumlar b o’ lmasin, istilolar natijasida q a n cha xalq l ar kelib joylashmasin, ular o’ z urf-oda t larini, xat t o tillarini un u tib, mahalliy xalq tarkibiga singib borishini mazkur o’ ziga xos "pishi q lik" bilan izo hlash mumkin. Movarounnahrda joylashib, asta-sekin bu yur t ning el-elatiga aylana borgan arablar taqdiri mahalliy xalq taqdiri bilan uyg ’ unlasha borgan. Ular mamlakatimiz xalq l ari bilan birgalikda yur t imiz tara qq iyo t iga o’ z hi ssalarini qo’ shganlar. Ayni paytda, taqdir ta q ozosi hamda turli sabablar bilan O‘zbekistonga kelib qolgan arablar yurtimizda makon topib, mahalliy aholi bilan tinch-totuv hayot kechirib kelmo q dalar. 531 1

Tavsiyalar O’rta Osiyoning etnik madaniy jarayonlarida arablar mavsusi bo ` yicha quyidagi tavsiyalarga kelindi . 1. O ` rta Osiyoda arablar hukmronligi madaniyati ilmiy asoslab berilgan risolalar chop etish . 2. Oliy ta ’ limning tarix yo ` nalishi talabalariga O ` rta Osiyoning etnik madaniy shakllanish jarayoni va madaniyatimizga arablarning tasirini to ` liq yoritilgan mahsus kurs tashkil etish . 3. Kutubxonalarda arablar hukmronligi davri yoritilgan asarlar katoligini tuzish . 4. Arablar hukmronligi yillarida madaniyatimiz rivojlanishiga hissa qo ` shgan ensklopedik allomalar hayoti to ` g ` risida alohida kitoblar chop etish . 5. Arablar hukmronligi davri bo ` yicha ilmiy ishlar katoligini tuzish . Arablar urf odatini boshqa xalqlar urf – odatlari bilan taqqoslangan ilmiy maqola tayyorlash va chop etish . 541 1

F oydalanilgan manba va adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T., “O’zbekiston”, 2011. 2. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q . T.: Sharq. 1998. 3. Karimov. I. A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.: O’ zbekist o n . 1999. 4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat. 2008. 551 1

5. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T., “O’zbekiston”, 2010. 6. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1 tom T., 2000 7. O’zbekiston Respublikasi ensiklopediya. T., 2006. 8. Abdurahmonov G., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T.: O‘qituvchi, 1982. 9. Abu Mansur as-Saolibiy. Kitob latoif al-maorif. - T.: "Fan", 1987. 10. Ashirov A. O‘zbek xal q ining qadimiy e’ti q od va marosimlari. - T., 2007. 11. Бартольд В .В. Сочинения.Т. 1.-М: Изд-во Восточ.лит-ры, 1963. 12. Бартольд В. В. Сочинения. Т. 2 4.2. -М.: Изд-во Восточ. лит ры, 1963. 13. Boboyorov G. Choch tarixidan lavhalar (Ilk o ‘rta asrlar). - T. , 2010. 14. Бибикова О. Арабы. Историко-этнографические этюды. - М.: "Хранитель", 2008. 15. Бичурин И. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том I.- М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. 16. Bobur Zaxiriddin Muhammad. Boburnoma. - T.: Fan, 1989. 13. Воронина В . Л . Народное жилище арабских стран -М: 'Наука", 1972. 14. Doniyorov X. Eski o’ zbek adabiy tili va q ipcho q dialeyulari. -T.: O’ ituv chi , 1976. 15 . Древнетюркский словарь. - Л.: Наука, 1969. 16. Ziyo A. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Shar q , 2001. 17. История ат Табари. Избранные отрывки / Перевод с араб. В.И . Беляева. Доп.к пер. О.Г. Большакова и АБ. Халидова - Т.: Фан, 1987 18. История народов Узбекистана. Т. 1. -Т.: Изд-во АН УзССР, 1950. 19 . Камалиддинов Ш. С. Ки т аб ал-ансаб Абу Саъда Абдалкарима ибн Муҳаммад ас-Самани как источник но истории кул ьт уры Средней Азии. - Т.: Фан, 1993. 20. Камолиддинов Ш. С. Историческая география Южного Согда и Тохаристана. - Т.: Фан, 1996. 561 1

21. Карагаев О., Эралиев С. Кыргыз этнографиясы боюнча се здук. - Бишкек, 2005. 22. Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных райо нов Таджикистана и Узбекистана (по этнографическим дан ным). -М.: Наука, 1976. 2 3. Мусульманские праздники и обряды. - М.: "Альфа - М", 1997. 2 4 . Мюллер А. История ислама с основания до новейших времен Т. I. - СПб., Изд. Л. Ф. Пантелеева, 1895. 2 5. Narshaxiy Abu Bakr. Buxoro tarixi. - T.: Fan, 1966. 2 6 . Narshaxiy, Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far. Buxoro tari xi. Fors tilidan A. Rasulev tarjimasi // "Meros" turkumi. -T.: Kamalak, 1991. 2 7 . Nazarov N. La q aylar etnografiyasi. I. - T., 2007. 28 . Nafasov T. O’ zbekistan toponimlarining izo h li lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1988. 29. Internet www.ziyonet.uz www.ziyo.uz www.islam.uz www.google.co.uz Ilovalar 571 1

581 1

Islom dinining yoyilishi. 591 1

Sopolga bitilgan arab yozuvidagi hujjat. Poykand. “Qur’oni Karim”ning Usmon nusxasi. 601 1

O'xshashlar

O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan

O`rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi ( 7 asr )

O’zbek xalqining etnik shakllanishi

O’zbek xalqining shakllanish tarixi

Markaziy Osiyo etnologiyasi faniga kirish