O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari - Tarix - Referatlar

O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari Reja: 1. O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari 2. (Yoqut al-Hamaviy asarlari asosida) 3. Abul Mu’iyn an—Nasafiyning «Bahr al—kalom» asari haqida.

www.arxiv.uz Tarixiy manbalarda Nasaf, Buxoro, Urganch, Samarqand, Marv, Balx kabi dovrug‘i ketgan madaniy markazlar qatorida tarif etiladi. Tarixiy manbalarda u haqda va uning bag‘rida kamol topgan allomalar, mashhur kishilar to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar topish mumkin. Yoqut al-Hamaviyning «Mu’jam al-buldon» («Shaharlar lug‘ati») va «Mu’jam al-udabo» («Adiblar lug‘ati») asarlari ham vatanimiz tarixini o‘rganishda eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. Yoqutning bu asarlarida Movarounnahr va Xorazm o‘lkasida yashab, fanning turli sohalarida ijod etgan yuzdan ortiq vatandosh allomalarimiz haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Balki shu sababdandir, so‘nggi yillarda Yoqut al-Hamaviy nomi mamlakatimizda tobora ko‘proq tilga olinib, uning asarlari olimlarimiz e’tiborini qozonmoqda. O‘rta asrlar manbalarida Qayd etilishicha, Yoqut al-Hamaviyning kelib chiqishi rumlikdir. Uning to‘liq nomi Abu Abdulloh Yoqut ibn Abdulloh ar-Rumiy al-Hamaviy al-Bag‘dodiy. Tarixchilar, jumladan Ibn Xallikon (XIII) va Hoji Xalifa (XVII) uni 574 yo 575 (1178 yo 1179) yilda tug‘ilgan deb taxmin qiladi. Chunki Yoqut go‘daklik chog‘idanoq bandi qilinib, Bag‘dodga keltiriladi va qul bozorlaridan birida sotib yuboriladi. Ayrim manbalarda uning hatto «o‘z ona tilini ham eslay olmasligi» to‘g‘risida ma’lumotlar uchrashini e’tiborga olsak, uning tug‘ilgan vaqti ham taxminiy ekani o‘z-o‘zidan ayon bo‘ladi. Yoqut o‘z asarlarida asli kelib chiqishini ko‘rsatish uchun «Rumiy» nisbasini qo‘llaydi. Yoqut ismi al-Hamaviyga qullik asoratiga tushib qolganda qo‘yilgan. Ba’zi muarrixlar quldorlarning o‘z qullarini turli qimmatbaho tosh va xushbo‘y narsalar yoki qut-barakani anglatuvchi so‘zlar bilan atagani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Uning «Yoqut» ismini olishi xuddi shunday an’analar mahsulidir. Ibn Abdulloh ismi ham unga o‘sha davrdagi musulmonlar odati bo‘yicha berilgan. YA’ni, nasabi ma’lum bo‘lmagan kishilar Ibn Abdulloh yoki Abu Abdulloh nomi bilan atalgan. Yoqutning xo‘jayini Askar Hamaviy ismli savdogar edi. U Yoqutning tarbiyasiga jiddiy e’tibor beradi va uni o‘qimishli qilib tarbiyalaydi. Unga tijorat ishlarini o‘rgatadi. Ayni paytda, u tijoratning orqasidan sayyohga aylanadi.

www.arxiv.uz Xo‘jayinining vafotidan so‘ng ozodlikka chiqadi va mustaqil hayot boshlaydi. U sharqning ko‘plab shaharlarini kezib chiqadi. Chingizxonning Movarounnahrga bostirib kirishidan avvalroq 2 yilcha Marvda yashaydi va afsonaviy Xorazm o‘lkasiga sayohat qilib, taxminan uch oydan oshiqroq (qish paytida) shu yerda bo‘ladi. Ammo mo‘g‘ul-tatarlarning bosqini tufayli Buxoro, Samarqand, Nasaf kabi shaharlarni ko‘rish niyatiga yetisha olmaydi. Shunga qaramay, u o‘zidan, oldin o‘tgan allomalarning bu shaharlar va ularda yashagan olmu fuzalolar haqida yozib qoldirgan ko‘plab asarlaridan foydalanib, qiziqarli va qimmatli ma’lumotlar to‘plab kitoblar ta’lif etadi. Biz ushbu maqolada uning mashhur «Mu’jam al- buldon» va «Mu’jam al-udabo» asarlaridagi Nasaf allomalariga oid ma’lumotlar to‘g‘risida so‘z yuritamiz. Yoqutning «Mu’jam al-buldon» asari yirik jug‘rofiy asardir. Unda dunyoning turli iqlimlarida joylashgan ko‘plab shahar va qishloqlar haqida ma’lumotlar to‘plangan. Shuningdek, undan Nasaf va uning tevarak-atrofidagi joylar, u yerlardan chiqqan mashhur allomalar haqida ham quyidagi ma’lumotlar uchraydi. NASAF — Samarqand va Jayhun oralig‘ida joylashgan aholisi ko‘p va obod shahar. U yerdan fanning barcha sohalari bo‘yicha ko‘plab allomalar chiqqan. Ular Naxshabiy nisbasini ham qo‘llaydi. Istaxriyning aytishicha, Nasaf devor bilan o‘ralgan, o‘rtasida qo‘rg‘oni va to‘rtta darvozasi bor shahar. Buxoro va Balx yo‘li shu yerdan o‘tadi. Joyi tekislik, Kesh bilan orasi ikki manzil. Jayhun bilan oralig‘ida tog‘ yo‘q. Shaharning o‘rtasidan bitta daryo o‘tgan. Bu suv Keshdan oqib keladi. Uning qirg‘og‘ida uylar va qishloqlar joylashgan... ... Abu Ishoq Ibrohim ibn Mu’qla ibn al-Xajjoj ibn Xudosh an-Nasafiy shu yerdan chiqqan. U ulug‘ alloma va muhaddislardan edi. Ko‘p kitob yozgan. Sunnat (hadis) va tasvirlarni yiqqan. Qutayba ibn Sa’id, Hishom ibn Omir ad-Damashqiy va Xarmilla ibn Yahyo al-Misriy haqda gapirib o‘tgan. U to‘g‘rida ko‘plab allomalar rivoyat qilgan. Ular 394 (1003) yilda vafot ettan. Yoqut «Mu’jam al-buldon» da Nasafning ikkinchi nomini ham keltiradi va shunday xabar beradi.

www.arxiv.uz NAXSHAB - Movarounnahr shaharlaridan, Jayhun va Samarqand oralig‘ida, Buxoro yo‘lida emas. Buxorodan Samarqandga borishda Naxshab chapda qoladi. Uni Nasaf deb eslatgandik. U bilan Samarqand orasi uch manzil masofa. Bu yerning ulug‘ allomalaridan biri — al-X,ofiz Abdulaziz ibn Muhammad ibn Abu Ja’far ibn Abu Bakr na-Nasafiy al-Osimiydir. U 456 (1063) yili vafot etgan. Habatulloh ibn al-Akfoniy undan Abdulqosim Ali ibn Muhammad as- Sahhob, Abu Tohir Muhammad ibn Ahmad ibn Abdurahim al-Kotib al-Isbahoniy, Abu Tolib ibn G‘iylon, Abu Muhammad al-Javhariy, Abu Ali al-Mazhab, Abu Abdulloh as-Savriy, Abu Abbos Ja’far ibn Muhammad al-Mustag‘firiy an- Naxshabiy dars tinglaganini aytadi. U Damashqqa kelib hadis so‘zlagan, Abdulaziz Kinoiy, Abu Bakr al-Xatib va boshqalar u to‘g‘rida rivoyat qilgan. U 452 (1059) yilda qirq yoshga yetmay Nashxabda vafot etgan. KASBI — Nasafga qarashli qasaba. U yerdan chiqqan ilm ahli Nasbaviy yoki Kasbiy nisbasi bilan ataladi. Nasaf bilan oralig‘i to‘rt farsax. Jome’ masjidi va bozori bor. Abu Ahmad Iso ibn al-Xusayn ibn ar-Robiul al-Kasbaviy shu yerlikdir. U «Kitab al-buston» («Bog‘ kitobi») asarini yozgan. U haqda Abu Sa’d al-Idrisiy rivoyat qilgan. Imom Abu Bakr Muhammad ibn Muhammad ibn Abu Muhammad va uni yana Abdulmalik ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Sulaymon ibn Quraysh al- Kasbaviy ham deyishadi. Ilm ahlining barchasi uning otasi imom va allomalardan bo‘lgani haqida rivoyat qilgan. Abu Bakr ham fozil va zukko edi. U 439 (1047) yilda tug‘ilgan va 494 (1100) yili vafot etgan. NAVQOD — katta qishloq. Nasaf bilan orasi 6 farsax. Abul Fazl Abdulqodir ibn Abdulxoliq ibn Abdurahmon ibn Qosim ibn al-Fazl an-Navqodiy shu yerdan chiqqan. U fozil imom edi. Buxoroda as-Sayid Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Haydar al-Ja’fariy va Makkada Abu Abdulloh al-Hasan ibn Ali at-Tabariy va boshqalardan ta’lim olgan. Undan Abu Hafs Umar ibn Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy ilm o‘rgangan. U 527 (1132) yilda vafot etgan.

www.arxiv.uz NIYOZIY — Kesh va Nasaf o‘rtaligidagi katta qishloq. U yerlik allomalar Niyoziy yo Niyoz yo Niyozaviy nisbasi bilan ataladi. Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn al-Hasan ibn Homid ibn Horun ibn al- Manzar ibn Abduljabbor an-Niyoziy al-Karminiy shu yerdandir. U Abul Hasan Ahmad ibn Muhammad ibn Abduljalil an-Nasafiy, al-Haysan ibn Kulayb ash- Shoshiy va boshqalar haqida rivoyat qilgan. U haqida Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn G‘unja va Abul Abbos al-Mustag‘firiy so‘zlagan. U 399 (1008) yili Karminiyda vafot etgan. «Mu’jam al-udabo»da besh nafar Nasafiy qayd etilgan. Ulardan faqat bittasigagina alohida to‘xtalib o‘tilgan. Qolganlari esa turli sabablar bilan eslatiladi. Ular quyidagilar: Abul Husayn Muhammad ibn Talib an-Nasafiy. Abu Sa’d as-Sam’oniy adib Ali ibn Abdulaziz ibn al-Marzubon ibn Sabur Abul Hasanning Makkaga borgani haqida ma’lumot berar ekan, Muhammad an-Nasafiyning aytganlarini dalil keltiradi. Mazkur adib 287 (899) yilda vafot etgan. Abul Husayn an-Nasafiy taxminan X asrda hayot bo‘lgan. Abdulaziz ibn Muhammad an-Naxshabiy hofizlar shayxi sifatida tanilgan. Isbahonlik adib va faqih Ahmad ibn al-Fazl ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Ja’far al-Botirqoniy uning «Sahih al-Buxoriy»da uchramaydigan musnadlar haqida kitob yozganini aytadi. Botirqoniy o‘z ishida bu asardan samarali istefoda etgan. Yoqut Abdulaziz an-Naxshabiy haqida «Mu’jam al- buldon» da ham ma’lumot beradi (o‘sha joyini yuqorida ko‘rsatib o‘tdik). Abu Ya’la an-Nasafiy. Al-Hokim Abu Abdulloh (vaf. 405/1014), Abu Sulaymon al-Xattobiy (vaf. 3886/996) qatori u ham Muhammad ibn Ahmad ibn Sulaymon ibn Ayub ibn G‘aysiya an-Navqotiyni o‘z asarida eslab o‘tgan. Navqotiy Movarounnahrda ko‘p vaqt yashagan va 386 (996) yilda vafot etgan. Ular balki Navqotiy Movarounnahrga kelganda uchrashgan bo‘lishi mumkin. Abul Mu’in Maymun ibn Muhammad an-Nasafiy. Qohiralik xanafiy faqih va adib Hasan ibn az-Zair Abu Ali al-Forsiy (vaf. 598/1201) fiqh masalalarini hal etishda ko‘proq Imom Abu Hanifa, «Al-jome’ as-sag‘ir» asari muallifi Muhammad

www.arxiv.uz ibn al-Hasan ash-Shayboniy va Abul Mu’in an-Nasafiyning mazkur asarga yozgan sharhidan foydalanar ekan. Shayx Hoji Xalifaning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, Abul Mu’in an-Nasafiy 508 (1114) yilda olamdan o‘tgan. Uning Yoqut eslatgan mazkur asari «Sharh al-jome’ as-sag‘ir fi al-furu’» («Kichkina to‘plam» bo‘limlari shahri») deb atalgan va o‘z davrida juda mashhur bo‘lgan. Umar ibn Muhammad an-Nasafiy al-Hofiz. Abu Hafs Umar. an-Nasafiy 461 (1068) yilda Nasafda tug‘ilgan. Keyinchalik Samarqandga borib, u yerda uzoq vaqt yashab qolganligi sababli Samarqandiy nisbasini oladi. U saljuqiylar davrida yashaydi va ulug‘ saltanatning yuksalishi hamda butunlay inqirozga yuz tutishining guvohi bo‘ladi. Nasafiy 537 (1142) yilda vafot etadi. U hayoti mobaynida nihoyatda ko‘p asarlar ta’lif etadi va zamonasining eng ko‘zga ko‘ringan allomalaridan biri bo‘lib taniladi. Hoji Xalifaning birgina «Kashf az-zunun» asarida uning o‘ndan ortiq asari qayd etilgan. Undan keyin yashagan ko‘plab adib va allomalar ayrim masalalarni hal etishda uning asarlariga murojaat qilgan hamda sharhlar va qo‘shimchalar yozgan. Lekin «Mu’jam ul-udabo» da Umar an-Nasafiyga oid ma’lumot juda kam berilgan. «Nasaf — bu Naxshab, Movarounnahrda. Kunyasi Abu Hafs, bir qancha kitoblar yozgan. Shulardan biri «Kitab al-qand fi ulamai Samarqand» («Samarqand ulamolari uchun qand kitob») asaridir», deb yozadi Yoqut u haqida. Lug‘atidan uning faqat shu bittagina asari eslatilgan. Hoji Xalifaning ma’lumotlariga qaraganda, bu asar Abu Sa’id Abdurahmon as-Samarqandiyning Samarqand tarixiga oid kitobning davomidir. O‘z navbatida, Nasafiyning shogirdi Abul Fazl Muhammad ibn Abdujalil ibn Abdumalik ibn Xaydar as-Samarqandiy bu asarni fors tiliga qisqartirib tarjima qiladi va uni «Qandiyayi xo‘rd» («Kichik qandiya») deb ataydi. Shu paytga qadar Nasafiyning bu asari bizgacha yetib kelmagan deb taxmin qilinardi. Ammo keyingi paytlarda «Kitab al-qand fi ulamai Samarqand» asari ba’zi bir kamchiliklar bilan bo‘lsa-da, bugungacha yetib kelgani va Saudiya Arabistonida yashayotgan vatandoshlarmizdan biri Nazar Muhammad al-Farobiy tomonidan nashr etilgani ma’lum bo‘ldi. Shuningdek, uning bir qancha asarlari bizning Sharqshunoslik ilm dargohi qo‘lyozmalar xazinasida ham saqlanayotir.

www.arxiv.uz Yoqut shunday ulug‘ va mashhur allomaning faqat bittagina kitobini aytib o‘tishining sababi, albatta uning Movarounnahrga kelolmagani va u haqda to‘la ma’lumotga ega bo‘lmaganidadir. Shunga qaramay, Yoqut ma’lumotning o‘ziga xos muhim tomoni ham mavjuddir. YA’ni, u Nasafiyning adab sohasidagi, xususan, she’riyat bilan oshno bo‘lganini ko‘rsatib o‘tadi. «Qand» kitobida yozilishicha, 516 (1122) yili Nasafiynikiga olis mag‘rib o‘lkasidan alloma Abu Horun Muso ibn Abdulloh al- Ag‘motiy al-Qahtoniy mehmon bo‘lib keladi va qisqa fursat unikida turib qoladi. Nasafiy mehmonning iltimosiga ko‘ra «A’jalta an-Naxshabiy lizayfihi al-mag‘ribi» («Naxshabiyning mag‘riblik mehmoniga atab shoshilinch tayyorlangan kitobi» asarini yozadi. Yoqut undan ushbu she’riy parchani keltiradi: Chiqib quyosh mag‘ribdan porlar, Sharqi g‘arbni munavvar etib. Dedik: Ki qiyomat muqarrar Kelmish uning sharpasi yetib. Nasafiyning bu aytganlariga Ag‘motiy shunday javob beribdi: Hayot qistovi birla yo‘l oldim yiroqlarga, Mulkim g‘am bo‘ldi to‘la ko‘z yoshi buloqlarga. Sarson-sargardon kezdim Xurosonda g‘urbatda, Jismim sharqida ovvora, qalbim qolmishdir g‘arbda. Nasafiy va uning she’riyatga munosabati mutlaqo o‘rganilmagan toza mavzudir. So‘nggi paytlardagi uning ijodiga e’tibor qaratilib, ayrim ilmiy tadqiqotlar amalga oshirila boshlandi. Ammo bu borada hali birorta jiddiy amaliyot ko‘zga tashlanganicha yo‘q. Yuqorida keltirilgan muxtasar ma’lumotlar asosida shuni aytish joizki, diyorimizda shuncha ulug‘ ajdodlarimiz o‘tgan bo‘lsa-yu, ularning hayoti va ijodiy merosidan shu kunga qadar hatto xalqning ilg‘or qismi bo‘lmish ilm axli ham

www.arxiv.uz bexabar bo‘lishi, albatta achinarli xoldir. Holbuki, bugungi jamiyatimizda xalqimiz ma’naviyatini ularsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘tmishda vatanimiz shon- shuxratini olamga yoygan bobolarimiz qoldirgan ma’naviyat xazinasini topish, o‘rganish va halqqa yetkazishdek xayrli ish ziyolilarimiz zimmasidagi farz ham qarzdir. Turkiston diyorimiz azal-azaldan ilmu fan, madaniyat, ziyo va ma’rifat markazlaridan biri sifatida jumlai jahonga mashhur bo‘lgan. Bu tabarruk zamindan yetishib chiqqan allomalarning sanog‘iga yetish qiyin. Tasnifiy hamda qomusiy asarlarni varaqlar ekansiz al-Buxoriy, at-Termiziy, al-Xorazmiy, as-Samarqandiy, an-Nasafiy, ash-Shoshiy (at-Toshqandiy), al-Farg‘oniy va boshqa katta-kichik shaharu qishloqlarimizga mansub taxallusli olimlarning nomlarini ko‘p uchratasiz. Dunyoning hech bir mamlakatidan bunchalik ko‘p ilm ahillari yetishib chiqmagan bo‘lsa kerak. Ayniqsa, o‘rta (IX—XII) asrlarda o‘lkamizda tom ma’noda haqiqiy madaniy yuksalish yuz berib, ilmu irfon juda yuksak pog‘onalarga ko‘tarilgan. Ayni shu davrlarda yurtimizda ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha olamshumul axamiyatga molik asarlar yaratgan buyuk allomalar ijod qilganlar. Mustaqilligimiz keltirgan buyuk ne’matlar bois, biz endi mana shu allomalarimizning hayoti va ijodiy faoliyatini ilmiy nuktai nazardan xolisona o‘rganib, ular ma’naviy meroslaridan baxramand bo‘la boshladik. Istiqlol yillarida qator allomalarimizning tavallud sanalari nishonlanib, hayoti va meroslari o‘rganila boshlandi, ularning tarixiy hizmatlariga yarasha nomlari abadiylashtirilmokda. 1998 yili ham ikki buyuk allomamiz — imom al-Buxoriyning 1225 yilligi, Axmad al-Farg‘oniyning 1200 yilligi dunyo miqyosida keng ko‘lamda nishonlandi. Shu munosabat bilan ko‘plab tashkiliy, ma’rifiy tadbirlar amalga oshirilgan edi. Buyuk allomalarimizning ilmiy-ma’naviy merosi, shaxsiyatlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, ular asarlari qo‘lyozmalaridan fotonusxalar, mikrofilmlar olish hamda ijodlarini o‘rganuvchi xorijiy olimlaru tadqiqodchilar bilan muloqatda bo‘lib, ilmiy hamkorlik o‘rnatish maqsadida, respublika tavallud

www.arxiv.uz sanalarni nishonlash tashkiliy qo‘mitasining qaroriga binoan, bir guruh olimlar Turkiya, Suriya, Iordaniya va Misr kabi mamlakatlarda ilmiy safarda bo‘lib qaytdik. To‘rt haftalik bu safarimiz davomida Imom al-Buxoriy va Axmad al- Farg‘oniy davriga, ular hayoti, ilmiy merosiga oid yuzga yaqin nomdagi turli- tuman risolalar, kitoblar, buyuk allomalarimizning ayrim qo‘lyozma asarlaridan mikrofilmlar olib qaytdik. Ayni chog‘da safarimiz davomida diyorimizdan chiqqan boshqa olimlar haqidagi ma’lumotlarni to‘plashni ham e’tibordan chetda qoldirmadik. Masalaga shu nuqtai nazardan qaralganda, suriyalik taniqli olim— doktor Valiyuddin Muhammad Solih al-Farfur janoblari bilan muloqatimiz, ayniqsa, g‘oyatda foydali bo‘lgandi. Doktor Solih al-Farfur asosan o‘rta asrlarda yashagan movarounnahrlik olimlarning hayoti va asarlarini o‘rganish bilan shug‘ulllanar ekan. Suhbat chog‘ida bundan atigi bir necha oy muqaddam kalom ilmining yirik namoyandasi, nasaflik mashhur olim Abul Mu’iyn an-Nasafiyning «Bahr ul-kalom» («Kalom (ilmi)da dengiz») nomli asarining tanqidiy nashrini tayyorlab chop ettirganini aytib, ushbu kitobdan ilmiy safar a’zolariga hadya qildi. Islom dini falsafasining tarkibiy qismini tashkil qilgan kalom ilmining darg‘alaridan biri bo‘lmish vatandoshimiz Abul Mu’iyn an-Nasafiyning hayoti va ilmiy-ma’naviy merosi haqida biz hozirgacha deyarli hech qanday ma’lumotga ega emasdik. Shu bois birinchi navbatda doktor Solih al-Farfur tadkiqotiga va shuningdek boshqa manbalarga tayangan holda, Abul Mu’iyn an-Nasafiy va uning «Bahr ul-kalom» asari haqida batafsilroq ma’lumotlarni berishni lozim topdik1. Kalom ilmining bir qancha yo‘nalishlari bo‘lib, ulardan al-ash’ariyya va al- moturidiyya kabilari g‘oyatda keng tarqalgan. An-Nasafiy al-ash’ariyya maktabining asoschisi bag‘dodlik olim Abul Hasan al-Ash’ariy (875-935), al- moturidiyya maktabining asoschisi samarqandlik taniqli olim Abu Mansur al- Moturidiy (870- 944) ta’limotidan saboq olgan. Asosan al-moturidiyya maktabiga mansub imom al-G‘azzoliyning maslagiga amal qilgan olimlardan hisoblanadi. O‘z navbatida al-Iyjiy (u 1355 yilda vafot etgan), Sa’duddin at-Taftazoniy (vafoti 1390 yil) va boshqa ko‘plab taniqli olimlar an-Nasafiy ta’limotiga tayangan holda faoliyat ko‘rsatib, kalom ilmida yirik olimlar darajasiga ko‘tarilganlar.

www.arxiv.uz Abul Mu’iyn an-Nasafiy nomi bilan mashhur bo‘lgan allomaning to‘liq ismi Maymun ibn Muhammad ibn Mu’tamid ibn Makhul bo‘lib, u 1027 yilda Nasaf (Qarshi)da tavallud topgan. Uzoq yillar Buxoro va Samarqandda yashab ijod qilgan. U haqidagi ayrim ma’lumotlar nasaflik boshqa bir olim, Najmiddin Umar ibn Muhammad an-Nasafiyning «Al-Qand fi zikri ulamoi Samarqand» («Samarqand olimlari zikrida qanddek (shirin) kitob») nomli asarida keltirilgan. Uning yozishicha: «Sharqu G‘arbning olimu ulamolari Abul Mu’iyn an-Nasafiy ilmining dengizidan bahra topib, ul taratgon ziyo nurlarini ko‘zlariga to‘tiyo qilib surtg‘onlar». Alloma 1114 yili 87 yoshida vafot etgan.2 Uning qabri Qarshi tumani xududidagi Qovchin qishlog‘ida joylashgan.3 Manbalarda keltirilishicha, an-Nasafiy o‘nga yaqin asarlar yaratgan bo‘lib, ularning aksariyati kalom ilmining turli masalalariga bag‘ishlangan. An-Nasafiyning ilm-fanning turli sohalariga oid asarlaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. 1. Al-U’mda fi usul al-fiqx. 2. Baxr al-kalom fi i’lm al-kalom. 3. Tabsirat al-adillati fi i’lm al-kalom 4. At-Tamxiyd li-qavoi’d at-tavhiyd fi i’lm al-kalom. 5. Al-O’lim val-muta’llim. 6. Iyzoh al-maxajatiy li-kovn al-aql xujjatan, 7. Sharx al-Jomi’ al-Kabir lish-Shayboniy fi furu. 8. Manoxij al-aimmati fil furu’. 9. Al-Mu’taqidot (Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Abul Mu’iyn an-Nasafiyning bu asaridan bir qo‘lyozma saqlanadi (inv. № 40008|2). Arab tilida yozilgan ushbu asar 52 varakdan iborat),4 Allomaning . «Baxr al-kalom» asari alohida axamiyatga egadir. Asardagi ayrim ma’lumotlar haqida fikr yuritamiz. «Baxr al-kalom»ning oltinchi bobidagi birinchi fasl (bo‘lim) to‘rt banddan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi «al-Imomat» (Imomlikka oid) deb atalgan. Mana shu bandda keltirilgan Payg‘ambar alayxissalomning ikki hadisi katta ilmiy axamiyatga ega.

www.arxiv.uz Birinchisi; «Iktadu bil-laziyna min ba’diy Abu Bakr va Umar» (bu hadislarni Imom at—Termiziy, imom ibn Moja, Ahmad ibn Hanbal va boshqa bir qancha muxaddislar o‘z asarlarida rivoyat qilganlar). "Mendan keyin Abu Bakr va Umarga iqtido qilinglar", degan bo‘lishiga qaramay xalifalik ustida ikki kun baxs bo‘lgan. Ikkinchi hadis;’’Mendan keyin xalifalik o‘ttiz yil, undan keyin amirlik, podshohlik va hokazolar bo‘ladi", degan fikrlari naqadar to‘g‘riligini alohida qayd qilish zarur. Chindan xam bu muddat (ya’ni, o‘ttiz yil) choryorlar paytida tugagan. Hozirgi vaqtda "xalifalik"ni orzu qilib yurgan ba’zi kimsalar uchun ham Payg‘ambarimizning bu hadislari asosli javobdir. Bu kitob kalom ilmi bo‘yicha al- moturidiyya maktabining yirik namoyondasi tomonidan yaratilib, ash-shayx Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan islomiy aqidaning eng bosh manbalaridan biri sanaladi. Ayniqsa, islom dinida turli-tuman oqimlar va ta’limotlarga moyillik sezilayotgan hozirgi paytda bu asarning ilmiy va amaliy ahamiyati beqiyos darajada kattadir. Abul Mu’iyn an-Nasafiy o‘z kitobini yaratishda quyidagi asosiy manbalardan foydalangan; Imom Abu Mansur al-Moturidiyning "At-Tavhiyd" kitobi. Imom Abul Hasan al-Ash’ariyning "Al-Lam’a" kitobi. Imom Abul Hasan al-Ash’ariyning "Maqolot al-islomiyyin" asari. Imom al-Haramayn nomi bilan mashhur bo‘lgan Imom Abu al-Maoliy Abdulmalik al-Juvayniyning "al-Irshod " nomli asari. «Bahr al-kalom fi ilm al-kalom» asari alloma ijodining yirik mahsulidan biri hisoblanadi. U Islom dini falsafasini tashkil qilgan kalom ilmi bo‘yicha eng qimmatli manbalardandir. Asarni ilmiy asosda har tomonlama chuqur o‘rganish va o‘zbek tiliga tarjima qilish olimlarimiz oldida turgan vazifalardan biri. «Baxr al- kalom»ning tarkibiy tuzulishi haqida avvalo shuni aytish lozimki, asarda yoritilayotgan masalalar imkon qadricha muxtasar, sodda va ko‘pchillikka tushunarli uslubda bayon qilingan. Ehtimol, muallif aqidaviy masalalarning amaliy axamiyatining kattalik jihatidan kelib chiqib ularni bahs-munozara (arabcha

www.arxiv.uz mabhas -bahs qilmoq, bahslashish) shaklida bayon qilgan. Har holda barcha masalalar qisqa, lo‘nda holda turli diniy toifalar ilgari surgan fikrlarni keltirib, ularning qarashlarini ahli sunnat val jamoat qarashlari bilan solishtiradi, ko‘p hollarda ularning xato, botil fikrlarini Qur’oni karim oyatlari va Payg‘ambar alayhissalom hadislari bilan asoslab o‘z qat’iy fikrini bildiradi. Asar tarkibiy jihatdan yetti bobdan iborat bo‘lib, o‘z navbatda har bir bob bir qancha fasl (bo‘lim)lardan tashkil topgan va har bir fasl ham bir qancha mabhas (bahs qilmoq, bahs)larni o‘z ichiga oladi. Biz quyida «Bahr al—kalom»da keltirilgan boblar va ular mazmunini qisqacha sharhlaymiz. Birinchi bob ikki fasldan iborat bo‘lib, birinchi fasl uch bahsni o‘z ichiga oladi. Birinchi bahs «Hukm al-munozara» (Munozara hukmi) deb nomlangan. Ikkinchi fasl «Hadd al-ilm» (Ilmning chegarasi, haddi) deb nomlangan. Uchinchi fasl—«Sifat al-iymon va sharoitihi» (Iymonning sifati va uning shartlari) kabilardan iborat. Ularda dinda munazaraning joizligi ta’kidlanadi. Bu mabhasda muallif iymonning sifati va uning shartlari haqida ahl as-sunnat val jamoat hamda mutaziliylarning fikrlarini keltiradi. Ikkinchi fasl besh bahsdan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi — iymon va kufrni ixtiyor qilish (ixtiyor al-iymon val-kufr), ikkinchi bahs — qodirlik va istitoat (qudrat), uchinchi bahs baxt-saodat va baxtsizlik (as-saodat vash-shiqo), to‘rtinchi bahs—da’vat unga yetmagan kishining hukmi (hukmu man lam tablig‘hu ad- da’vat) — bu masala bo‘yicha sunniylar, mu’taziliylar, ash’ariylar va hanbaliylarning fikrlari keltirilgan, beshinchi bahs — iymon shartlarini bilmagan kishining hukmi (hukmu man lam yaaruf sharoiti al-iymon) kabi bahslardan iborat. Ikkinchi bob ikki fasldan iborat bo‘lib, uning birinchisi to‘rt bahsdan tashkil topgan. Birinchi bahs-olamning paydo bo‘lishi (hudus al-olam); ikkinchi bahs Alloh taoloning sifatlari qadimiydir (Sifat Alloh taolo qadiymot) bo‘lib, unda Alloh taoloning sifatlari ikki nuktai nazardan: zotiy sifatlar, fe’liy sifatlardan iborat ekanligi qayd etilib, zotiy sifatlar: hayot, qudrat, sam’ (eshitmoq), basar (ko‘rmoq), ilm, kalom, mashiy’a (hohish), va iroda ekanligi; fe’liy sifatlar: yaratish, rizq berish, ko‘paytirish (al-ifdol), ne’mat berish, ehson qilish, rahm va mag‘firat qilish

www.arxiv.uz deb keltiriladi. Alloh taoloning bu sifatlari qadimiy, azaliy deb hisoblansa, ash’ariylar bu sifatlar hammasi keyin paydo bo‘lgan — muhdas deb xato hisoblaydilar. Uchinchi bahs kadim va muhdas (paydo bo‘lgan): to‘rtinchi bahs yagonalik (al-vahdoniyat) bahsida Allohning yagonaligi haqidagi fikrlar Qur’on oyatlari (Ilohukum ilohun vahidun (Baqara surasi, 163-oyat), Qul huva allohu ahad (Ilos surasi, 1-oyat) vositasida sharhlangan. Bu bobning ikkinchi fasli yetti bahsdan iborat bo‘lib, ularning birinchisi shay (narsa) lafzini Allohga bog‘lash (Itloq lafz ash-shay’ a’la Alloh taolo), bu masalada xam muallif Qur’oni karimning al-An’om surasidagi «Ayt (ey habibim) qaysi narsa kattaroqdur guvohlik xususida, ayt, Alloh guvoxdir» — 19-oyati bilan isbotlaydi. Ikkinchi baxs — nafs lafzini Allohga bog‘losh (Itloq lafz an-nafs a’lo Alloh taolo); uchinchi bahs — nur lafzini Allohga bog‘lash (Itloq lafz an-nur a’lo Alloh taolo); to‘rtinchi bahs — qo‘l va qadam (oyoq) (al-yad val-qadam); beshinchi bahs— kelish, ketish va tushish (al-maji’ vaz-zihob van-nuzul); oltinchi bahs —istavo ma’nosi (ma’no al-istivo); yettinchi bahs —makon va birgalik (al-makon val-ma’iyat) kabi masalalarni o‘z ichiga olgan. Asarning uchinchi bobi uch fasldan iborat bo‘lib, birinchi fasl ham uch bahsdan tashkil topgan.Birinchi bahs — Alloh taoloni ko‘rish (ru’iyat Alloh taolo) masalaga; ikkinchi bahs Qur’oni karim Alloh taoloning kalomi qadimiydir (al- Qur’on al-karim kalom Alloh taolo al-qadiym) deb nomlanib unda Qur’oni karim Allohning kalomi va sifatidur. Alloh taolo barcha sifatlari bilan qadimdir — paydo bo‘lmagan, yaratilmaganligi asosli dalillar bilan bayon qilingan.5 Bu faslning uchinchi bahsi (mabhas) ism va ismlanuvchi (al-ism val musammo) deb atalgan. Bu bahsda ism bilan ismlanish o‘rtasida farq borligi haqida munozara qilingan. Ikkinchi fasl ham uch bahsni qamragan bo‘lib, birinchi bahs ar-rizq (rizq) deb atalgan. Bu o‘rinda rizq xususida ahli sunnat val jamoat va mu’taziliylarining bir- biriga zid qarashlari keltirilgan. Ikkinchi bahs majburiylik va ixtiyoriylik (al-jabr val ixtiyor) — bu masalada jabariylar va ahl as-sunnat val-jamoatning fikrlari keltirilgan. Uchinchi bahs — bandalarning fe’llari (af’ol al—ibod) deb nomlangan bo‘lib, bunda mu’taziliylarning «bandalar fe’llarining hammasini o‘zlari

www.arxiv.uz yaratadi degan fikriga ahli sunnaning«andalarning hamma fe’llari allohning maxluqidir (Alloh yaratadi)» degan fikrlari Qur’on oyatlari bilan asoslangan holda keltirilgan.6 Bu bobning uchinchi fasli beshta bahsni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ulardan birinchisi iymon (al-iymon) deb atalgan. Bu bahsda iymon tushunchasiga ahli sunna, imom avd-Shofy’iy, karromiylar, buyuk mo‘takallim imom Abu Mansur al- Moturudiy bergan ta’riflar keltirilgan bo‘lsa, undan keyingi ikkinchi bahsda iymonning ziyoda bo‘lishligi va kamayishi (ziyodat al-iymon va nuksonihi) xususida fikr yuritiladi. Imom A’zam Abu Hanifa hazratlari va uning as’hoblari nazdida iymon ziyoda ham bo‘lmaydi, kamaymaydi ham, lekin imom ash-Shofi’iy fikricha, iymon ziyoda ham bo‘ladi, kamayishi ham mumkin ekan. O‘zining bu fikrini u Qur’onning al-Fatih surasidagi «Ularning iymonlariga iymon qo‘shilib boradi» degan to‘rtinchi oyat va payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning ba’zi hadislari bilan izohlaydi.7 Uchinchi bahs — gunohi azimni qilish (murtakib al-kabiyrati). Ma’lumki, azaldan gunohi azimni sodir qilgan shaxslarga nisbatan turli islomiy oqimlarda munosabat har xil bo‘lib, bu masala keskin munozaralarning ham keltirib chiqargan.8 To‘rtinchi bahs — gunohlardan tavba qilish (at-tavba min az-zunubi) xususida bo‘lib, unda qanday hollarda gunohi azimlar kechirilishi haqida fikr yuritiladi. Beshinchi bahs —qalbida tug‘ilgan narsaning jazosi(javobgarligi) (al-muvoxozatu a’lo qasd al-qalbi) deb nomlanib, buning hukmida ahl as-sunnat val jamoat inson xayolida kechgan narsani qilmagan bo‘lsa, unda javobgar bo‘lmasligi ta’kidlanib, imom al-Buxoriyda zikr etilgan «Mening ummatlarimdan xayoliga kelgan narsani qilmagan va gapirmag‘anlarini Alloh kechiradi» degan hadisga binoan fikr yuritiladi. Oltinchi bahs — ma’rifat va iymon (al-ma’rifa val iymon) xususida jahmiyalar va ahl as-sunnat val jamoatning qarashlarida iymon bilan ma’rifat o‘rtasidagi farqlar bayon qilingan. Asarning to‘rtinchi bobi uch fasldan iborat bo‘lib, u uch fasldan tashkil topgan. Birinchi fasl olti bahsni o‘z ichiga oladi va birinchi bahs xalqning yaralishidan hikmat(al-hikmat min xalq al-xalq) deb ataladi va asosan Qur’on oyatlaridan dalillar bilan bu haqda fikr yuritiladi. Ikkinchi bahs do‘zah axlining

www.arxiv.uz azobi (Azobu axl an-nor) haqida bo‘lib, murji’alarning bu haqdagi xato fikrlariga Qur’on oyatlari bilan javob qilinadi. Uchinchi baxs — kuchi (toqati) yetmaydigan ishlarni yuklash (taklif mo la yutoq) masalasida Qur’oni karimning al-Baqara surasidagi «Ey rabbimiz bizga kuchimiz yetmaydigan ishni yuklama» 256 oyatiga muvofiq holda baxs yuritilgan. To‘rtinchi baxs mushriklarning bolalari (atfol al-mushrikiyn) haqida axl as-sunnat val jamoat: mushriklarning bolalari jannat ahlining hizmatkorlaridirlar degan bo‘lsalar, mu’tazilalar: ularning hukmlari ham otalarining hukmiga o‘xshab do‘zaxda qoladilar deb yozganlar. Beshinchi bahs iymonga tayanib xitob qiluvchilar (al-muxotibuna bil-iymon) deb atalib ularning to‘rt xil— farishtalar, odam bolalari, jinlar va shaytonlar ekanligi va ular ta’riflari bayon qilinadi. Oltinchi baxs shaytonlarning nasli (Nasl ash-shayotiyin) haqida turli-tuman fikrlar bayon qilingan. Ikkinchi fasl to‘kqiz bahsdan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi boylik va faqirlik (al-g‘ina val-faqru) haqidagi bu qismda boylikning kambag‘allikdan afzal jihatlari xususida bayon qilinadi. Ikkinchi bahs kasb orqali tirikchilik qilish (al- iktisob)da aksar payg‘ambarlar biror kasb yoki hunar bilan shug‘ullanib, hayot kechirganlari haqida hikoya qilinadi.9 Uchinchi baxs — qabrda so‘roq qilinmaydigan va azob berilmaydigan kishilar (man lo yus’al fil qabri va lo yuazzab) haqidagi bu qismda ushbu toifaga mansub kishilar zikr etilgan. To‘rtinchi bahs Alloh taolo hozir ham yaratuvchi (xoliq)dir (Alloh taolo xoliq alona) deb atalib, bu fikrni isbotlovchi dalillar keltirilgan. Beshinchi bahs — avliyolar karomati (karomat al-avliyo) qismida payg‘ambarlarning mo‘jizalari bilan avliyolarning karomati o‘rtasidagi farqlar batafsil bayon qilingan. Oltinchi bahs — odam bolalari ustidan shaytonlarning hukm yuritishi (valoyat ash-shayotiyn a’lo Bani odam) haqida mu’taziliylar va ahli sunnalarning fikrlari bildirilgan. Yettinchi bahs — elchilikni (payg‘ambarlikni) sobit qilinishi (isbot ar-risolati) haqidagi mulohazalar bayon qilingan. Sakkizinchi bahs— payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallam hozir ham Allohning elchisimi? (Hal nabiyyuno Muhammad sa.v. alon Rasul) deb atalib, mutaqqashshifa va

www.arxiv.uz karromiylarning bu xususdagi xato fikrlariga asosli dalillar bilan Muhammad alayhissalom hozirgi zamonda ham payg‘ambar ekanligi bayon qilingan. To‘qqizinchi bahs — isro’ (sayr qilish kechasi) val-Me’roj (samoga ko‘tarilish kechasi) deb atalib, bu voqealarni ba’zi toifalar (masalan, mu’taziliylar) sodir bo‘lmagan deb da’vo qilsalar ham, asarda bu tarixiy voqealarning bo‘lganligi haqida qat’iy dalillar keltirilgan.10 Bu bobning uchinchi fasli olti bahsni qamragan bo‘lib, ulardan birinchisi arsh va kursiy (al-arsh val kursiy) deb atalib, mu’taziliylar, shiy’alar va sunniylarning ular haqidagi fikr-mulohazalari keltirilib sharhlanadi. Ikkinchi bahs — amallarning saqlanishi (al-hifza) deb atalib, bu xususdagi oyatlar va hadislar yordamida sharhlanadi. Uchinchi bahs — sur birinchi nafxa chalinganda yo‘q bo‘lib ketmaydigan narsalar (fiymo lo yafna i’nda an-nafx fis-suur) haqida ahli sunna va mu’taziliylarning fikrlari bayon qilingan. To‘rtinchi bahs — jannat va uning ne’matlarining boqiyligi, do‘zah va uning azobini boqiyligi (ibqo al-jannati va na’iymiho va ibko an-nori va azobiho) deb nomlanib, bu masalaga oid fikrlar sharhlangan. Beshinchi bahs —’ rozilik va g‘azab (ar-rizo vas-saxt) deb atalgan. Bu qismda sunniylar va mu’taziliylarning rozilik va g‘azab xususidagi qarashlari keltirilgan. Oltinchi bahs — Alloh taolo jannat va do‘zah ahllarining nafslari adadini biladi (Alloh taolo ya’lamu adad anfos ahl al-jannati van-nori) bu mavzuga oid jahmiyalarning savollariga Qur’on oyatlari va hadislarga asoslanib ilmiy javob keltirilgan. Asarning beshinchi bobi uch fasldan iborat bo‘lib, birinchi fasl atigi bir bahsdan tashkil topgan. u mu’taziliylarning besh usuli (usul al-mu’tazilati al- xamsa) deb atalib, bu qismda gap mu’taziliyya oqimining qisqacha tarixi va ularning besh usuli haqida boradi. Ikkinchi fasl uch bahsni qamragan bo‘lib, ulardan birinchisi — shafoat (ash-shafoat) deb ataladi. Unda qanday holatlarda shafoat mumkinligi keng ko‘lamda bayon qilingaNr ikkinchi bahs mezon, sirot, havz, hisob (al-miyzon vas-sirot val-havz val-hisob) deb atalib, bu atamalarning har biri Qur’on oyatlari va hadislar vositasida batafsil bayon qilingan. Uchinchi bahs — jannat bilan do‘zah hozir ham mahluq (bor, yaratilgan)

www.arxiv.uz (al-jannat van-nor mahluqatoni alon) deb atalib, bu haqdagi mu’taziliy va jahmiyalarning xato qarashlariga axli sunnat val jamoatning asosli fikrlari keltirilgan. Uchinchi fasl uchta bahsni qamragan va ulardan birinchisi qabrdagi so‘roq va uning azobi (suval al-qabr va azobihi) deb atalgan. Bu masalalar xususida ham ko‘p oyatlar va hadislarga ishorat qilingan holda javoblar keltirilgan.11 ikkinchi baxs — ruxlarning barzaxdagi o‘rinlari (makon al-arvoh fil-barzaxi) deb atalib, unda inson ruhida sodir bo‘ladigan holatlar haqida fikr yuritiladi. Uchinchi baxs — axli qiblaning qonini to‘kmaslik (Ismatu dimo’i axl al-qibla) deb atalib, qanday holatlarda axli qiblaning koni to‘kilishi joiz ekanligi haqida baxs yuritilgan. Asarning oltinchi bobi ikki fasldan tashkil topib, ulardan birinchisi to‘rt bahsdan iborat. Birinchi baxs — imomlik ya’ni xalifalik (al-imomat) deb atalib, bunda Muxammad alayxissalom vafotidan keyingi halifalarni saylash jarayonlari haqida hikoya qilingan. Ikkinchi bahs sahobalarning afzallari bayoni raziyallohu anhu ajma’iyn (bayon afzali as-sahobati raziyallohu anhum) deb atalib, bu qismda xalifalarnig Muhammad payg‘ambar nazdida tutgan o‘rinlari haqida bayon etilgan. Uchinchi bahs — vahiy sayyidimiz Muhammad alayhissalomga nozil bo‘lgan (al- vahiy kona li sayyiddino Muhammad s.a.v.) deb nomlanib, bu qismda Muhammad payg‘ambarga nisbatan ba’zi toifalarning hazrat Aliga ortiqcharoq baho berganliklari asosli dalillar bilan rad etilgan. To‘rtinchi bahs payg‘ambarlikning xatmi (oxirgisi) (Xatm an-nubuvvat) deb atalgan va unda Muhammad payg‘ambarni payg‘ambarlarning‘ oxirgisi ekanligi Qur’on oyatlariga (masalan al- Ahzob surasi, 40-oyat) tayanib bayon etilgan. Ikkinchi fasl to‘rt bahsdan iborat bo‘lib, ularning birinchisi — Payg‘ambar alayhissalom vafotidan keyin Qur’onni to‘plagan imom haqida (al-imom allaziy jama’a al-Qur’on ba’da vafot an-nabiy s.a.v.) deb ataladi va bunda Qur’oni karim xalifa Usmon davrida yaxlit musxaf sifatida to‘planganligi haqida bayon qilingan. Ikkinchi bahs — anbiyolarga nozil qilingan samoviy kitoblar (al-kutub as-samoviyya al-munzala a’lo al-anbiyo s.a.v.) deb ataladi va bu qismda payg‘ambarlarga nozil bo‘lgan samoviy kitoblar birma —

www.arxiv.uz bir sanab ko‘rsatilgan va ularga iymon keltirishlik ta’kidlangan. uchinchi bahs payg‘ambarlar va rasul(elchi)larnig adadi (adad al-anbiyo var-rusul) deb atalib, bu qismda payg‘ambarlarning bir yuzu yigirma to‘rt mingta, ulardan uch yuz mingu o‘n uchtasi elchi (rasul)lar ekanligi ko‘rsatilgan. To‘rtinchi bahs—o‘lgan kishining bu dunyoga qaytmasligi (man mota lo yarja’u ilo ad-dunyo) deb ataladi va bunda o‘lgan kishini bu dunyoga qaytmasligi haqida Qur’on oyatlariga tayanib asosli javoblar berilgan. Asarning oxirgi-yettinchi bobi uch fasldan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi ikki baxsni o‘z ichiga oladi. Birinchi bahs-aroq ichish va fohishalikning harom Qilinishi (tahriym al-i^m val-favohish) deb atalib, unda Qur’on oyatlari va hadislarga asoslangan holda ushbu masala sharxlangan, Ikkinchi baxs-shariatni nasxidan bo‘ladigan hikmat (al-hikmatu min nasx ash-sharoi’) deb nomlangan bo‘lib, bu qismda qanday sharoitlarda shar’iy masalalarda nasx sodir bo‘lganligi bayon qilingan. Ikkinchi fasl ham ikki baxsni qamragan bo‘lib, ulardan birinchisi muvaqkat nikohning hukmi (hukmu nikoh al-muta) deb atalgan va bu xususda bir qancha oyatlarga tayangan holda fikr yuritilgan. Ikkinchi baxs-iboxiyat firqasini rad qilishlik (ar-radd a’lol-iboxiyati) deb atalib, bu bahsda botil guruxlardan biri hisoblangan al-iboxiyya guruxi fikrlariga raddiyalar bayon qilingan. Uchinchi fasl ikki baxsni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ulardan birinchisi-yulduzlar ham musaxxar qilingan, tadbir qiluvchi emas (an-nujum musaxxirat g‘ayri mudabbirat) masalasiga bag‘ishlangan. Bu qismda yulduzlarni musaxxar (bo‘yinsundirilgan)ligi, biror ishni tadbir qiluvchi emasligi Qur’on oyatlariga asoslangan holda bayon qilinadi. Ikkinchi bahs-yetti qat osmondan iborat bo‘lgan falaklarning o‘rni (mahal al-aflok min as-samovat as-sab’a) deb atalib bu qismda munajjim ahlining quyosh, oy va yulduzlar to‘rtinchi osmondadir degan noto‘g‘ri talqiniga ahli sunnat val jamoat hamda mufassirlar ular dunyo osmonidadir deb Qur’on oyatlaridan dalillar keltirganlar. «Bahr al-kalom»ning bir qancha qo‘lyozmalari va zamonaviy nashrlarining mavjudligi ham uning muhim manbalardan biri ekanligidan dalolat beradi. Asarning qimmatli qo‘lyozmalaridan biri Dubaydagi Jum’a al-Mojid nomli

www.arxiv.uz madaniyat va meros markazida (766 — raqamdagi bu qo‘lyozma 1167 hijriy yilda ko‘chirilgan), ikkinchisi Damashqdagi az —Zohiriya kutubxonasining qo‘lyozmalar bo‘limida (4970—rakam ostida), uchinchisi Bag‘doddagi «Maktabat al—Avqofda»da (4365 —raqamda), to‘rtinchisi Qohiradagi mashhur «Dor ul— kutub»ning (113 —raqamida) qo‘lyozmalar bo‘limida saqlanadi. Ushbu qo‘lyozmaning 950 hijriy yilda oddiy xat bilan ko‘chirilgan boshqa bir nusxasi Iskandariyaning (Misr) «Maktabat al— baladiyya» nomli kutubxonasida (2109— raqamda) ham bor. Asar muxim manba sifatida yuqorida qisqacha taxlil etilgan Damashq nashridan oldin ham ikki marta nashr etilgan. Jumladan, 1886 yili Bag‘dodda, 1908 yili Qohirada chop etilgan. Lekin mazkur nashrlar hech qanaqa ilmiy tadqiqotsiz amalga oshirilgan bo‘lib, faqat ayear matnidangina iborat. «Baxr al-kalom»ga ayrim sharxlar ham bitilgan. Jumladan, olim Badruddin Hasan ibn Abu Bakr Ahmad al-Maqdisiy (1415 yili vafot etgan) asarga bag‘ishlangan sharhini «G‘oyat al-marom fi sharhi «Bahr al-kalom» deb atagan. Bu sharhning bir qo‘lyozmasi Qohiradagi «Dor ul-kutub» (123-raqam)da, boshqasi (1118 hijriy yilda ko‘chirilgan bu qo‘lyozma 2368-raqami ostida) Misrdagi «al- Maktabat al-Xadyaviyya»da saqlanadi. Taniqli olim Hoji Xalifa o‘zining mashxur «Kashf uz-zunun» asarida «Bahr al-kalom»ga yozilgan faqat shu sharh haqida zikr qilgan xolos. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar Abul Mu’iyn an-Nasafiyning «Bahr al-kalom» asarini arabchadan o‘zbek tiliga tarjima qilish va uni chuqur o‘rganish nafaqat ilmiy, balki katta amaliy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. 1. Ибн Халликон . Вафойат ал-айон. ЎзРФАШИ, 11474, II жилд. 2. Котиб Чалабий (Ҳожи Халифа). Кашф аз-зунун. ЎзРФАЩИ, 5978, II -жилд. 3. Ҳикматуллаев Ҳ., Шоисломов Ш. Ёқут ал-Ҳамавий. Т.: Фан, 1965. 4. Файзиев Т. Использование рабов в феодальной Бухаре в ХУ1-Х1Х вв. (автореферат на канд. дисс). Ташкент, Фан, 1968. 5. Ёқут ал-Ҳамавий. Муъжам ал-булдон 1-П жилдлар. 6. Ёқут ал-Ҳамавий. Муъжам ал-удабо 1-У11 жилдлар. 7. Абу Тоҳирхўжа. Самарийа. Тошкент, Камалак, 1991. 8. Раҳимжонов Д. Имом ал-Бухорий ва Мовароуннаҳр ҳадис мактаблари. «Шарқшунослик» журнали. Тошкент, 1999. 9. Абдуллаев И., Ҳикматуллаев Ҳ. Самарқандлик олимлар. Тошкент, Фан, 1969.

O'xshashlar

O‘rta asr adabiyoti

O‘rta asr tarixiy geоgrafik bilimlar

XIX-XX asr boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

IX-XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari davlatchiligi tarixi