O'rta Osiyo Rossiya ta'sirini o'tkazish siyosatining faollashuvi. Rossiyaning o'zbek xonliklariga iqtisodiy va siyosiy ta'sirining kuchayishi

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

O`rta Osiyo Rossiya ta`sirini o`tkazish siyosatining faollashuvi. Rossiyaning o`zbek xonliklariga iqtisodiy va siyosiy ta`sirining kuchayishi Reja: 1. Rossiya mustamlakachilik siyosatining ko`rinishlari. 2. O`rta Osiyo bozorlarida mustahkam mavqeni egallashi. 3. Rossiya – Qo`qon munosabatlari.

$O`rta Osiyo xonliklariga poasho Ros siyasining xujumi. Qo`qon xonligining tugatilishi. 19-a. urtalarida mustamlakachi ikki yirik imperiya, ya`ni Ros siya va Buyuk Britaniyaning strategik manfaatlari Turkistonda tutsnashdi. Podsho Rossiyasi siyosatdonlari Buyuk Britaniyaning Turkiston ulkasi kl Kaspiy dengizining sharkiy tomonlarini egallab olishidan goyat xavfeirayotgan edi. Ana shunday vaziyatda Urta Osiyo xonliklarini Rossiya imperiyasi tomoni-dan bosib olinish xavfi tutildi. Pod sho Rossiyasi o`zbek xonliklari tufi-sida anik ma`lumotlar tutshash va ularni sinchiklab urganishga Pyotr I davrida (18-a. boshlaridayok) jiddiy kirish-gan edi. Buning uchun u Orol dengizi at-roflari va Kaspiy dengizi k,irgoklari, ya`ni Xiva xonligi xududiga, ke yinchalik Buxoro amirligi va Qo`qon xonligiga turli xarbiy va ilmiy eks-peditsiyalar juiatib, xonliklardagi mavjud axvolni jildiy urgangan. Ekspeditsiya va ilmiy gurux-larning katnashchilari, sayyo\lar va olimlar niqobi ostida kuplab josuslar, aygokchilar, x.arbiy mutaxassislar va xufiyalar Turkistonga junatilgan. Xullas, xonliklarni bosib olish uchun Rossiya imperiyasi katta mikyosda xarbiy-siyosiy tayyorgarlik kura boshlagan. Qrim urushida Rossiya imperiyasi-ning Usmonli turk sultonligidan MaF-lubiyatga uchrashi xalkdro mik,yosda Ros siya davlatining obrusi pasayishiga olib keldi. 1861 y. fevda Rossiyada kre postnoy xukuk. bekor qilindi. Bu paytda mamlakat iktisodiyotida tanazzul kuchaygan edi. AQS`H da 1861—65 y.larda bulgan fuqarolar urushi natijasida Rossiyaning tukimachilik f-kalari uchun okean ortidan olib kelinadigan paxta xom ashyosining narxi haddan tashqari kutarilib kstdi. Mana shupday xolatda Turkiston mintakasi Rossiya uchun eng arzon xom ashyo manbai va tayyor sanoat mollarini sotadigan bozor sifatida zarur edi. Podsho Rossiyasi ko`shinlariga kdrshi Toshkent mudofaasi raxbarla-ridan biri, davlat arbobi, ulamo, mudarris. 1805 y. Toshkentdatugilgan. Toshkent va Buxoro madrasalarida taxsil olib (1832-42) oxund unvoniga sa-zovor bulgan. Kukon xoni Sheralixon saroyida maslaxatchi, sungra Toshkentda kozi va rais xamda Xoja Axror Valiy, Kukaldosh madrasalarida bosh mudarris. Sulton Sayidxon davrida (1863—65) xam xonning yakin masla- xatchisi. Toshkentni Rossiya imperiya-si kushinlari kdmaya kilganda (1865) Alimkul lashkarboshi shaxid bulgach, yakka uzi shaxar mudofaasini boshkar-gan. Barcha mablagani shaxar muxofa-zasiuchun sarflagan. General M.G.CHer nyayev tomoiidan tuzilgan shartnoma-$ $ni imzolashdan bosh tortgaii sababli 9 nafar sherigi b-n sudsiz Tomsk sh.ga surgun kilingan. 1868 y. zaxarlab uldirilgan. Rossiya impsriyasi Turkistonda uz mavkeini mustaxkamlab olish uchun xonliklar b-n diplomatik va savdo alokalarini rivojlantirish-ga xarakat kildi. Podsho Rossiyasi Turkistonni bosib olishdan oldin mukammal rejani ish-lab chikkan. Rejada asosiy zarbani mintaqadagi eng zaif va xududi jixatidan kichik Kukon xonligiga berish, ayni paytda Buxoro amirligi va Xiva xon-ligini Kukon xonligi b-n uzaro bir- lashib kushin tuzishiga, uzbek xonlik-larining birgalikda xarakat kdlishiga imkon bermaslik maksadida ular urtasida turli nizolar chikarish va mavjud ixtiloflarni kuchaytirish yulla-rini ishlab chikdshga karatdi. Rossiya \arbiy vazirligida xarbiy xarakatlar-ga ketadigan xarajatlar, kushin mik,-dori va turi, urush xarakatlarida kat-nashuvchi k.ismlar, kuruklik va suvda xarakat kiluvchi vositalar, kurol-yarog mikdori va zaxiralari aniklandi. Ros siya imperiyasi kushinlari 19-a.ning 40-y.lari oxiridan boshlab anik, reja aso- sida shiddat b-n Turkiston yerlariga bostirib kela boshladi. 1847 y. Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim kal`asi rus-lar tomonidan egallandi va bu yerda Ka-zalinsk xarbiy istex,komi kurilgan,Podsho Rossiyasi kushinlari 1853 y. Kukon xonligining muxim stratsgik axamiyatga ega bulgan Okmachit kal`asi-ni (xoz. Kdzilurda sh.) egallashdi. Rus kushinlari Kuk.on xonligining shim. xududlariga ikki tarafdan — Orol dengizi buyi va Rarbiy Sibir (sobik.KOZOK juzlari xududi) ork.ali bosti rib kela boshladi. Tez orada Ili dars-si vodiysi egallanib, 1854 y. Olmaota kishlogi yonida Verniy xarbiy istex,-komi (xoz. Olmaota sh.) kurildi.Rossiya imperiyasining Turkiston mintakasini egallash uchun keng kulam-da x.arbiy x,arakatlari 19-a.ning 60-y.la-ridan boshlandi. Pishpak (xoz. Bishkek), Tuk.mok. 1862 y., Suzok, k,al`asi 1863 y., Turkiston, Avliyeota(xrz. Taroz sh.) Chimkent shlari 1864 i. chorizm kushin lari tomonidan bosib olindi. Nixoyat 1865 y. 17 iyunda Toshkent sh. x,amM.G.CHernyayev boshchiligidagi rus ku shinlari tomonidan kattik, k,arshilik-dan ksyin egallandi. Toshkent mudofaa sini tashkil k.ilgan Kukon xonligiping xarbiy lashkarboshisi — Alimkulshaxar ostonalarida bulgan janglarningbirida ofhp yarador bulib, mardlarchax.alok buldi.Rossiya imperiyasi bosib olingan xududlarda 1865 i. bax.orida Orenburg general-gubernatorligiga buysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan.Rus kushinlarining Toshkentni bo sib olishi natijasida Rossiya imperiya si b-n Buxoro amirligi urtasida bevo-sita tukpashuv yuzaga kelgan. Buxoro$

ami-ri Muzaffar Buxorodan 60 ming ki-shilik lashkar b-n Toshkentni egalla-gan ruslar ustiga yurish kildi. Birok buxoroliklar ko`shini yaxshi kurollan-magan, askarlarnint aksariyati xdrbiy tayyorgarlikdan utmagan edi. 1866 y. 8 mayda YErjar manzilida (xoz. Jan. K.OZO-riston viloyati xududi) bulgan jangda Buxoro askarlari yengilgan va ork,aga chekingan. Ushbu jangda amir Muzaffar uzinin) x,arbiy layok,atsizli] imi namo-yon K.ILDI. Podsho Rossiyasi kushinlari 1866 y. 24 mayda Xujand sh. va Nav kal`a-sini, 2 okt.da Uratepani, 18 okt.daJizzaxni bosib oldilar. Chorizm butundikdat-e`tiborini Ku`k,on xonligi vaBuxoro amirligi xududini tezrok, bo sib olishga k,aratdi. Rossiya imperatori Aleksandr II ping farmoni b-n 1867 y. II iyulda bosib olingan xududlarda bevosita Rossiya imperiyasi tarkibiga kiruvchi va mar-kazi Toshkent sh. bulgan Turkiston ge-neral-gubernatorshey va Turkiston xar biy okrugi tuzildi. Birinchi general- gubernator va okrug kumondopi k.ilib K.P.Kaufman tayinlandi. Unga rus im peratori tomonidan katta vakolatlar berilgan edi. 1867 y. Toshkent va uning atroflari yangi tashkil kilingan Sir-dars viloyati tarkibiga kiritildi. Bu paytda Kukon xoni Xudoyorxon Rossiyaga tobeligini tan oldi(1868). Buxoro amiri b-n olib borilgan mu-zokaralar esa natijasiz tugagach, 1868 y. 2 mayda general K.P.Kaufman bosh chiligidagi 8300 kishilik kushin Sa-markdndni egalladi. 18 may kuni Kat-TaKypFOH xam taslim buldi. 1868 y. 2-3 iyunda Zirabulokda bulgan xal kiluvchi jangda 6 ming sarboz va 15 ming otlik.-dan iborat bulgan Buxoro amirligi Kushinlari K.P.Kaufmanning tup va zambaraklar b-n yaxshi kurollangan kushiniga karshi mardonavor jang k,il-salar-da, 1000 kishidan ajralib ork;a-ga chekingan. 1868 y. 23 iyunda Buxoro b-n Rossiya urtasida Samarkandda imzolan-gan sulx. shartnomasiga binoan, Xujand, Uratepa, Jizzax, Samarkand va Katta-KypFOH sh.laridan to Zirabulokk.acha bulgan Buxoro amirligining yerlari Rossiya imperiyasiga kiritildi va Tur kiston general -gubernatorligi tarkibida Zarafshon okrugi (keyinchalik Samarkand viloyati) tashkil kilindi. Amudarening ung soxilidagi xonlikka karashli xududni Rossiya uziniki kilib oldi va u yerda Amudaryo okrugi (1874 y.dan Amudaryo bulimi) tashkil etilib, u Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi. Bulim boshlishga Xiva xonining faoliyatini nazorat k.ilib borish topshirildi. Xiva xonli gi rus boskinchilariga oltin x.isobida 2,2 mln. rubl tovon tulashga majbur etildi. Rus savdogarlari va sapoatchi-lari xonlik xududida boj tulamaslan savdo kilish, yer-mulk sotib olish va sanoat korxonalari ochish xukukini oldi. Nasriddinbek Toshkentga koch-gach, Isxok, Xasan ugli («Pulatxon») rasman Kuk^on xoni deb e`lon kdpina-di. Rus kushinlari bu kuzgolonni shaf-

$k.atsiz bostirgach, 1876 y. 19 fev.da Ku\on xonligini tugatishgan. Xonlik yerlaridan Turkiston general-gubernator-ligi tarkibiga kiruvchi Fargona vipoyatini tashkil k^pishgan. «Pulatxon» esa 1876 y. 1 martda Margilon shdadorgaosib uddirilgan.Podsho Rossiyasining Turkiston ulka- sidagi mustamlakachilik siyesati va uning ok,ibatlari. Rossiya imperiyasi Turkis-tonni bosib olgach, bepoyon xududlarga ega buldi. U dunyoning epg yirik mus-tamlakachi mamlakatiga aylandi. Rossiya imperiyasining Turkiston ulkasilagi tartiblari Polsha, Finlyandiya, Boltikbuyi, Ukraina, x.atto Kav-kazdagi mustamlakachilik tar-tiblariga nisbatap tafovut-li xususiyatga ega bulgan. Bu xususiyatlar max.alliy xalk,-larga mutlakr ishonmaslik, turkiy xalklarni kamsitish va ularga uta past nazar b-n K,apaiu kabi ulug davlatchilik va shovinistik ogular b-n za- x.arlangan edi.Knyaz Romanov saroyi binosi kurinishidai fragment. 19-a. oxi-ri. Toshkent.Podsho Rossiyasi Urta Osiyoni bosib odishga kirishar ekan, bu zamindan yil davomida bir necha marta xosil olish imkoniyatlari borligi, turli sabzavot, pol iz ekinlari va mevalar yetishtirish-ga moslashgani x.amda ikdimi serkuyosh-ligi uchun, bu ulkani asosan. paxta yetishtirishga ixtisoslashtirishni mul-jaldagan edi. Rossiya imperiyasi Turkis ton ulkasini bosib olgach, tabiiy re-surelarga nixryatda boy xududga ega buldi. Turkiston general- gubernatorligi vi-loyat uyezd (oblast), volost, uchastka va oksokrlliklarga bulib boshtsarilgan. Turkiston ulkasi general-gubernator i bir paytning uzida podsho noibi (yarim podsho; ok, podsho), xarbiy okrug kushin lari kumondoni, bosh mirshab va bot prokuror edi. General- gubernator Buxo-ro amiri faoliyatini Rossiya imperiya sining Buxorodagi siyosiy agentligi (1885-1917), Xiva xonini esa Amudaryo bulimi boshligi (1873—1918) orkali nazorat k.ilib turgan. Turkiston ulkasi Sirdaryo, Samarkand, Fargona, YEtti-suv, Zakaspiy viloyatlari x.amda Amu daryo bulimiga bulingap. Viloyatlar xrkimi imperator tomonidan tayinlan-gan x,arbiy gubernatorlar tomonidan boshkaril] ai.Mustamlakachi ma`muriyat dastavval yer-suv va mulkchilik masalalarini «tar-tibga solish»ga kirishdi. K\;k.°n xonli-gidagi xon va uning avlodlari, beklar va xarbiylar Kj/lidagi yerlar davlat ix tiyoriga olindi. Vak.f yerlari va solik,- larlan ozod kilingan yerlarga xam tur li soliklar solindi. Sugorish insho-otlari va suv mikdori nazoratga oli-nib, paxta maydoilari kengaytirildi. Ialla yetishtirish kamaytirildi. Rus Kushinlari KuXon xonligining shim. XUdudlariga ikki tarafdan — Orol den- gizi buyi va Rarbiy Sibir (sobik qozok. juzlari xududi) orkzli bosti-rib kela boshladi. Tez orada Ili daryo-si vodiysi egallanib, 1854 Y. Olmaota kishlori yonida Verniy xarbiy istexkomi (x.oz.$ $Olmaota sh.) kurildi.Rossiya imperiyasiiing Turkiston mintakasini egallash uchun keng kulam- da x.arbiy xarakatlari 19-a.ning 60-y.la-ridan boshlandi. Pishpak (x.oz. Bishkek), Tukmok 1862 y., Suzok, kal`asi 1863 y., Turkiston, Avliyoota(x.oz. Taroz sh.), Chimkent sh.lari 1864 y. chorizm kushin lari tomonidan bosib olindi. Nixoyat,1865 i. 17 iyunda Toshkent sh. x.amM.G.CHernyayev boshchiligidagi rus kushinlari tomonidan katgiv; karshilik-dan keyin egallandi. Toshkent mudofaa sini tashkil kdlgan Kuk,on xonligi ning xarbiy lashkarboshisi – Alimkul shaxar ostonalarida bulgan janglarningbirida og`ir yarador bulib, mardlarcha\alok buldi.Rossiya imperiyasi bosib olingan xududlarda 1865 y. baxrrida Orenburg general- guberiatorligiga buysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan.Rus kushiplarining Toshkentni bo sib olishi natijasida Rossiya imperiya si b-n Buxoro amirligi urtasida bevo-sita tuknashuv yuzaga kelgan. Buxoro amiri Muzaffar Buxorodan 60 ming kishilik lashkar b-n Toshkentni egalla- gan ruslar ustiga yurish kildi. Birok buxoroliklar kushini yaxshi kurollan-magan, askarlarning aksariyati x.arbiy tayyorgarlikdan utmagan edi. 1866 y. 8 mayda YErjar manzilida (hoz. Jan. Kozogiston viloyati xududi) bulgan jangda Buxoro askarlari yengilgan va orkdga chekingan. Ushbu jangda amir Muzaffar uzining x,arbny layokatsizligini namo-yon kildi. Podsho Rossiyasi kushinlari 1866 y. 24 mayda Xujand sh. va Nav kal`asini, 2 oktda Uratepani, 18 okt.da Jizzaxni bosib oldilar. Chorizm butundik.kat-e`tiborini Kukon xonligi vaBuxoro amirligi xududini tezrok bo sib olishga karatdi. Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni b- n 1867 y. 11 iyulda bosib olingan xududlarda bevosita Rossiya imperiyasi tarkibiga kiruvchi va mar-kazi Toshkent sh. bulgan Turkiston ge-neral-gubernatarligi va Turkiston xar biy okrugi tuzildi. Birinchi general-gubernator va okrug kumondoii kdshb K.P.Kaufman tayinlandi. Unga rus im peratori tomonidan katta vakolatlar berilgan edi. 1867 y. Toshkent va uning atroflari yangi tashkil kilingan Sir daryo viloyati tarkibiga kiritildi. Bu paytda Kukon xoni Xudoyorxon Rossiyaga tobeligini tan oldi (Buxoro amiri b-n olib boriyagan mu-zokaralar esa natijasiz tugagach, 1868 Y. 2 mayda general K.P.Kaufman bosh chiligidagi 8300 kishilik kushin Sa-mark,andni egalladi. 18 may kuni Kat- takurgoi x.am taslim buldi. 1868 y. 2-3 iyunda Zirabulokda bulgan x.al kilushi jangda 6 ming sarboz va 15 ming otlik,-dan iborat bulgan .$

Buxoro amirligi kushinlari K.P.Kaufmanning tup va zambaraklar b-n yaxshi kurollangan kushiniga k,arshi mardonavor jang k,il-salar-da, 1000 kishidan ajradib ork.a-ga chekingan. 1868 i. 23 iyunda Buxoro b-n Rossiya urtasida Samarkdndda imzolan-gan sulx, shartnomasiga binoan, Orol dengizi buyi va Rarbiy Sibir bulgan Buxoro amirligining yerlari Rossiya imperiyasiga kiritilli va Tur kiston general-gubernatorligi tarki-bida Zarafshon okrugi (keyinchalik Samarkand viloyati) tashki.ch kdlindi. Amudaryoda rus kemalarining erkin kat-noviga ruxsat berildi. Buxoro amiri Muzaffar oltin x.isobida 500 ming rubl xarbiy tovon tulash va rus savdo-garlariga amirlikda erkin savdo-sotik; kilish uchun kulay shart-sharoit yaratib berish majburiyatini olgan.Buxoro amiriping bunday taslimchi-lik siyosatiga va podsho Rossiyasi zulmi-ga karshi valiaxd Abdulmalik (Katta Tura), Orol dengizi buyi va Rarbiy Sibir i kuzgolonni ayevsiz bostirish b-n cheklanmasdan, amir Muzaffarnint talabi b-n unga k,arshi chikkan Shaxri sabz va Kitob bekliklarini 1870 y. avg. da egallab, amir ixtiyoriga topshi-rishgan.1873 y. 28 sent.da Buxoro amirligi b-n Rossiya imperiyasi urtasida imzolangan navbatdagi shartnoma natijasida Buxo ro amirligi Rossiyaning protektorati deb e`lon qildi .

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., «S`Harq», 1998. 2 . Karimov I.A “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”. T.”O`zbekiston” 2008y 3.Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 4 . Gulomov.X. Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey vXVIII- pervoy polovine XIX veka.-T., 2005. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

XVI asr o'rtalarida Rossiya-O'rta Osiyo

XVIII asrda Rossiya –O'rta Osiyo munosabatlari

Rossiya-O'rta Osiyo aloqalarining tarixiy ildizlari

XIX asrning I-yarmida Rossiya- O'rta Osiyo munosabatlari

Rossiya-O'rta Osiyo munosabatlari tarixi kursining maqsad va vazifalari. Eng asosiy manbalar va adabiyotlar