XVI asr o'rtalarida Rossiya-O'rta Osiyo - Tarix - Referatlar

XVI asr o'rtalarida Rossiya-O'rta Osiyo

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

XVI asr o`rtalarida Rossiya-O`rta Osiyo munosabatlarining o`rnatilishi Reja: 1.Rossiya-O`rta Osiyo aloqalarining iqtisodiy va siyosiy asoslari. 2.O`zaro munosabatlarning o`rnatilishi va ilk davri. 3.Rus - Buxoro munosabatlarining shakllanishi. 4 . Rus - Xiva munosabatlarining shakllanishi.

Bepoyon o`rmonzorlarga, xushmanzara tabiiy ko`rinishla-ga, qudratli daryolarga ega bo`lgan Sibir1 Uraldan to YEnisey daryosigacha va undan to Tinch okeanigacha cho`zilgan ulkan territoriyani o`z ichiga oladi. Bu yerda kadimdan turli til-larda so`zlashuvchi va ijtimoiy-iktisodiy sharoiti turlicha bo`lgan bir kator xalklar yashagan. Chunonchi, mamlakat janubida turkiy tilda so`zlashuvchi tatarlar, xakaslar, yoqutlar, oltoyliklar, tuvinlar, shortslar va tofarlar o`rnashgan. YEnisey daryosidan to Oxota dengizi kirg`oklarigacha va Bering bo`g`ozigacha bo`lgan joylarda tungus tilida so`zla-shuvchi evenklar, negidallar, evenlar va manjur tili guruhiga kiruvchi nanaylar, ulchlar, oroklar, udegeylar va orochi nomli xalqlar istiqomat kiladilar. Sibirning shimoli-g`arbiy tomonlarida esa ugoriy tiliga mansub bo`lgan xantilar va mansilar. samodiy tilidagi enlar, nenlar, ngasanlar va selkuplar singari xalqlar joylashgan. Shuningdek, Sibirda cho`kchi, koryak, igelman, yukagir, nivx, eskimos, aleut va ketlar singari o`z ona tillarida so`zlashuvchi xalqlar xam o`rnashgan. Sibir qadimiy vaqtlardayok chet el bosqinchilarining taloniga duchor bo`lgan edi. Jumladan, xunnlar, turk hoqonligi (VI—VIII asrlar) va Chingizxon qo`shinlari u yerda hukmronlik qilgan. Chingizxon imperiyasi vaqtida Sibir Oltin Urda davlatiga kirgan. Natijada Sibir bu davlatning bepoyon yerlari bilan iktisodiy va siyosiy alokada bo`lgan. XIV asr boshlarida Oltin Urda Ko`k Urda va Oq Urda kabi ikki davlatga bo`linib, Sibir Oq Urda sostaviga kiradi. Shuning uchun Sibirning, ayniqsa, Oq Urda bilan alokasi kuchli bo`lgan. Ok Urda sostaviga G`arbiy Sibirdan tashqari, Quyi Sirdaryo vodiysi hamda Sutkent va Savron shaharlaridan tortib, to Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyigacha bo`lgan yerlar kirgan. 1 Ba`zi avtorlarning ko`rsatishicha, Sibir territoriyasi Sharq mamlakatlarida, jumladan, Urta Osiyoda «Ibir» deb yuritilgan va shu nomdan «Sibir» so`zi yuzaga kelgan. Ammo so`nggi tekshirishga qa-raganda, bu nom «Sibir» deb ataladigan kabilalar nomiga bog`lik holda eradan avvalgi I asrda paydo bo`lgan. Qarang: 3. Ya. Boyarshi-n o v a, O proisxojdenii slova «Sibnr», «Istoricheskiye nauki», 1959, № 3.

XIV asrning boshlaridan Oq Urdaning turk tilida so`zlashadigan ko`chmanchi kabilalari o`zbeklar deb yuritila boshlandi. Faqat Ok Urdaning emas, balki butun Oltin Urda davlatining xam o`zbeklar mamlakati nomi bilan yuritilganligi hakida ma`lumotlar bor2. Lekin, shuni ko`rsatib o`tish lozimki, u vaktlardagi «o`zbek» nomini xozirgi «o`zbek» nomi bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Chunki hozirgi o`zbek xalqi shakllanishida Urta Osiyodagi maxalliy aholi asosiy o`rinni egallab, Dashti Qipchok (Oltin Urda) o`zbeklari esa uning bir qismini tashkil etgan, xolos. S`Huning uchun Oltin Urda o`zbeklari xakida so`z borganda, u yerda yashagan va hali etnik jihatdan shakllanmagan turk-mo`g`ul qabilalarini tushunmok kerak. Oltin Urdaning parchalanishi natijasida XV asr boshdarida Oq Urda kuchayib, hokimiyat tepasida Shayboniylardan bo`lgan o`zbek sultonlari turgan. G`arbiy Sibirdan to Sirdaryogacha cho`zilib ketgan katta o`lkani o`z ichiga olgan bu davlat Abulxayrxon (1428—1468) vaktida kuchli siyosiy va xarbiy qudratga ega bo`ldi. Shunisi xarakterliki, Abulxayrxon xonlik mansabiga Sibirdagi Tura (ya`ni Tyumen) degan joydan ko`tarilgan. Shuningdek, Ibroxim Ibak va uning vorisi Qutluq kabi Shayboniy xonlari ham o`sha joydan chikkanlar. «S`Hunday qilib, — deydi yirik sovet olimi S. Baxrushin,— Sibir yurti o`zbek davlatining bosh-lang`ich joyi hisoblanadi. Shuning uchun xam rus manbalarida Sibir xonlari Shayboniylar (ya`ni o`zbeklar)ning «shahzodalari» deyilardi»3. Abulxayrxon o`lgandan keyin uning davlati bir nechta uluslarga bo`linib, Muhammad Shayboniy (1452—1510) dav-rida yana birlashtirildi va kuchayib bordi. XV asr oxirlari za XVI asr boshlarida Muhammad Shayboniy-xon Temuriylar o`rtasidagi o`zaro urushlardak foydalanib, Urta Osiyoni bosib oldi va bu yerda o`z hokimiyatini o`rnatdi. 2. B. D. Grekov, A. Yu. Yakubovskiy, Oltin Urda va uning qu-:. 256—257- betlar. 3. S. V. Baxrushin, Sibir i Srednyaya Aziya v XVI—XVII vv., sm: -^Nauchnme trud!», tom IV, M., 1959, str. 188.

Bu vaqtlarda Sibirda mahalliy tatar hukmron doirala-ri Shayboniylar hukmronligiga qarshi kurash boshladi va Sibirda hokimiyat mahalliy tatar hukmron doiralari qo`liga o`tdi. Ammo bu uzoq vaqt davom etmadi. Shayboniylardan chiqqan o`zbek sultonlari tatarlar bilan kayta urushib, Sibir xonligini yana egalladilar4. Sibir xonligi Ural tog`lari, shimolda Tavda daryosi, janubda Ishim qirlari bilan chegaralangan, sharqda Barabin qirlarigacha cho`zilgan edi. Shimoli-sharqiy (Zauralsx) boshkirdlari, shuningdek, xanti va mansi singari xalklar ham Shayboniylar qo`l ostida bo`lgan. Shu ravishda Urta Osiyoda xam, Sibirda ham hokimiyat bir vaqtlar Shayboniy xonlari ko`lida edi. Ammo bu har kkki mamlakatning bir-bnridan farki katta edi. Chunonchi, Urta Osiyo savdo, hunarmandchilik, kishloq xo`jaligi, mada-niyat rivoj topgan va yirik shaxarlari bo`lgan qadimiy mamlakat edi. Sibir xonligi esa njtimoiy- iqtisodiy ji-hatdan hali ancha koloq va davlat apparati takomillashma-gan mamlakat edi. Bu yerdagi tatar, oltoy, buryat va yokutlarda feodal tuzumi mavjud bo`lsa ham, ammo ular buning boshlang`ich davrini boshlaridan kechirmokda edilar. Cho`kchi, koryak va Shimoliy Sibirning boshqa kabilalari hamon tosh davridagi qurollardan foydalanar edi. Xanti, nenets, enu va shunga o`xshash qabilalar ovchilik va baliqchilik bilan shug`ullanganlar. Ularning ko`pchiligida tosh va suyakdan yasalgan qurollar asosiy o`rinni egallardi5. Xullas, Sibir xonligi iqtisodiy-siyosiy jihatdan ancha kuchsiz edi. Bu vaqtlarda Urta Osiyo bilan Sibirning o`za-ro aloqalari qanday bo`lgan? Urta Osiyoning Sibir bilan aloqasi chuqur tarixiy ildizlarga egadir. Eng qadimiy vaqtlardanoq Urta Osiyodan, Irtish daryosi bo`ylab, Sharkiy YEvropaga savdo yo`li o`tgan edi. Keyinchalik shu yo`l orqali Urta Osiyo savdogarlari Volga bo`ylariga, jumladan, Xazar va Bulg`or podsholikla-riga borib, savdo-sotik qilganlar. Yukorida ko`rsatib o`til-ganidek, bu joylarda, ayniqsa, xorazmliklar savdo hunar-mand kishilari sifatida salmoqli o`rin egallaganlar. Ular-ning bu faoliyati Oltin Urda tashkil topgandan keyin ham davom etib, Oltin Urdaga qarashli joylar va shu jumla-dan, Sibir bilan savdo- sotiq olib bordilar. Arab yozuvchisi A. L. Umariy yozishiga ko`ra, Sibirdan Oltin Urdaga savsar va olmaxon mo`ynalari keltirib turilgan. Ma`lumki bunday mollar Urta Osiyo savdogarlari o`z vatanlarnga ketadigan mollarning muhim turlaridan biri bo`lgan.

Sibirning qimmatbaho mo`ynalari va Sharkiy YEvropaga utadigan karvon yo`llari xamma vakt Urta Osiyo hukmronlarining dikkat markazida turgan. Shuning uchun ham ular Irtishda xukmronlik qilish uchun kurashib kelgan7. Oltin Urda kulab, Urta Osiyo va Sibirda bir-biridan mustakil xonlik vujudga kelgandan keyin xam ular o`rtasidagi aloqa davom etib bordi. Bu vaktga kelib, Urta Osiyo bilan Sibir o`rtasida bevosita aloqalar o`rnatildi. Ba`zi ma`lumotlarga ko`ra, Muhammad Shayboniyxon davrida Sibir mahalliy aholisi o`rtasida islom dinini yoyish harakati bo`lgan. Chunonchi, Tobolskda saqlanayotgan bir qo`lyozmada ko`rsatilishicha, Shayboniyxon urganchlik va buxorolik bir gurux din kohinlari talabiga muvofik, 1700 kishilik askar bilan Irtish daryosi bo`ylab yurish kilgan. Bu joylarda urganchlik za buxorolik shayx, ulamolarning bevosita katnashuvi bilan mahalliy axolini shaman dinidan islom diniga o`tkazish uchun konli janglar bo`lgan. Janglarda xon askarlaridan 1448 tasi va shayx. Ulamolardan bir kancha kishi o`lgan. Shu tariqa, maxalliy axoli, jumladan, tatarlar orasida islom dinini yoyish uchun zamin xozirlangan9. Mazkur ko`lyozmada yozilishiga karaganda, Muhammad Shayboniy-xonning diniy yurishidan so`ng karvonlar bilan Urganch va Buxorodan din kohinlari Sibirga kelib, islom dinini kuchaytirish tadbirlarini amalga oshira borganlar. Okibatda bunday din targ`ibotchilarining Tyumendagi, Tobolskdagi va Taradagi kabrlari Sibir musulmonlarining ziyorat qiladigan «aziz» va «mukaddas» joylariga aylangan. Sibirda islom dinini yoyishga urinish va u yerga savdo karvonlarini yuborish Urganch va Buxoro hukmronlarining Sibirda o`z siyosiy-iqtisodiy ta`sirlarini o`rnatish uchun xarakat kilganligini ko`rsatadi. Buni keyingi vokealar isbotlaydi. Sibirda maxalliy tatar xukmron doiralari hokimiyatni qo`lga olgan vaktda Urta Osiyo bilan Sibir o`rtasidagi siyosiy alokalarning to`xtab kolish xavfi tug`ildi. Bu hol Sibir bilan aloqa qilib kelayotgan Urta Osiyo shaharlarini tashvishlantiribgina kolmay, balki ularni Si-birning ichki ishlariga aralashishga olib keldi. Okibatda, S. V. Baxrushinning ko`rsatishicha, Urta Osiyo savdogarlari-ning bevosita yorda^mi bilan Shayboniylardan bo`lgan Ku-chumxon Sibirda tatar xoni Yodgorni ag`darib, hokimiyatni egalladi10. Bunda, albatta, savdogarlar ta`siri ostida Bu-xoro xoni Abdullaxon (1557—1598) muhim rol o`ynagan. Shu-ning uchun ham ba`zi avtorlar Sibirda hokimiyatning Kuchumxon

tomonidan olinishi Abdullaxonning yordamisiz bo`lmagan bo`lsa kerak, deb xisoblaydilar". Buni XVIII asrning ikkinchi choragida Sibirda G. F. Millerning to`plagan og`zaki materiallari xam tasdiklaydi. Bunga ko`ra, Kuchum-xon ko`p kishilar bilan Buxorodan Sibirga kelib, hokimiyat-ni kulga olgan. Shuningdek, Kuchumxon (1563—1598) vakti-da xonlikdagi hukmron doiralar orasida buxoroliklar bo`lganligini va keyinchalik mag`lubiyat tufayli o`z oilala-ri bilan «Buxoroga, Abdullaxon huzurnga xizmat» kilish uchun ketganligini hisobga olsak, masala yanada oydinla-shadi. Bu yerda, albatta, ilgari Buxoroxoni rasmiy xizmatida bo`lib, keyin Sibirga yuborilgan va u yerdan o`z vatanlariga kaytgan Abdullaxoi odamlari xakida so`z boradi.Kuchumxonning Urta Osiyo bilan yakindan aloka o`rnatgan-ligiga yana bir sabab shuki, uning xotinlaridan biri tur-kistonlik bo`lgan. Kuchumxonning Ahmad Garoy nomli akasi esa Buxoroda turgan va keyinchalik u Abdullaxon tomonidan harbiy otryad bilan ukasiga yordam uchun Sibirga yuborilgan. Kuchumxon ikkinchi marta o`z elchilarini Buxoroga yubordi. Bu gal ham ular Abdullaxonning Urganch hokimi nomiga yozgan yorlig`i bilan usha joyga jo`natildi. Xon yorlig`ida Sibir elchilariga din kohinlarini qo`shib goborish ko`rsa-tilgan edi. Urganchda Din Alixo`ja va boshka shayx, ulamo-larni Sibirga yuborish haqida qaror qabul kilindi. Shun-dan keyin Sibir elchilari o`sha shayx, ulamolar bilan Bu-xoroga kaytib, yana Abdullaxon bilan suxbatlashgan. Fik-rimizcha, bu suhbatda elchilar Kuchumxonning Sibir xonli-giga harbiy yordam berish to`g`risidagi iltimosini bayon etgan bo`lsa kerak. Chunki Abdullaxon suhbatdan so`ng Kuchumxon-ning akasi Ahmad Garoyni harbiy otryad bilan elchilar va shayx, ulamolarga ko`shib, Sibirga jo`natgan. Bular 1572 yilda Sibir xonligi poytaxti Iskerda (Tobolskda) shaxsan Kuchumxon va uning atrofidagi kishilar tomonidan tan-tanali ravishda qarshi olinadi. Ahmad Garoyning Sibirgz. yuborilishi xonlikni mustaxkamlash va bu bilan u yerda Bu-xoro xonligi ta`sirini kuchaytirishga karatilgan tadbirlar edi. Shunisi xarakterliki, Ahmad Garoy Sibir xonligida rahbarlik rolini o`ynadi. Hatto, Kuchumxonning o`z taxtini Ahmad Garoyga topshirganligi haqida ma`lumot bor18. Yana •boshqa ma`lumotga ko`ra, Kuchumxon va Axmad Garoy xonlik-ni birgalikda boshqarganlar19. Bu xar ikki ma`lumotning kaysisi haqiqatligidan qat`iy nazar, u shuni ko`rsatadiki,, Ahmad Garoy u yerga katta vakolat

bilan yuborilgan. Ahmad Garoy bilan Kuchumxon xonlik territoriyasini kengaytirish uchun Qozonga yurish qilganlarida Buxorodan olib kelingan harbiy otryaddan ham foydalanganlar20. Sibirda Buxoro xonligi ta`sirining kuchayishi u yerda Urta Osiyo savdosini jonlantirdi. Ammo bu aloka Sibirga YErmak boshchiligidagi harbiy otryadning xujum kilishi tu-fayli izdan chikdi. Rus knyazliklari o`rtasida o`zaro iktnsodiy aloqalar-ning mustahkamlanishi, u yerlarda ishlab chikarish kuchlari--ning o`sishi, mamlakatki mudofaa kilish zaruriyati XV asr oxirida markazlashgan rus dazlatining tashkil topishiga-olib keldi, Rus davlati tobora kuchayib, o`z territoriyasini kengaytira bordi. Ayniqsa, Astraxan va Qozon xonlikla-pning Moskva davlatiga qo`shib olinishi uning xalkaro obro`sini ko`tardi hamda ruslarga yangi bepoyon yerlarni o`z-lashtirish imkonini berdi. Ruslar Qozon xsnligini olgan-dan keyin butun Kama havzasini egallab, Uralning g`arbiy etaklarida bir necha aholi turar joylari barpo etdi. Bosib olingan joylarda yirik rus savdogarlari va sanoatchilari mahalliy va kelgindi aholini ezish xisobiga juda boyib ketdilar. Bular orasida XVI asrda Strogonovlar nomli avlod" shuxrat qozondi. Ular Kama bo`ylaridagi bepoyon yerlarning mutlaq egalari bo`lib kolgan edilar. Ammo Strogonovlar bu bilan qanoatlanmay, Sibirdagi yerlarni egallashga urindilar. Shuning uchun 1573 yilda Kuchumxon o`z ukasi Mamatkul boshchiligida Strogonovlarga karshn ko`shin yubordi. Natijada Strogonovlar qo`l ostidagi ko`pgi ne axoli turar joylari xonavayron etildi va ruslar asir kilindi. Ammo bu voqea Strogonovlar xarakatini to`xtata olmay, aksincha uni tezlashtirdi. Kuchumxonning Boshkirdistonni egallash uchun kilgan harakati ham kutilgan natijani bermay, uning kuchikundan-kuiga zaiflashib va tarkalib bordi. Shunday og`ir vaziyatda Kuchumxon Abdullaxon huzuriga yordam so`rab, elchi yuborgan-ligi xakida to`la bo`lmagan ma`lumot saklangan. Bu vaqtda Abdullaxon Xorazm bilan kattiq jang kilmokda edi. Bu-ning ustiga Buxoro xonligida ichki ziddiyat va kurashlar ancha keskinlashgan edi. Xullas, Abdullaxon o`z hokimiyati-ning birligini saklashga barcha kuch va e`tiborini jalb etib, Sibir xonligiga bevosita yordam berish imkoniyatiga ega emas edi. Bu vaktda Moskva davlati Sibirga hujum qilib, Kuchum-xonni mag`lubiyatga

uchratdi. Shu sababli Buxoro xonligi bi-lan Moskva davlati o`rtasida davom etib kelayotgan tinch-totuv alokalar buzildi. Abdullaxon rus podshosi Fedor Ivanovich bilan elchilik munosabatida dag`allik kildn. Bunga javoban, rus podshosi qozoq xoni Tavakkalni Abdul-laxon bilan urushtirishga erishdi28. Shuningdek, Moskva davlati Kuchumxonning Buxoro xonligi yordami bilan Sibir-ga bostirib kirish xavfiga qarshi bir qator tadbirlar ko`rdi. Sibirga keladigan buxorolik savdogarlar orasida Kuchumxonga tegishli kishilar bo`lishi mumkinligi nazarda tutilib, buxoroliklarning qal`alarni ko`rishi, umuman, josuslik kilishlariga yo`l ko`ymaslik va ularni yashirincha nazorat ostiga olish Sibir ma`muriyatiga buyurildi29. Bu-xoroliklarning mahalliy axoliga qilich, kalkon va boshqa urush qurollarini sotishlariga mutlako yo`l ko`ymaslik xakida ham ko`rsatma berildi30. Lekin bu tadbirlar buxo-;yuliklarning savdo-sotiq faoliyatiga «hech kanday to`sqinlik kilinmagan holda o`tkazilishi buyurildi31. Bu vaktlarda (1595/96 va 1598 yillarda) Kuchumxon bilan Abdullaxon o`rtasida elchilarning katnaganligi haqida ma`lumotlar bor. Dastlabki elchi Abdullaxon huzuriga xarbiy yordam so`rab kelgan. Ammo Abdullaxon Kuchumxok elchisi orqali yuborgan yorlig`ida «bizdan askar so`ragak ekansan, biz bo`lsak, u vaqtda urushda edik, shuning uchuk askar yubora olmadik»32, deb xabar qildi». Abdullaxon Quchumxonga nisbatan o`z xayrixoxligi va xurmatini izhor kilish maksadida unga xarbiy nog`ora, 9 ta o`kyoy, duxoba va ip gazlamalardan iborat sovg`alar yubordi. Quchumxondan savsar va shuning kabi kimmatbaxo mo`ynalar yuborishni iltimos kildi34. Shu ravishda, Kuchumxonning Abdullaxonga 1596 yilda yuborgan elchisi o`z maksadiga eri-sha olmay qaytgan edi. Bu xol Kuchumxonning tobora og`irla shib borayotgan axvoliga salbiy ta`sir kilib, uni ancha ruh-sizlantirdi. Buning ustiga Buxoro xonligida Kuchumxonga nisbatan bo`lgan munosabat ham o`zgarib, hatto, Urta Osiyo- dagi savdogarlarning ayrim guruxlari Sibir bilan savdo alokasining uzilib qolishidap tashvishlanib, Kuchumxonni o`ldirish va o`rniga Sibir xonlipshi tiklashga qodir boshka bir kishini tayinlash kstiga tushdilar35. Ammo bu maksad amalga oshmadi.Kuchumxon shunday orir vaziyatda turgan bir paytda xam Abdullaxon unga harbiy yordam bera olmay, 1598 yilda uning xuzuriga o`z elchisini yuborish bilan chegaralandi. Abdullaxon bu elchi orkali Kuchumxonga yorliq yuborgai edi. YErlikning mazmuniga karaganda,

Kuchumxon mahalliy hoki-miyat boshliklaridan birining yerini bosib olgan, Abdulla-xon buni qoralab, bunday xarakatni to`xtatishni uqtirib o`tadi: «...biz eshitdikki,—deyilgan edi yorliqda,— siz a-liyo Mirzaning yerini tortib olib, o`zingizniki qilibsiz, buning o`rniga sizlar o`zaro ittifoqlashib, kofirlardagi yerlaringizni kaytarib olishingiz lozim edi, agar shunday kila bersangiz kofirlar kuchayib ketadi va sizni sharman-dayu sharmisor kiladi, agar bkz bilan birodar bo`lishnn istasangiz, u bilan yarashib, yerlarini qaytarib bering. bundan keyin bunday kilmang va bizning ikrimiz sizlarga yaxshilik qilishdir, o`sha yerlarda sizning ota-bobolarin-giz o`tgan, ular bir tan-bir jon bo`lib yashagan, hozir esa yerlar sizlarga kolgan, siz avliyo Mirzani kichik ukangiz xisoblab, yerni unga kaytarib berishingiz kerak edi, bu siz-ning nomingizga loyiq ish bo`lar va bizlarga ham xush kelardi»36. Binobarin, Abdullaxoi Kuchumxonning ahvoli va uning xarakatidan xabardor bo`lib turgan. U Kuchumxon hokimiyati-dagi o`zaro kelishmovchiliklarni koralab, birlik va ham-jihatlik o`rnatishni talab etdi. Xatto, bu talabning amalga oshirilishi Sibir bilan Buxoro xonliklari o`rtasidagi ittifokni mustahkamlashi qayd kilindi. Binobarin, Abdullaxon ichki o`zaro urushlar va kelishchiliklarni tugatish yo`li bilan Sibir xonligini musxkamlash va bu bilap ruslar tomonidan bosib olinganlarni qaytarib olishga Kuchumxonni chaqirdi. Kuchumxonning Urta Osiyo bilan aloqasiga doir hujjatlar kam bo`lishiga karamay, ular Buxoro xonligining Sibir xonligiga o`z ta`sirpki o`tkazganini ko`rsatadi. Abdul-laxon Urta Osiyo savdogarlari manfaatlarini ko`zlab,. Sibirda islom dinini kuchaytirish siyosatini yurgizdi. Bu tadbir, o`z navbatida, Sibirda Buxoro xonligi ta`siri va manfaatlarini ta`minlar edi.Kuchumxon o`limidan so`t uning o`g`il va nevaralari Si-bir xoyugagini tiklash uchun kurash olib bordilar. Ammo bu kurashlar hech qanday natija bermadi40. Uzbek xonliklari bilan Kuchumxon avlodlari o`rtasida qanday munosabatlar bo`lganligi xakida ma`lumotlar yo`k;,. Bizning fikrimizcha, o`zbek xonliklari o`zaro urushlar bi-lan band bo`lganligi va Sibir xonligini tiklashga umid kolmaganligi natijasida Kuchumxon avlodlari bilan aloka boglanmagan bo`lsalar kerak.

Xullas, Kuchumxon o`limidan keyin Sibir xonligining takdiri uzil-kesil hal bo`lib, uning territoriyasida Moskva davlati mustahkamlanib oldi. Birin-ketin yangi shaharlar va boshqa aholi turar joylari paydo bo`la boshladi. 1586 yildayoq xonlikning Chingitur qal`asi o`rnida Tyumen shaxri barpo etilib, bu ruslarga Ob - Irtish havzasini, yani Ural orqasiga boradigan suv yo`llarini egallash imkonini berdi. 1587 yilda Isker yonida vujudga kelgan Tobolsk shahri esa Tinch okeaniga tomon boradigai suv yullarini zabt qilishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi..S`Huningdek, 1594 yilda Tara shahrining barpo etilishi ham axamiyatli bo`ldi. Sibir XVI asr oxirlari va keyingi vaktlarda yo`lning uzokligi va noqulayligi tufayli Rossiyaning markaziy qism-lari bilan iktisodiy jihatdan yetarli darajada bog`lanmagan edi. Buning ustiga Rossiya o`zining barcha chekka ulkalari, jumladan, Sibir aholisini zarur mollar, ayniksa, ip gazlama va kiyim-kechaklar bilan yetarli darajada ta`minlay olmas edi. Chunki Rossiyada to`qimachilik sanoati u qadar rivojlanmagandi. Shuning uchun Sibirda Urta Osiyo mollariga ehtiyoj bor edi. Rus xukumatp Sibir orkali Urta Osiyo bilan iqtisodiy alokani kuchaytirishnignna emas, balki o`zaro elchilik munosabatlarini xam o`rnatishni ko`zladi. Shu nuqtai nazardan Buxoro elchilari bilan kanday munosabatda bo`lish hakida Sibir ma`muriyatiga ko`rsatma berildi. Unda Bu-xorodan elchi kelgan taqdirda ularni izzat- ikrom bilan kutish va ularniig so`zini tpnglab, xamma talablarini Moskvaga ma`lum qilish bayon etilgan edi. Buxoroliklarga berilgan imtiyozlardan shunday xulosa-ga kelish mumkinki, Urta Osiyo bilan alokani rivojlanti-rish rus hukumatining davlat ahamiyatiga ega bo`lgan muhim shazifalaridan biri bo`lgan. Urta Osiyo bilan aloqadan rus davlati qanchalik manfa-atdor bo`lsa, Sibir va; umuman, Rossiya bilan aloka ki-lishdan o`zbek xonliklari xam shunchalik manfaatdor edi. Shu sababli rus hukumati bergan imtiyozlarni buxorolik-lar katta mamnuniyatlik bilan kutib olib, endi ular kud-;ratli va markazlashgan rus davlati ximoyasi va g`amxo`rlm-gi ostida bemalol va bojsiz savdo-sotiq qildilar. Urta Osiyo shaharlari savdo-hunarmandchilik ahllarining Sibir-dagi manfaati shu ravishda ta`minlanib, Sibir xonliginya tiklash yo`lidagi kurashlarga endi Buxoro xonligining aralashuviga ehtiyoj qolmadi. Shuningdek, o`zaro urushlar Buxoro xonligining Sibir ichki ishlariga aralashuviga katta to`sqinlik kildi. Bular

ustiga, Kuchumxon bilan bir vaqtda Abdullaxon vafot etib,Sibirda xam, Buxoroda ham Shayboniylar avlodining xukmronligi tugallandi.Buxoro xonligida esa hokimiyat Ashtarxoniylar avlodi(1599—1753) qo`liga o`tadi. Bu xam Sibnr uchun bo`lgan kurashlarda.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., «S`Harq», 1998. 2 . Karimov I.A “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”. T.”O`zbekiston” 2008y 3.Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 4 . Gulomov.X. Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey vXVIII- pervoy polovine XIX veka.-T., 2005. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

XVIII asrda Rossiya –O'rta Osiyo munosabatlari

Rossiya-O'rta Osiyo aloqalarining tarixiy ildizlari

XIX asrning I-yarmida Rossiya- O'rta Osiyo munosabatlari

XVI—XIX asrning birinchi yarmida o'rta osiyo xalqlari tarixshunosligi

Ispaniya XVI asr XVI asrning yarmida